Soutucu Akkanlar...

(GAZLAR) Buhar sktrma evrimi esasna gre alan soutma sistemlerinde hareket eden paralarn, birbiriyle temas ettii yzeylerdeki srtnmeyi minimum seviyeye indirmek zere yalama yaplmas gerekir. yi bir yalama yaplmamas halinde, hem srtnen yzeylerde hzl bir anma, eskime hem de mekanik kayplarn artmas ile ar snma ve g israf meydana gelecektir yalama yaplan yzeyler genellikle soutucu akkan ile temas etme durumundadr ve refrijeran ile yan karmas, birbirini kimyasal ve grmeleri gereken ilem ynlerinden etkilemeleri sz konusu olmaktadr. rnein; yalama yann evaporatr i yzeylerine svarak s transferini azaltmas; soutucu akkann (refrijerann) yalama yan yataklardan ykayp atmas; basn ve yksek scaklk altnda ya ile refrijerann kimyasal reaksiyonlara girerek asit ve dier zararl maddeler meydana getirmesi gibi olaylara ok sk rastlamak mmkndr. Soutucu akkanlar ve yalama yalarn ayr ayr incelendikten sonra bunlarn reaksiyonlar ve birlikte meydana koyduklar olaylara deinilecek, soutma aksamnn dier ksmlarndaki etkileri belirtilecektir. ... Bir soutma evriminde snn bir ortamdan alnp baka bir ortama nakledilmesinde ara madde olarak yararlanlan soutucu akkanlar, s al veriini genellikle sv halden buhar haline (soutucu evaporatr devresinde) ve buhar halden sv hale (youturucu kondanser devresi) dnerek salarlar. Bu durum bilhassa buhar sktrma evrimlerinde geerlidir. Soutucu akkanlarn, yukarda tarif edilen grevleri ekonomik ve gvenilir bir ekilde yerine getirebilmesi iin baz kimyasal ve fiziksel zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zellikler, uygulama ve alma artlarnn durumuna gre deiecei gibi her zaman bu zelliklerin hepsini yerine getirmek mmkn olmayabilir. Genel kayide olarak bir soutucu akkanl aranmas gereken zelliklerin hepsini birden her art altnda yerine getire bilen niversal bir refrijeran bir madde (soutucu akkan) mevcut deildir. Fakat, yukarda da belirtildii gibi, uygulamadaki artlara gre bunlardan bir ksm aranmaya bilir. Bilhassa emniyet ve gvenilirlik ynnden iyi olan, ayrca iyi bir sl zellii de sahip olan refrijeran madde iin 1920' lerde yaplan aratrmalar Fluokarbon refrijeranlarn (florine edilmi hidro karbonlarn) bulunmasn salamtr. Halo karbon (halojene edilmi hidro karbonlar) ailesinden olan fluo karbonlar, metan (CH 4) veya etan (C 2 H 6) ierisindeki hidrojen atomlarndan bir veya birkann yerine sentez yoluyla klor, flor veya brom (halojen) atomlar yerletirmek suretiyle elde edilmektedir. Fluo karbonlardan en sk rastlananlar; metandaki 4 hidrojen atomu yerine 2 klor ile 2 flor ikame edilen Dichloro difluoro methane / CCl 2 F 2 (freon 12 veya R12) ve metandaki 4 hidrojen yerine bir klor ile 2 flor atomu yerletirilen Chlorodifluoromethane (freon 22 veya R22) soutucu akkanlardr. En sk rastlanan dier soutucu akkanlarn tipik zellikleri aada zetlenmektedir. .....

Soutucu Akkanlarda Aranan zellikler: 1. Pozitif buharlama basnc olmaldr. Hava szmasn, dolaysyla havann getirdii su buharnn souk ksmlarda katlaarak iletme aksaklklarna meydan vermesini nlemek iin buharlama basncnn evre basncndan bir miktar fazla olmas gerekir. 2. Dk youma basnc olmaldr. Yksek basnca dayankl kompresr, kondanser, boru hatt gibi tesisat olmaldr. 3. Buharlama gizli ss yksek olmaldr. Buharlama gizli ss ne kadar yksek olursa sistemde o oranda gaz akkan kullanlacaktr. 4. Kimyasal olarak aktif olmamaldr, tesisat malzemesini etkilememesi, korozif olmamas, yalama yann zelliini deitirmemesi gerekir. 5. Yanc patlayc ve zehirli olmamaldr. 6. Kaaklarn kolay tespitine imkan veren zellikte olmaldr. (Koku, renk) 7. Ucuz olmaldr. 8. Is geirgenlik katsays yksek olmaldr. 9. Dielektrik olmaldr. 10. Dk donma derecesi scakl olmaldr. 11. Yksek kritik scakl olmaldr. 12. zgl hacmi kk olmaldr. 13. Viskozitesi dk olmaldr Yukardaki zelliklerin hepsine sahip soutucu akkan bulunamam ve duruma gre zelliklerin bazlarndan vazgeilmitir. Verilmi buharlama ve youma scaklklar iin gerek evrim soutma etkinlii soutma devresinde kullanlan akkann cinsine baldr. Akkan seiminde bu etken ayrca gz nnde bulundurulmaldr. Soutucu akkann suda erime durumu da gzden uzak tutulmamaldr.

R11 (CCl 3 F): Dk basnl (0 C de 0.40 bar) bir soutucudur. Arlkl olarak 350 kW 10.000 kW soutma kapasitesi aralnda olan santrifj su soutucu nitelerde (chiller) kullanlmaktadr. Btn dnyada 60.000 adet su soutucu nitede R11 kullanld tahmin edilmektedir. Ozon tahribat nedeniyle retimi durdurulmutur. Yanmaz ve kokusuzdur.

R12 (CCl 2 F 2 ): Bugn, soutma maksad ile en ok kullanlan soutucu akkandr. Zehirli, patlayc ve yanc olmamas sebebiyle tamamen emniyetli bir maddedir. Bunlara ilaveten, en ekstrem alma artlarnda dahi stabil ve bozulmayan, zelliklerini kaybetmeyen bir maddedir. Ancak, ak bir aleve veya ar scakla haiz bir stc ile temas ettirilirse zr ve zehirli bilekelere ayrr. Kondanserde, s transferi ve youma scaklklar bakmndan olduka iyi bir durum gsterir. Yalama ya ile tm alma artlarnda karabilir ve yan kompresre dn basit nlemlerle salanabilir. Ya zc (Solvent) zellii, kondenser ve evaporatr s gei yzeylerinde yan toplanp s geiini azaltmasn nler. Buharlama ssnn dk olmas sebebiyle sistemde dolamas gereken akkan debisi fazladr. Fakat bu nemli bir mahzur olmad gibi kk sistemlerde, ak kontrolnn daha iyi yaplmas ynnden tercih edilir. Byk sistemlerde ise buhar younluunun fazlal ile, birim soutma iin gerekli silindir hacmi R 22, R 500 ve R 717 (Amonyak) dan ok farkl deildir. Birim soutma iin harcanan beygir gc de takriben ayn seviyededir. R13 (CClF 3 ): -70 C ile 45 C arasnda kullanlan dk scaklk soutucusudur. Az sayda endstriyel soutma tesisinde kullanlmaktadr.

R13B1 (CBrF 3 ): -70 C /-45 C aralnda endstriyel soutucularda kullanlmaktadr. Yksek ozon tketme kapasitesi nedeniyle Montreal Protokol kapsamnda retimi ve tketimi tamamen durdurulmutur.

R22 (CHClF 2 ): Dier fluo karbon soutucu akkanlarda olduu gibi R22'de emniyetle kullanlabilecek zehirsiz, yanmayan, patlamayan bir akkandr. R22, derin soutma uygulamalarna cevap vermek zere gelitirilmi bir soutucu akkandr, fakat paket tipi klima cihazlarnda, ev tipi ve ticari tip soutucularda da, bilhassa daha kompakt kompresr gerektirmesi (R12'ye nazaran takriben 0.60 kat) ve dolaysyla yer kazanc salamas ynnden tercih edilir. alma basnlar ve scaklklar R12' den daha yksek seviyede ve fakat birim soutma kapasitesi iin gerekli tahrik gc takriben ayndr. k scaklklarnn olduka yksek olmas sebebiyle, bunun ar seviyelere ulamasna engel olmak iin emiteki kzgnlk derecesini mmkn mertebe dk tutmaldr. Derin soutma uygulamalarnda, ar k scaklklar ile karlalabileceinden (yksek sktrma oran sebebiyle) silindirlerin su gmlekli olmas tavsiye edilir. Ya dnn salamak iin R12'ye nazaran daha dikkatli ve iyi ilenmi dn borular denmeli, derin soutma uygulamalarnda muhakkak ya ayrc konulmaldr. R12 ya ile daha abuk ve iyi karmaktadr. Su ile ise R22 daha abuk ve yksek oranda karr. ...

R114 (CClF 2 ): Yanmayan ve zehirli zellii olmayan bir soutucu maddedir. 80 C 120 C arasnda endstriyel s pompalarnda kullanlmaktadr.

R123 (CHCl 2 CF 3 ): Santrifj soutucu nitelerde kullanlan ve R11'e en uygun olan alternatif soutucu maddedir. R11'evaporatr metalik olmayan malzemeleri etkileme gc daha fazladr. Dolaysyla R123'evaporatr geite tm kauuk esasl malzeme deitirilmelidir. R11'evaporatr gre daha dk enerji verimine sahiptir. Zehirleyici zellii nedeniyle kullanld ortamda ek tedbirler gerektirmektedir. 8 saat boyunca maruz kalnacak maksimum doz 10 ppm'dir.

R134a (CF 2 CH 2 F): Termodinamik ve fiziksel zellikleri ile R12'ye en yakn soutucudur. Halen ozon tketme katsays 0 olan ve dier zellikleri asndan en uygun soutucu maddedir. Ara soutucular ve ev tipi soutucular iin en uygun olan alternatiftir. Ticari olarak da temini olanakldr. Yksek ve orta buharlama scaklklarnda ve / veya dk basn farklarnda kompresr verimi ve sistemin COP (cofficient of performance) deeri R12 ile yaklak ayn olmaktadr. Dk scaklk iin ift kademeli sktrma gerekmektedir. R134a, mineral yalarla uyumlu olmadndan poliolester veya poliolalkalinglikol bazl yalarla kullanlmaldr.

R143a (CF 3 CH 3 ): R502 ve R22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmitir. Amonyak kullanmnn uygun olmad dk scaklk uygulamalarnda kullanlmaktadr. Yanc zellie sahip olduundan dnm ve yeni kullanmlarda gvenlik nlemleri gz nnde tutulmaldr. Sera etkisi R134a'ya gre iki kat daha fazladr. R125 R134a ile birlikte deiik oranlarda kullanlarak R502 alternatifi karmlar (R404A gibi) elde etmek iin kullanlmaktadr.

1.1.18 R125 : R125 (CF3CHF2), R502 ve R22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmitir. R143 gibi amonyak kullanmnn uygun olmad dk scaklklar iin dnlmtr. Yanma zellii yoktur. Ancak sera etkisiR134adan iki kat daha fazladr. R134a, R143a R32 ile (rnein R404A veya R407A gibi) deiik oranlarda kullanlarak R502 alternatifi karmlar elde edilmektedir.

1.1.19 R152a : Ozon tahribatna neden olmayan ve sera etkisi ok dk olan (R12nin %2si kadar) R152a (C2H4F2), s pompalarnda R12 ve R500 iin alternatif olarak kabul edilmitir. R12 ve R134adan daha iyi COPa sahip olan R152a mineral yalarla da iyi uyum salamaktadr. Yanc ve kokusuz olan R152a zehirleyici zellik gstermez. Termodinamik ve fiziksel zellikleri R12 ve R134aya ok yakndr. Bu yzden dnmlerde kompresrde herhangi bir modifikasyona gerek kalmaz. Hacimsel soutma kapasitesi R12den %5 daha dktr.

R600 yanc ve patlayc gazdr.

Istma Sistemleri ve eitleri Istma sistemleri, kullanm mekanlarnn istenen scaklkta tutulabilmesi iin i ortamdan d ortama (evreye) olan s kaybnn karlanmas prensibi ile alan sistemlerdir. Merkezi ve lokal (blgesel) olarak iki ana balkta toplanabilir.

Merkezi Istma Merkezi stma, genel olarak, souk iklimlerdeki zel apartman veya kamu binalarnda kullanlr. Sistem, kullanlacak akkan (su, hava veya buhar) stmak iin merkezi kazan veya stc, stlm akkann datm iin boru tesisat ve sy ortam havasna transfer etmek iin radyatrleri ierir. Radyatr burada, sy ortama konveksiyon (tanm) yolu ile ileten bir s eanjrdr. Radyatr isminin, radyasyon (ma) yolu ile yaplan s transferi ile bir ilgisi yoktur. Genelde binalarda radyatrler duvarlara monte edilir, fakat radyatr kullanlmadan zel borularn zemin altna gmme yaplmas ile zeminden stma yaplan merkezi stma tesisatlar da mevcuttur. Tm sistemler, btn radyatrlere snn ulamasn salamak iin sistemde suyu sirkle ettiren bir pompaya sahiptir. Scak su, genellikle bir su deposu iinde saklanan scak kullanm suyu salamak iin baka bir s eanjrn beslemek iinde kullanlr. Hava kullanlan stma sistemlerinde, hava kanal sistemleri boyunca dolatrlr. Kanal sistemleri, soutma ve klima iinde kullanlabilir ve havay filtrelerden geirerek temizleyebilir. Istma elemanlar (radyatr veya kanallar) , odann en souk blgesine (daha doru bir ifade ile s kaybnn en fazla olduu blme) yerletirilmelidir. Bu blmlerde genel olarak pencere altlardr. Buradanda anlalaca gibi, stma sistemlerinin asl amac ortam/binay istenen scaklkta tutmak, yani d ortama olan s kaybn karlamaktr. Yani stma sistemlerinin verimli olabilmesi iin kayplar nlemek yani iyi bir yaltm yapmakda arttr. Merkezi stma sisteminin bulunmas, antik Roma dnemine kadar uzanr. Antik Roma'da villalarda ve hamamlarda zemin ve duvarlarda denmi hava kanallar mevcuttur. Kanallar, yaklan bir ate vastas ile stlan havay tamaktadrlar.

Lokal Istma Lokal stma sistemleri de genel olarak merkezi stma ile ayn prensipleri tar. Fakat burada kullanclar binalarn ortak (merkezi) bir sistemden deil bireysel olarak strlar. Burada merkezi stmada olduu gibi, scak sulu stma sistemleri kullanlabilir. Bu durumda kullanclar kendi dairelerindeki radyatrleri stmak iin kombi veya kat kaloriferi ad verilen stma cihazlarn kullanrlar. Bu cihazlar kazanlardan daha kk kapasiteli ve kompakt cihazlardr. Genellikle sirklasyon pompalar cihazn zerinde olur. Bundan baka ,klima (scak hava konveksiyonu), sobalar (kat yaktl, elektrikli veya gazya gibi sv yaktl) ve mine gibi bireysel snma gereleri de gnmzde yaygn olarak kullanlmaktadr.

1.SUYUN DOLAIM EKLNE GRE ISITMA SSTEMLER

Bu konu, ftri dolaml ve cebri (pompal) dolaml olmak zere ikiye ayrlr. Bunlardan: 1.1.CEBR DOLAIMLI (POMPALI) SSTEMLER Scak sulu stma sistemlerinde genellikle dolam pompal sistem kullanlmaktadr. Bu sistem iin aadakiler sylenebilir: a) Sistemin ataleti ftri dolamlya gre daha azdr. Yani stma daha abuk balar. b) Boru aplar ftri dolamlya gre daha dktr. Bu nedenden dolay maliyeti daha dk olur. Ayrca boru aplarnn dk olmas s kaybn azaltr, boru yaltmnn daha ucuza gereklemesini salar. Yani ksaca ftri dolamlya gre daha ekonomiktir. c) Bu sistem dk hava scaklklarnda da kullanlmas daha kolaydr. Yani scaklk ayar daha kolaydr. d) Datm borularndaki su hz 0.5-3.0 m/s olup dolam pompas iin bir elektrik gideri sz konusudur(3.0 m/s borularda alnabilecek en yksek su hzdr. Istma tesisatnda bu hz alnmaz. Bu hz 1.0-2.0 m/s arasnda alnr). e) at s merkezi uygulamalarnda pompal devre kullanlmas gerekir. Kazann stcdan daha yksek olduu durumlarda ftri dolam mmkn olmayacandan dolay cebri dolam uygulanr. Scak sulu stma sistemleri ilk kullanlmaya balandnda ftri dolaml sistemler ounluktayd. Ftri dolaml sistemde, kazan ve st kattaki suyun zgl arlklar nedeni ile suyun yukar doru kmas salanyordu. Yani, stlan suyun zgl arl daha kk olduundan dolay stlan su yukar, st katta s kaybna urayan suyun zgl arl daha byyecei iin radyatrden kan suyun aa doru gitmesi salanyordu. Bu tr tesisatlarn rahat alabilmesi iin direnlerin minimumda tutulmas amac ile boru aplarnn byk seilmesi, radyatrlerin giri ve klarna vana konulamamas gibi baz zorunluluklar ve seimler ortay kar. Tesisata sonradan pompa eklenmesi, boru aplarnn kltlmesin yan sra byk direnli stc elemanlarnn kullanmn da salamtr. O yllarda pompa bobin sarg izalatrleri dk scaklkta alma gerektiinden pompann dne konulmas zorunlu klnmaktayd. Gnmzdeki pompa teknolojisi pompann 120 derece C gibi yksek scaklkta almasn salamaktadr. Bu nedenle pompann gidie konulmasnda herhangi bir mahzur kalmamtr. Scak sulu stma sistemlerinde pompann yeri dendiinde, gnmzde iki balk altnda incelenir. Bunlardan:

1.1.1.POMPA GDE KONULDUUNDA Pompa kndaki art fark basn , pompann basma noktasndan balayarak boru hatt boyunca (srtnmenin sebep olduu basn kayplar ile) azalr ve bu art fark basn, dn gvenlik borusunun tesisata baland noktada sfrlanr. zellikle bu art fark basn altnda kalan tm stclar hava yapmadan alr. Art fark basn ,pompann almadan nceki statik basn deeri ile, pompann altktan sonraki dinamik deer arasndaki farktr. Hava yapmadan alan stclarda korozyon tehlikesi azalr. Dn gvenlik borusunu sisteme baland nokta ile pompa arasnda kalan kazan, pompa emi hattnda bulunduundan azalan fark basn altndadr. Pompa emiindeki basncn gidiindekine gre daha dk seviyede kalmas ve daha scak ortamda almas, pompann kavitasyon etkisini azaltmaktadr.

1.1.2.POMPA DNE KONULDUUNDA Pompann pozitif basnc, dn gvenlik borusunun sisteme baland noktada sfrlandndan; bu nokta ile pompa arasnda kalan blm art fark basn altndadr. Bu noktadan itibaren kazan, boru ve radyatrler, pompann giderek azalan fark basn altnda kalr. Bu sistemde en st kattaki radyatrler hava yapabilir. Bu nedenle pompann gidie konulmas tercih edilir. Bu stma sisteminde pompann gidie ya da dne konulmas durumunda sistemdeki basn dalmlar ekil 1.1de grlmektedir.

1.2.FITR (DOAL) DOLAIMLI SSTEMLER Ftri dolaml sistemler stten ve alttan datmal sistemlerde kullanlabilir. Bu sistemin zellikleri iin unlar sylenebilir: a) Boru aplar pompal sistemlere gre daha byktr. Bu nedenle maliyet artar. Ayrca boru ap bydnden s kayb artar ve yaltm iin daha fazla yatrm gerekir. b) Tek katl ve yksek olmayan binalar iin stten stma haricindeki stma sistemleri uygun deildir. c) Suyun dolam, scaklk ve zgl arlk deiimine gre olduundan dolam pompasna ve elektrik giderine gerek yoktur. d) Borulardaki su hz kk olup 0,1 m/s civarndadr. e) Kazan radyatrlerden daha alt seviyede olmaldr. f) Dk scaklklarda ve demeden stmada uygun deildir.

2.SUYUN BNADAK DAITMA VE TOPLAMA EKLNE GRE ISITMA SSTEMLER Scak sulu tesislerde, suyun binadaki datm ve toplama ekline gre; Alttan datmal, alttan toplamal stma sistemi, stten datmal, alttan toplamal stma sistemi, stten datmal, stten toplamal stma sistemi, Olmak zere e ayrlr. Bunlardan ;

2.1.ALTTAN DAITAMLI ALTTAN TOPLAMALI ISITMA SSTEM Kazan dairesi zemin katnn btn bina tabanna yaylmas, yani bodrumu tam olan binalarda rahatlkla uygulanabilir ve gnmzde en ok uygulana sistemlerden birisidir. Bu sistemi, dz teras atl binalarda uygulamak zorunludur. Pompal ve ftri(doal) olarak alabilir. Doal akml sistemlerde kazan dairesi kotundaki radyatrler yksee monte edilmeli ve dn zemin kotundan gtrlmelidir. Pompal sistemlerde buna gerek yoktur. ekil 2.1de ak genleme depolu , alttan datmal alttan toplamal sistem, ekil 2.2de ise kapal genleme depolu alttan datmal alttan toplamal bir sistem grlmektedir.

2.2 STTEN DAITMALI ALTTAN TOPLAMALI ISITMA SSTEM Bu sistem, ats olmayan ve tam bodrumlu binalarda uygulanabilir. Btn katlara ayn derecede, yani homojen olarak stmak mmkndr. Bu nedenle en iyi alan sistem olarak bilinmektedir. Cebri(pompal) ve ftri(doal) olarak alabilir. ekil 2.3de ak genleme depolu, stten datma alttan toplamal stma sistemi, ekil 2.4de ise, kapal genleme depolu stten datma alttan toplamal stma sistemi grlmektedir. EKL 2.3 Ak genleme depolu stten datmal alttan toplamal stma sistemi EKL 2.4 Kapal genleme depolu stten datmal alttan toplamal stma sistemi

2.3.STTEN DAITMALI STTEN TOPLAMALI ISITMA SSTEM emsiye sistemi olarak da adlandrlan bu sitemler; ats, teras olmayan ve ksmi bodrumlu yerlere uygulanabilmektedir. Bodrumu olamayan yerlerde alttan toplama iin yeralt kanallarna ihtiya vardr. Bu kanallarda herhangi bir nedenle kaak olduu taktirde kaa bulabilmek iin zemin demesinin sklmesi gerekir. Yani maddi zarara yol aabilir. Kaak annda evde bulunmama hallerinde ise eyalarn zarar grmesi de mmkndr.

Istma bakmndan istenmeyen ve en kt olan bir sistemdir. Zorunlu hallerde uygulanr ve bu gn iin ok az uygulanan bir sistemdir. Bu sistem pompal olarak alr. Ftri akml olarak almaz. Bu da byk bir sakncadr. nk kmrl sistemlerde, elektrik kesilmesi durumunda s enerjisini tesisata vermek mmkn deildir. Ancak genleme deposu vastasyla buharlatrlarak dar atlr. Yani, enerji kaybna yol alabilir. Borularda basn dalm dengesizdir.

3.KAT KALORFERNDE SICAK SULU SSTEM Kat kaloriferinde scak sulu sistem tek borulu ve ift borulu olmak zere iki ekilde yaplr. Tek borulu sistemde, stclar bypass borusu ile balanmtr. Yatay tek borulu sistemde radyatrn balant ekli, ekil 3.1de verilmitir. Tek borulu sistem ile ilgili datm ekli, ekil 3.2de verilmitir. Bu sistemler tercih edilmeyen sistemlerdir. ift borulu kat kalorifer sistemine ait baz rnek ekiller; ekil 3.3, 3.4 ve 3.5de verilmitir. Bu sistemler tercih edilen sistemlerdir. Kat kaloriferi rnlerinin ounluunda, scak su kullanm seeneinde ani su stcl ve boylerli tipler bulunmaktadr. rnlerin tiplerine gre otomatik sistem, oda termostatlarnda cihazla birlikte ya da seenekli olarak bulunmaktadr. Kapasiteye uygun brlr ve dolam pompas bulunmakta olup kapal genleme deposu ve program cihaz ile birlikte ya da seenekli olarak sisteme dahil edilmektedir.

Kombi cihaz, kat kaloriferi ve ofben zellii bir arada tayan doalgaz ya da LPG ile de kullanlabilen bireysel snma tipidir. Genelde bacal ve hermetik tiplerde olup tiplerde olup bunlar da pilotlu ya da elektronik zelliklere sahip olabilir.

4.GENLEME DEPOSU VE ETLER Scak sulu stma sistemlerinde gidi ve dn suyu scaklklar bakmndan 90/70, 80/60, 40/30, gibi scaklklar kullanlmaktadr. Sistemin almad zamanlarda sistemdeki scaklnn ortam scaklna ortam scaklna dt dnlrse, sistemdeki en yksek su scakl ile almad zamanlardaki su scakl arasnda fark bulunmaktadr. Suyun zgl hacmi (1kgn hacmi) scakla bal olarak deitiinden sistemdeki su, bu iki scaklk farknda farkl hacimlerde bulunmaktadr. Sistem almad zaman tm sistemi kaplayan su, sndnda ve en yksek scakla ulatnda genleecektir. Scak sulu stma sistemlerinde, su 10 derece Cden 90 derece Cye stldnda hacmi, ilk hacminin %3,55i orannda artar.

10

Ortalama scaklk 80C alnrsa 10C ile 80C arasndaki art ise %0.0286dr. genleen bu suyun topland yer genleme deposu olarak adlandrlr. Genleme depolar termal ve hidrolik fonksiyon grrler. Termal fonksiyonda scaklk deiimlerinde genleme deposu sktrlamayan akkann genleip bzmesi iin yeterli hacim salar. Bu hacimsel genleme veya bzmenin salanabilmesi iin akkan ile sktrlabilir gaz arasnda bir ara yz (membram veya diyafram veya akkan hava temas) sz konusudur. deiik tipte genleme deposu vardr. a) Ak genleme deposu: atmosfere ak depolardr. b) Kompresrl (Azot yastkl) kapal genleme deposu: birbiriyle temasta olan hava ve su hacimlerinden oluan depolardr. c) Membranl veya diyaframl depo: gaz (veya hava) taraf le su taraf arasnda elastik bir membran (veya diyafram) bulunan depolardr. Bir hidrolik eleman olarak genleme deposu, sistem basnc iin bir referans noktas oluturur. Bu durum elektrikteki topraklama kavramna benzetilebilir. Dier yandan korozyon ve enerji kaynaklarnn azaltlmas gibi nedenlerle artk ak bir tip genleme depolar tamamen terk edilmeye balam ve kapal genleme depolar standart uygulamal haline gelmitir

4.1.AIK TP GENLEME DEPOSU Ak tip genleme deposu atmosfere ak alr. Genleen su hacmini toplamak zere sistemin en st noktasndan biraz daha yukarya genleme deposu yerletirilir. Genleme deposu yeteri kadar yksekte deilse, pompann dnte olduu sistemlerinde st kat radyatrlerinden hava emii olur. Tesisatlarda pompa gidie konulmaldr. Kazanda genleen su gidi emniyet borusu vastasyla genleme deposunda depolanr. Tesisattaki su souduu zaman tesisatn eksilen suyu dn emniyet borusu vastasyla genleme deposu tarafndan tamamlanr. Genleme deposu ayn zamanda sistemi atmosfere atndan, stma tesisatndaki statik basncn, atmosfer basncnn stne kmasna engel olarak sistemin emniyetini salar. Bu nedenle sadece Kat Yaktl stma sitemlerinde kullanlmas tavsiye edilir. Zira, elektrik kesilmelerinde kat yaktl kazanlarn zgaras tam ykte ve kontrol dnda kalmsa yani ByPass vanas kapal durumda ise bu taktirde kazandaki basn ykselmesini emniyet ventili suyu dar tahliye ederek engelliyecektir. Bu durumda kazandaki suyun azalaca iin kazan susuz brakacak ve alevin duman borularn starak ate topu haline getirmesine sebep olacaktr. Bu arada kazana bakan grevli mdahale etmek isterse, ieri giren su duman borular tarafndan ar derece buharlaacaktr. Bu buhar, emniyet ventili tarafndan annda tahliye edilemeyecei iin giderek ykselen basn, kazan patlatacak seviyeye getirecektir. Bu nedenle sadece kat yaktl stma tesisatlarnda ak tip genleme deposu kullanlmas tavsiye olunur.

11

4.2.KAPALI TP GENLEME DEPOSU Istma tesisatnda ak tip genleme depolar hem yerletirme problemi hem de iletmedeki problemler nedeniyle yerini kapal genleme depolarna brakmtr. Kapal tip genleme depolar kazan dairesinde bulunur. Bu durum hem rahat kontrol edebilme olanan salar hem de depodaki suyun donmasn nler. Kapal genleme depolar diyaframl ve gaz yastkl olarak imalat edilirler. Sistemde mutlaka emniyet vanas ve manometre bulunmaldr. Modern stma sistemlerinde artk daha ok, kapal genleme depolar kullanlmaktadr. Kapal genleme depolar sadece otomatik kontroll olarak mekanik yanma salayan sv ve gaz yaktl stma sistemlerinde kullanlabilir.

ISI YALITIMI NEDR? K aylarnda meydana gelen s kayplarn ve yaz aylarnda meydana gelen s kazanlarn azaltmak iin yaplan ilemlere s yaltm denir.Kn memek iin kmr, doalgaz gibi yaktlar kullanarak evimizi str; yazn ise snan evimizi klimalarla souturuz.Is yaltm, kn snmak yazn da serinlemek iin harcadmz enerjiyi azaltarak daha konforlu ortamlarda yaamak amacyla yaplr. Bu erevede s yaltm, binalarn darya veya garaj, depo gibi stlmayan blmlerine bakan duvar, at, deme, cam, dorama ve tesisatlarna uygulanr. Bir baka deyile, bina sakinlerinin daha az enerji kullanarak snmas veya serinlemesi ve dolaysyla evre kirliliinin azaltlmasnn salanmas, binann i ve d etkenlerden korunarak mrnn uzatlmas amacyla; farkl scakla sahip yaam alanlar ile evresi arasndaki s geiini azaltmak iin yaplan ilemlere s yaltm denir.

Is yaltmnn faydalar

Ynetmeliklere uygun yaplacak s yaltm: Isnma veya serinleme amacyla yaplan harcamalardan ortalama %50 tasarruf ederek, kn daha iyi snmaya, yazn ise serin kalmaya imkn salar. Yakt tketimini ve dolaysyla atk gaz emisyonlarn azaltarak evre kirlilii ve kresel snmann nlenmesine katkda bulunur. Salayaca verimlilikle, lkemizin enerjide da bamlln azaltr.

12

Evlerde kflenme, siyah leke ve mantar olumasna neden olan terlemeyi (youma) nler. Betonun iindeki demirlerin paslanmasn engeller, binanzn depreme kar dayanklln korur. Yaam alanlar iersinde dengeli oda scaklklar yaratarak konforlu ve salkl meknlar oluturur.

Is yaltmn uyguland yerler Is yaltm; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Dz (teras) ve eik atlara, Da bakan duvarlara, kma tabanlarna, Toprakla temas eden duvar ve demelere, Garaj, depo gibi stlmayan blmlere bakan duvar ve demelere, Kombi ile stlan binalarda katlar ayran demelere, Tesisat borular, havalandrma kanallar, vanalar vb. tesisat elemanlarna yaplr.

Ayrca, zel kaplamal yaltm cam niteleri ve yaltml doramalar kullanlarak kn pencerelerden oluan s kayplar azaltlr, yazn ise gn ndan dn vermeden binaya gne ss girii snrlanr.

Konut satn alrken s yaltmyla ilgili sormanz gereken sorular Konut satn alrken, yllar boyu yaptnz birikimi en iyi ekilde deerlendirmeniz gerekir. Cevap bulmanz gereken sorular yle sralayabiliriz: 1- Yksek bir stma gideri, konutta s yaltm bulunmad anlamna gelebilir. Konutun gemi yllara ait stma/soutma giderleri sizin iin kabul edilebilir dzeyde mi? 2- Binann deprem gvenlii konusunda bilgi edindiniz mi? (Is yaltml binalarda yaplarn korozyona kar korunduunu unutmayn.) 3- Binann d duvarlarna ve hatta demelerine s yaltm yaplm m? (Duvarlarda greceiniz siyah lekeler ve kf; su ve s yaltm yaplmadn gsterir.) 4- Kap, pencere ve bunlarda yer alan camlar yeterli yaltm zelliine sahip mi?

13

5- atda s yaltm yaplm m? 6- Bina yeni yaplmsa, s ihtiyac kimlik belgesi var m? (Bu belge, stma iin ne kadar yakt tketeceiniz ve binanzn s yaltm konusunda size fikir verir.) 7 -Binann stma, soutma, havalandrma sisteminin gemi yllardaki performans konusunda bilgi edindiniz mi?8- Istma sisteminde kullanlan boru ve kanallar yaltlm m?

Is yaltm nasl yaplr? Is yaltm, dk s geirgenliine sahip zel s yaltm malzemelerinin; evlerimizin at, deme ve duvarlarna tekniine uygun olarak uygulanmasyla yaplr. Ayrca, pencerelerde s yaltm, zel kaplamal yaltm cam niteleri ve yaltml doramalar kullanlarak salanmaktadr. Is yaltm, binalarn ncelikle dndan, eer mmkn deilse iinden uygulanabilir. Is yaltmnn en nemli unsurlarndan birisi de tesisatlarn yaltlmasdr.

Is yaltmnn maliyeti Is yaltmnn binann yapm aamasndaki maliyeti, bina maliyetinin %2si ile %5i arasndadr. naat aamasnda s yaltm yaplm bir binada; dk kapasiteli kazan, klima, kk radyatr ve tesisat kullanlaca iin, iletme maliyetlerinin yan sra ilk yatrm maliyetleri de azalacaktr.Is yaltm iin yapacanz harcamalar, yapnzn zelliklerine gre salanan enerji tasarrufu ile 2-5 yl iinde kendini geri der.

Is yaltm ne kadar srede yaplr? Binalarda yaplacak s yaltm uygulamalar iin gereken sre; yapnn ihtiyalar, bykl ve yaltm uygulamasnda alacak kii saysyla ilikili olarak belirlenir. Genel olarak s yaltm uygulamalar, orta byklkteki bir bina iin 1-4 haftalk zaman zarfnda tamamlanr. Uygulama hatalarnn meydana gelerek zaman kaybna neden olmamas iin her aamada reticilerin tavsiyelerine uyulmaldr.

14

Is yaltm ile ilgili yasal dzenlemeler Apartmanlarda s yaltm uygulamalarna dair kararn oy okluu esasna gre alnmas yeterlidir.02 Mays 2007 tarih ve 26510 sayl resmi gazetede yaymlanan 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanununun 16. maddesi uyarnca, 634 sayl Kat Mlkiyeti Kanununun 42. maddesine atfta bulunularak; Kat maliklerinden birinin istei zerine s yaltm, kat maliklerinin say ve arsa pay ounluu ile verecekleri karar zerine yaplr eklinde bir dzenlemenin yaplmas ngrlmtr. 14 Haziran 2000 tarihinden sonra ina edilen binalarda s yaltm yaplmas zorunludur.08 Mays 2000 tarih ve 24673 sayl resmi gazetede yaymlanan Binalarda Is Yaltm Ynetmeliinin 4. maddesi uyarnca Binalar, s kayplar bakmndan evre art ve gereklerine uygun dzeyde yaltlacaktr.14 Haziran 2000 tarihinden sonra s ihtiyac kimlik belgesinin grlr bir yere aslmas zorunludur. 08 Mays 2000 tarih ve 24673 sayl resmi gazetede yaymlanan Binalarda Is Yaltm Ynetmeliinin 12. maddesi uyarnca, binann greceli olarak stma amal enerji tketiminin gsterilerek szkonusu binay satn alacak veya kiralayacak kiilerin bilgilendirilmesi amacyla kullanlan s ihtiyac kimlik belgesi, bina yneticisinin dosyasnda bulunmal ve bir kopyas bina giriine aslmaldr.

Is yaltmnn lkemize faydalar lkemiz, belirli enerji kaynaklar asndan bir potansiyele sahip olmakla birlikte, enerji retimi asndan yeterli seviyede deildir. Trkiye, bugn ihtiyac olan enerjinin yaklak %72sini ithal etmektedir. Hesaplamalar, tm konutlarn standart ve ynetmeliklere uygun olarak yaltlmas durumunda, lkemizin ylda yaklak 7 milyar dolar tasarruf yapacan gstermitir.Bu erevede, enerjide da bamllmzn azalmas, ekonominin canlanmas, istihdamn artmas, retim ve uygulama ile birlikte artacak vergi gelirleri nemli faydalar arasndadr. Bu tasarrufun eitim, salk vb. zorunlu ihtiyalarmza aktarlacan gz nne aldmzda, yaltmn toplumsal refahmz iin nemli katklarnn olaca bir gerektir.

Is yaltmnn dnyamza faydalar Dnyada retilen toplam enerjinin %25i sanayi retiminde, %25i motorlu tatlarn kullanmnda, %50si ise binalarda tketilmektedir. Bu oranlardan da anlalaca zere, binalardaki tketim miktar, retilen toplam enerji miktarnn yars kadar bir bykl ifade etmektedir. Binalarda tketilen enerji miktarnn ok byk bir blmnn binalarmzn stlmasnda ve soutulmasnda kullanldn biliyoruz.

15

Enerjinin verimli kullanm, olumsuz evresel etkilerin nlenmesi srecinde ciddi katklar salamaktadr.Dnyann snmas kutuplardaki buzullarn erimesine ve iklim deiikliklerine yol amakta, buna bal olarak doal hayat giderek yok olmaktadr. Is yaltm, binalarn daha az yaktla stlmasn salayacandan, atmosfere yaylan karbondioksit (CO2), kkrtdioksit (SO2) gibi sera gazlar azalr. Bylece atmosferde oluan sera etkisi, kresel snma ve iklim deiiklii ile mcadeleye katkda bulunulur.

16

MOTOR

Yakttan elde ettii s enerjisini mekanik enerjiye eviren makinalara motor denir. Yaktlarna gre motorlar, Dizel-Benzin-LPG li olmak zere ayrlrlar. Benzinli motorun yakt benzin; Dizel motorun yakt Mazot (motorin); LPG'li motorun yakt ise LPG gazdr. Silindir dizili ekillerine gre motorlar sra tipi, v tipi, yldz tipi, boksr tipi eklindedir. Soutma sistemine gre motorlar, su soutmal ve hava soutmal diye ikiye ayrlr. Yanma sistemine gre motorlar, iten yanmal ve dtan yanmal diye ikiye ayrlr. Aralardaki motorlar iten yanmal motorlardr. ten yanmal motorlar ise, mazot, benzin ya da motorin yakarlar. Motorlar, alma zamanlarna gre, iki zamanl ve drt zamanl motorlar diye ikiye ayrlr. Benzinli motorlarda ateleme, sktrlm benzin-hava karmnn buji ile atelenmesi ile olur. 4 zamanl motorlarda 4 zaman, sras ile yledir: Emme, sktrma, ateleme (veya genileme; i zaman da denir), egzost. Enjektrlerden pskrtlerek ateleme yaplan motorlarda yakt olarak motorin kullanlr. Katalitik konvertr kullanlan aralarda yakt olarak, kurunsuz benzin kullanlr. Bir motorun baz paralar unlardr: mar motoru, piston, segman, piston kolu, silindir kapa, supap kapa, eme manifoltu, egzost manifoltu, silindir gvdesi, silindir gmlei, karter, conta, klbtr, emme supap, ekzost supap, supap itecei, krank mili, kam mili, volan dilisi, eksantrik dilisidir. Dizel motorda ise bunlarn dnda, mazot pompas (enjeksiyon pompas) ve enjektr de bulunur. Benzinli motorlarda, sttekilerin dnda karbratr, benzin pompas, buji, disribtr, bobin vardr.

17

ATELEME SSTEM Benzinli motorun ateleme siteminin baz nemli paralar unlardr: Ak, kontak anahtar, endksiyon bobini, distribtr, buji ile distribtr iinde bulunan platin takm, alak yksek gerilim kablolar kondansatr, tevzii makarasdr. Bezinli motorlarda bujinin grevi atelemeyi salamaktr. Benzinli motorlarda bulunan distribtr' n en nemli grevleri endksiyon bobininden gelen yksek voltaj bujilere datmann yan sra, platin ve meksefe yardmyla yksek voltajn oluumunu salamak, ayrca tevzii makarasyla da elektrik datmn salamaktr. Endksiyon bobini akden gelen voltaj 15.000 - 25.000 volta karr. Bujilere ateleme srasna gre akm datan distribtrdr. Motor almazken kontak anahtar, ateleme durumunda ak unutulursa platin ya da bobin yanabilir. Aracn belirli bir km.'sinden sonra baz paralar deimelidir. Bunlardan biri platin ve bujidir. Ateleme sistemi ayarlarndan biri buji ayar ve dieri ise platin ayar ile avans ayardr. Platin meme yapm ise meksefe (kondansatr) yanabilir. Platin meme yaparsa zmparayla temizlenir. Motorun almas sarsntl ise, sebebi buji kablolarndan birinin km olmas olabilir. Benzinli bir motorda normal yanma olmamasnn sebeplerinden biri bujilerin normal ateleme yapmamas, bir dieri de platin ayarnn bozuk olmas ayrca bujilerin kurum balanm olmasdr. Bujiler ayarsz ve anm ise motor ekiten der. Buji ayarlar yanl yaplm bir aracn egzost duman siyahtr. Motorun egzostundan siyah duman kmas durumunda karm oran da kontrol edilmelidir.

18

YAKIT SSTEM

Benzinli motorun yakt sisteminin paralarndan bazlar unlardr: yakt deposu, yakt pompas, yakt gstergesi, karbratr, hava filtresi, emme manifoltu.

Dizel motorun yakt sisteminin paralarndan bazlar unlardr: yakt deposu, besleme pompas, mazot filtresi, enjeksiyon pompas, enjektr, stma kzdrma bujileri, yakt gstergesi.

Hava filtresinin grevi; karbratre giren havay szmek ve ve sessiz emi salamaktr. Hava filtresinin tkanmasn nlemek iin basnl hava ile temizlemeliyiz. te yandan, hava filtresi tkal olan motor zengin karmla alr. Filtre yine de temzilenmeden motor hala altrlrsa motor boulur.

Karbratr, emme manifoltu zerindedir ve sadece benzinli motorlarda olur. Benzin-Hava karmn ayarlar. Karbratrn kartrma oran 1/15'tir.

Jikle devresinin grevi, souk havalarda motorun abuk almasn salamaktr. Jikle devresi karbratrde bulunur. Jikle kelebei, karbratrn hava giri delii nnde bulunur.

Ya filtresi ya szer ve temizler.

Silindir iindeki yanm gazlar egzost manifoldu ile dar atlr.

Egzost susturucusu, basnl olarak kan yanl gazlarn sesini azaltr. Eer aracn egzostundan fazla ses kyorsa susturucu patlak olabilir.

19

Supap ayar, en nemli motor ayarlarndan biridir. Souk ve scak ayar olarak ikiye ayrlr. Bir arac k artlarna hazrlarken en nemli noktalardan biri hava filtresini klk pozisyona almak ve otomatik jikle klk pozisyonuna evirmektir. Arata yakt ikmali yaplrken motor stop edilir. Ayamz gaz pedalndan eksek bile motorun hala almasn salayan devre rlanti devresidir. Yaktn iinde toz-su-pislik vs. varsa motor tekleyerek alr. Yakt sistemi ayarlarndan biri rlanti ayardr. Boulmu bir motoru altrmak iin gaz pedalna sonuna kadar baslarak mar yaplr. Motor snca stop ediyorsa karbratre de baklmaldr.

Ara kulanrken yakt tasarrufu iin

Hava filtresi temizlenmeli, Karbratr ayarlar yaplmal, Jikle devresi ak unutulmamaldr, Rlanti yksek olmamaldr, Eskimi bujiler temizlenmeli, Lastik hava basnlar normal olmaldr, Fren ayarlarnn sk olmamas, Uygun viteste gidilmesi, Debriyaj karmas olmamaldr, Saatte 90/100 km hzn geilmemesi gerekmektedir.

Aracn fazla yakt yaktn anlamak iin eksozuna baklr. Eer egzost rengi siyahsa fazla yakt yakyor olabilir.

20

YALAMA SSTEM

Yalama sisteminin paralar: Karter-ya pompas, Filtre, Gsterge, Seviye ubuu, Ya kanallardr.

Motorda yan baz grevleri: Srtnmeyi azaltmak, Anmay nlemek, Silindir ve segmanlar aras boluu doldurup szdrmazl salamak, Soutmaya yardmc olmak, Anmadan dolay oluan pislikleri temizlemektir.

Karterin nemli grevlerinden bazlar: Motor blounun altn kapatmak ve yaa depoluk etmektir.

Arata motor ya kontrol edilirken kontak anahtar kapatlr ve 4-5 dakika beklenir. Ya lm yaplrken ara dz durumda olmaldr. Ya seviyesi ya ubuuyla llr, ve yan seviyesi ya ubuunun iki izgisi arasnda olmaldr. Ya seviyesi normalin ok altnda iken motor altrlrsa motor snr ve yanar. Motor ya deitirilirken motor scak olmaldr. Motorlarda genellikle 20-50 W numara motor ya kullanlr. Motorun ya karterin altndaki tapa alarak boaltlr. Yeni motorya ise spap muhafaza kapa zerindeki kapaktan doldurulur.

21

Motor ya ve ya filtresi belli km'lerde mutlaka deitirilmelidir.

Motorda ya basnc yoksa, ya yok, filtre tkal, ya pompas arzal, ya da ya miri arzal olabilir.

Motorun ya eksiltmesinin sebeplerinden bazlar: Karter contasnn yrtlmas, sekman ya da silindirlerin anmas, karterin delik olmas, tapadan ya szdrmasdr. Ya yakan motorun eksoztundan mavi duman kar. Mara baslp motor altrldnda ya lambasnn snmesi gerekir. Motor alt srece yalamann olup olmad motor ya gstergesinden takip edilebilir. Motor alrken ya gstergesinde anormallik grlrse motor hemen durdurulur.

22

SOUTMA SSTEM

Su ile soutma sisteminin baz paralar: Radyatr, Vantilatr, Devir daim pompas, Termostat, Hararet (s) gsterici, Hararet (s) miri, lave su kab, Fan motorudur.

Radyatr, soutma suyuna depoluk eder. radyatrn altnda su boaltma musluu vardr. Termostat silindir kapa su kndadr. Motorun scakln alma scaklnda sabit tutar. Devir daim pompas vantilatr kayndan hareket alr. Radyatrdeki souk suyu su kanallarna yollar. Hava soutmal motoru, su soutmal motordan ayran bir dier zellik hava soutmal motorda radyatr ve su pompasnn olmamasdr. Vantilatr kay V eklindedir. Kay gerginlii 1-1,5 cm civarnda olmaldr. Vantilatr kay hareketini krank mili kasnandan alr ve vantilatr kay devir daim pompas ve alternatr (arj dinamosunu) altrr. vantilatr kay koparsa motor hararet yapar. Soutma sisteminde su azalyorsa silindir kapak contas arzal veya radyatr delik, radyatr kapa bozuk, radyatr hortum ve kelepeleri arzal veya delik, kalorifer hortumlar delik veya termostat arzal olabilir.

23

Motorun hararet yapmasnn nedenleri: ->Radyatr peteklerinin tkanmas, ->radyatrde suyun azalmas, ->vantilatr kaynn gevek veya kopuk olmas, ->termostatn arzal olmas, ->motor yann azalmas, ->motor soutma suyu kanallarnn tkal olmas, ->uygun vites ve hzda gidilmemesi, ->otomatik fann arzal olmasdr.

Radyatre konacak suyun seviyesi peteklerin zerinde olmaldr. ok scak motora rlantide alrken lk ve kiresiz su konur. Motor bloundaki su kanallar pastan ya da kireten tkanm ise motor fazla snr. Radyatre konacak suyun iilecek temizlikte ve temiz su olmas gerekir. Su olduu halde motor fazla snyorsa, termostat arzaldr. Donmay nlemek iin radyatre antifriz ilave edilir. Termostat sklm motor, gereinden souk alr anmalar artar ve verim der. Motorun ok scak altrlmas motoru ekiten drr. Motor ok scakken radyatre souk su konursa silindir kapa ve blok atlayabilir. ok scak bir motorda radyatr kapa slak bir bezle tutulup hafife gevetilir ve buhar tamamen atlnca radyatr kapa alr. Arata s (hararet) gstergesi almyorsa s miri arzal olabilir. Motor, altktan sonra alma scaklna gelmiyorsa kalorifer hortumlarnda kaak olabilir. Motor ssnn aniden ykselmesinin sebebi kay kopmas olabilir.

24

MAR SSTEM

Mar sistemi motora ilk hareketi verir. Paralar: -ak, -kontak anahtar, -mar motoru, -volan dilisidir. Mara basldnda mar motorunun bediks dilisi volann zerindeki dililerle kavrar ve volan dndrr. Volan da krank dndrerek, motora gerekli ilk hareketi verir.

Mar durumunda mar motoru hi dnmyorsa: ak bitik, ak kutup balar gevek, ak kutup balar oksitli, mar otomatii arzal, mar motoru sarglar arzal ya da sigortas atk olabilir.

Motor alrken mar yaplrsa volan dilidi, mar motoru ve mar dilisi zarar grr. Mara basldnda mar motoru dnmez, korna da almaz ise sorun akde-kutup balarnda olabilir. Ak baka bir akyle takviye yaplacaksa her iki aknn (+) kutup balar (+) kutup balaryla, (-) kutup balar ise (-) kutup balaryla birletirilir. Her iki aknn de voltaj ayn olmaldr. Dijital gstergeli aralarda ak takviyesi yaplmaz. Mara basma sresi 10-15 saniyedir. Fazla baslrsa ak biter. Mar yapldnda tk diye bir ses gelip, mar motoru almyorsa ak kutup balar gevek olabilir.

25

Vantilatr kay hareketini volant kasnandan alr ve pervaneyi -devirdaim pompasn- arj dinamosunu altrr. Kay koparsa vantilatr pervanesi - devirdaim pompas ve arj dinamosu hareket.

26

ARJ SSTEM

arj sistemi, motor almaya balad andan itibaren aracn elektrik ihtiyacn karlar ve aky arj eder.

arj sisteminin paralar: alternatr, konjektr (reglatr), arj lambas, vantilatr kaydr.

Alternatr, krank mili kasnandan vantilatr kay ile ald mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Baz aralarda alternatr deil, arj dinamosu bulunur.

Konjektr (reglatr), alternatrn rettii elektriin volt ve akmn ayarlar. Aracn devri arttka alternatrden kan akm ve voltaj ayarlar, tesisata ve akye gnderir.

arj lambas, arj sisteminin almadn ikaz eder. Yani alternatr, konjektr vs. arzasn belirtir. Bir ara iin gerekli elektrik enerjisini arj sistemi salar. Ak, motor almazken k ve zel elektrikli alclatr besler. Vantilatr kay ok sk ise alternatr yataklar bozulabilir. Vantilatr kaynn koptuu "ilk olarak" arj ikaz lambasndan anlalr. Motor alrken ayamz gaz pedalndan ekince far klar zayflyorsa ak zayflam olabilir. Motor alt halde arj ikaz lambas yanyorsa vantilatr kay gevek olabilir ya da alternatr kablo balantlar gevek veya alternatr kmr anm olabilir.

27

Aracn durdurulup kontan hemen kapatlmas gereken hallerden bazlar: - arj ikaz lambasnn yanmas. - Motordan ani bir sarsnt ya da ses gelmesi. - Ya lambalarnn yanmasdr. Konjektr ayar bozuksa aknn su kayb ok olur. Arata ampuller sk sk patlyorsa veya ak su kayb fazlaysa veya konjektr arzal olabilir. Mara baslp motor altnda arj ikaz lambas snmelidir.

28

KOMPRESRLER

Soutma kompresrlerinin ilk modelleri tipik amonyak makinalaryd.O gnlerde amonyak en ok tutulan soutucu olduu iin kompresrler ok yksek basnlar karlayabilmek iin ok ar yaplrlard ve modern kompresrlere kyasla ilk kompresrler nispeten yava hzlarla alrlard.Valf tasarm kompresr mil contalar yataklar ve yalama sistemlerindeki ilerlemeler tasarm hznn kademeli olarak atmasn salamlardr.Bu da belli bir beygir gc iin kompresrlerin daha kk olmasna olana salamtr.nk daha hzl alma ile daha ok yer deitirme elde edilmitir.

Yeni soutucularn kullanlmas kompresrlerin tasarmlarn ve gelimesini nemli lde etkiledi.rnein amonyak kullanrken sistemin soutucuyla temas eden tm ksmlarnn elikten yaplmas gerekiyordu.Slfrdioksit ve metilkloridinin soutucu olarak ortaya kmas ise baz durumlarda demir d metallerin kullanlmasn mmkn klmtr.Bunun yannda halojenli hidrokarbon soutucularn gelmesi kompresr tasarm zerinde belki de en byk etkiyi yapmtr.Alminyum gibi demir d metalleri kullanmak mmkn hale gelmitir.Ayn ekilde R-12 nin kullanlmasyla hermetik (hava geirmez) kompresr tp popler olmutur.

Ticari soutma ve iklimlendirme uygulamalarnda kullanlan kompresrlerin geliimi kompresrlerin ev tipi buzdolaplarnda kullanlmasndan olduka etkilenmitir.Hermetik kompresrler ve klcal borulu soutucu besleme cihazlar ilk defa ev tp buzdolab uygulamalarnda kullanlm ve kendini kantlamtr.otuzlarn baslarnda hermetik kompresrler ev tp buzdolab reticileri iin bir standart olmaya balamtr.Bir ka yl cnde kay tahrikli kompresrler ev tp buzdolab sahasndan hemen hemen yok olmutur.Dondurma dolaplar iecek soutucular su soutucular vb. reticileri hermetik kompresrleri ikinci benimseyenler olmulardr.

1935`te iklimlendirmede ilk hermetik kompresr kullanlm ve 1940`larn basndan itibaren iklimlendirme sistemi reticilerinin ou rnlerini hermetik kompresre evirmilerdir.Ticari soutma ve iklimlendirme alanlarnda hermetik kompresr kullanmann grafii ykselmeye devam etmitir.

29

TASARIMLAR Pozitif yer deitirmeli kompresrler -Pistonlu -Dner -Helisel (vida) Kinetik kompresrler -Santrifj

Pozitif yer deitirmeli kompresrlerde maksimum kapasite silindir yer deitirmesinin hznn ve hacminin bir fonksiyonu olduu iin byle adlandrlmlardr.Normalde hz belirli olduu iin (yan tipik hermetik pistonlu kompresrler iin 1750 veya 3500 d/dk) pompalanan gazn hacmi veya arl silindirlerin dakika basna strokuyla matematiki bir alaka oluturur.

Bazen turbo kompresor diye de adlandrlan kinetik kompresr (santrifj) pompalama kuvvetinin pervane hzna ve donen pervane ile akan akkann (soutucu) arasndaki acsal momente bal olduu fanlar pervaneleri ve trbinleri kapsayan bir turbo makinalar ailesinin yesidir.Aklar srekli olduu turbo makinalarnn hacimsel kapasiteleri ayn boyuttaki pozitif yer deitirmeli kompresrlerinkinden daha byktr.Buna ramen gnmzde byle kompresrlerin tasarmlar ve maliyetleri kk uygulamalar (50 ton veya daha az) iin uygun gelmektedir.u anda santrifj makinalar 80-100 tondan balayp 8000 ton ve daha stne kadar uzanmaktadr.Pozitif yer deitirmeli kompresrler arasnda pistonlu kompresrler 100150 tonluk kk beygir glerinde en geni kabul ve uygulamay kazanmtr.Bu noktada santrifjlere gei grlmeye balamaktadr.

Dner kompresr ise soutucularla beraber ana olarak kk kesirli beygir glerinde kullanlmlardr.Dner kompresr ticari soutma sahasnda benimsenmemitir bunun nedeni belki de zellikle dk emme basnlarnda alrken ok yksek boaltma basnlarna kars pompalamada verimsiz olmasdr.

30

Helisel (vida) kompresrde bir pozitif yer deitirme tasarmdr ve geni bir youma scakl aralnda tatmin edici ekilde alr.Vidal kompresr Amerika Birleik Devletlere`nde 1950`den beri soutma greviyle kullanlmtr. Orijinal tasarm 1930`larn basnda sve`te icat edilmi ve patenti alnmtr.

Vidal bir kompresrn sktrma evrimi su ekilde yaplr: Gaz karlkl vida boluklarn doldurmak zere ieri ekilir. Rotorlar dndke vida aras boluk vida aras boluu tecrit eden giri azn geerek hareket eder.Srekli dn devaml olarak gazn igal ettii alan azaltr ki bu da sktrmaya yol acar. Vidalar aras boluk k azyla kars karsya gelince gaz boalr. Kapasite kontrol i gaz dolamyla salanr bylece tasarm kapasitesinin %10`una kadar dzgn bir kapasite dm salanr.100 tondan 700 tona kadar alma aralndaki vidal makinalarmz gnmz lleri souk su sistemleri iin olan nominal ARI artlarna gredir.Santrifj tehizat gibi vidal makinalar gnmzde kk tonajl soutma veya iklimlendirmede kullanlmazlar.Bylece pistonlu kompresr bu untelern %90`ndan fazlasnda kullanlr. Kesirli beygir gcnden 100 tona kadar deiir ve bu yzden kompresrleri renmede balang noktas olacaktr.Bu bolmde anlatlacak dier konular bu tasarmla ilgilidir.

PSTONLU KOMPRESR TPLER

Daha ncede bahsedildii gibi pistonlu makinalardaki ayrm ack tp kompresr ile hermetik arasndadr.Ak tp demekle ya kay tahrikli yada dorudan balantl bir d motor tarafndan tahrik edilen kompresr kastediyoruz.Bu tp kompresrn karterine uzanan bir mil ve tab birde mil contas vardr.Bu tp kompresrn aks olan tp motorla kompresrn ayn muhafazada korunduu hermetik szdrmazlkl kompresrdr.Bylece hermetik szdrmazlkl kompresrn kartere uzanan mili yoktur ve bylece szdrmazlk elemanna ihtiyac yoktur.Her tipin dgerine gre baz avantajlar vardr.

31

Kay tahrikli ack tp bir kompresr ok esnektir. Hz tek bir kompresrn ou zaman iki yada deiik boydaki niteler iin kullanlabilecei ekilde deitirilebilir.Motor kasnann ve kompresr valf boluunun sadece boyutlarn deitirerek ou zaman bu ayn kompresr sadece deiik boyda motorlarla deil yksek orta ve dk scaklk uygulamalarnda da kullanlabilir.Ak tp kompresrn bu zellii hermetik tipe kyasla en gze arpan avantajdr.

Dier avantajlar bu tp kompresrlerin dzenli olmayan voltajlar ve frekanslar iin bulunan motorlarla kullanlmasdr ki hermetik tp kompresrler bunun iin retilmezler.Bu voltaj ve farzlarn Amerika Birleik Devletleri`ninkinden farkl olduu deniz tesi pazarlarda nemli bir faktr olmutur.rnein 50 (hertz) frekansn ve doru akmn eldeki tek g olduu yerlerde.Hermetik kompresrler doru akm iin uygun deildir ama ack motorlar iin uygundur.

Ak kompresrlerin bakm her zaman yerinde yaplabilir ki bu btn hermetikler iin geerli deildir.Motor yandnda ack tp sistemde motoru deitirmek motorun soutucu ile temas ettii hermetik sistemlerden daha kolaydr.Hermetik szdrmazlkl sistemde motor yannca btn kompresr sklmeli ve paralara ayrlmal ve yeniden revizyon iin tamirhaneye veya fabrikaya geri gnderilmelidir.Soutucu boaltlmal ve izolasyonun yanmasna neden olabilecek asidin sistemde dolama ihtimalini ortadan kaldrmak iin sistem temizlenmelidir.

Bununla beraber hermetik kompresrlerin ack tipe kyasla ayr avantajlar vardr.Belki de bunun en nemlisi mil szdrmazlk elemannn olmamasdr.Mil szdrmazlk elemanlar pislikten yalamadaki ksa sureli bir aksaklktan sistemde toplanabilecek andrc herhangi bir eyden (apak gibi) ve kaba kullanmadan doacak fiziksel hasardan vb. nedenlerden etkilenebilirler.Bugn kullanlan mil szdrmazlk elemanlar 15-20 yl nce kullanlanlardan daha gelimi olmalarna ramen hala zellikle dk taraf basncnn fazla vakum altnda olabilecei dk scaklk sisteminde potansiyel bir arza kaynadr.Byle bir durumda szdrmazlk elemanndaki bir sznt havann ve nem buharnn soutma sistemine girmesine imkan verir ki bu sistemin soutucu kaybetmesinden daha ciddidir.

Hermetik kompresrn dger avantajlar kk olmas daha kompakt olmas titreimden daha az etkilenmesi ve motorunun srekli soutulmasyla iyi bir ekilde yalanmasdr.Ayrca deitirme ve sk ayarlama gerektiren kaylar yoktur.

32

Srekli soutma salamak iin ack kompresr motoru motor muhafazasnn etrafndaki hava ile soutulur eer motor cevre scaklnn yksek olduu veya havalandrmann yetersiz olduu bir yerde ise sy uygun ekilde datmak sorun olabilir.Hermetik tasarml motorda s motor ssn almak iin souk emme gaznn stator sargsnn cnden veya etrafndan geirilmesiyle datlr ve soutucu bylece sy datld yer olan kondensere tar.Bu ilemin dier bir avantaj herhangi bir sv soutucunun emme aklklarndan girmesini nlemeye yardm etmek iin emme gaznn ar kzdrlmasdr ve bu dk scaklkta yaplan islerde gren gazn kurutulmasnda da nemlidir.

Gerekte ack kompresrler satlan toplam kompresr miktarnn ok dk bir ksmdr ve soutucu scaklklarnn ve artlarn konfor klimas sahasndakilerden daha farkl ve daha eitli olduu ticari soutma ve ya endstriyel soutma alanlarnda younlamtr.Hala alan ok sayda ack makina vardr ve bir teknisyenin servis ve bakm esnasnda tamiri ve deitirilmesi gereken bir ack makinayla karslamas olasl yksektir bu yzden ack tp kompresrn yapsnn temelde iyi anlalmas nemlidir.

33

YERNDE KARI

ONARILABLEN

HERMETKLER,TAMAMEN

SIZDIRMAZLARA

lk hermetik kompresrlerin ou yerinde onarlabilen tp tasarma sahiptiler.ounlukla cvatal hermetik diye adlandrlan bu cihazlar kullanldklar yerde tamamen sklebilir yada onarlabilirler ve yeni paralarla donatlabilirler. Bu da nitenin komple yerinin deitirilmesi srasnda sz konusu olan ve sadece arlk yznden bu tp ilemlerin fiziki ve ekonomik ynden arzu edilmedii yksek tonajl makinalarda baka bir avantajdr.

Baka acdan bakldnda tamamen szdrmazlkl hermetikler veya muhafazas kaynakl hermetikler sahada onarlabilen tip deildir ve ister motor arzas ister valfn bozulmas yada baka bir sebep ierdii problem ne olursa olsun nite tamir istasyonuna veya fabrikaya geri gtrlmelidir.O zaman bozulann yerine baka bir kompresr taklr.

Kaynakl hermetiklerin boyutlar kesirli beygir glerinden baslar ve genellikle nominal 7,5 ton boyutlarna dek uzanr.Yine de piyasada tek bir muhafaza cnde 20 ton`a kadar kan kompresrler vardr.

Btn bir kompresr deitirmek bir anlam ifade eder m ? Cevap evet tir ve bu her zamanda teknik bir karar sonucu verilmi deildir.1950`lerin sonunda yaanlan yerlerdeki klima sistemlerinde geliim patlamas olduunda endstride hi bir zaman milyonlarca kompresr tesisatn yerinde onaracak nitelikte yeteri kadar teknisyen bulunamayaca ortaya kmtr.Yerinde onarm iin gerekli tm yedek paralar stok bulundurmak imalatlar iin bir anlam ifade etmedii gibi bunun yaratt fidansal etkide artc olacakt.

Seri retim ve kompresrlerin standartlatrlmas endstriye ileri bir kalite getirmitir.Ayn zamanda sahada imal edilen soutucu hatlarndan soutucunun daha nce doldurularak sahaya getirildii tiplere kadar sistem tasarmlarnda teknik deiiklikler de olmutur.Sistem gvenilirlii ve ortalama kompresr mr hzla arzalarn ok kk bir yzdeyi kapsad bir noktaya ulamtr ve nominal 7,5 ton kapasiteye kadar olan kompresrleri btn olarak deitirmek ekonomik ynden mantkl hale gelmitir.Yaanlan yerlerdeki klima sistemleri pazarnda ve pek ok ticari soutma uygulamalarnda 1,5 ile 5 ton kapasitelerde pistonlu ve dner kompresrlerde kaynakl hermetik olanlarn pazardan byk pay alaca kesindir.Bu yzden bir servis teknisyeni acsndan bakldnda bir kompresr sokup tekrar monte etmek pek de gerekli deildir.Bir teknisyenin arzalar ve bakm ihtiyalarn minimuma indirgemek doru uygulama montaj ve arza bulma teknikleri zerinde younlamas ok daha nemlidir.

34

Sahada onarm gerektiren daha ar ticari ilerin ve daha byk klima nitelerinin iine giren teknisyenler durumun gerektirdii lde bilgilerini artrabilirler.Bu aamada bir kompresr tamamen skmek ve tekrar monte etmek bir bilimden ok bir sanat haline gelir ve imalatlarn prosedrlerini ve tasarmlarn yorumlamak nemlidir.

Soutma uygulamalarnda kullanlan hemen hemen tm motorlar endksiyon motorlardr.

Motorun hareketli ksmnda motor endklendii iin byle adlandrlrlar nk hareketli parann akm kayna ile hi bir balants yoktur.Bir endksiyon motorunun hareketsiz parasna statr hareketli parasna rotor denir.Stator sarglar g kaynana baldr rotor ise motor mili zerine monte edilmitir rotor dn ile motora tahrik gc kayna oluturur.

35

YALAMA

Soutma sistemlerinde bir ok elemanda bulunan hareketli paralar metal yzeyler iin zararl olabilecek srtnme yaratrlar.Ayrca srtnme ilgili hareketli paralarn scaklnda bir arta neden olabilir.Doru yalama srtnme sonucu oluabilecek zarar azaltt iin mekanik paralarn bakmnda nemli bir konudur.Kompresrn yataklar pistonlar ve dililer iin iyi bir yalanmaya ihtiyac vardr.

Kompresr pistonlu kompresr ise piston ile silindir cidar arasndaki boluk yle szdrmaz olmaldr ki tm soutucu buhar silindirin dna ve oradan da scak gaz boaltma hattna itilebilsin.

Bu szdrmazlk soutucu yana sktrlm soutucu buhar ile birlikte silindir boyunca yol aldrlmasyla salanr. Piston ileri geri hareket ettike ya filmi szdrmazlk salamazsa buharn bir ksm kompresr karterine geri szar bu da verim kaybna sebep olur.

Daha ncede belirtildii gibi soutma sistemlerinde kullanlan ya sv halde olan ou soutucu ile karr ve beraber dolar.Yan kompresrn dna ve scak gaz hattndan geerek kondenserin iine pompalanmas kanlmazdr.Hareketli paralarn dzgnce yalanmasn salamak ve kompresr karterinde doru ya seviyesini tutturmak iin ya soutucu ile birlikte sistem iindeki evrimini tamamlamal ve sonra kompresre geri dnmelidir.

Ya sv soutucu ile dolarken cnde ya dolamasnn problem oluturduu elemanlardan biri olan evaparatre ular.Eer ya evaparatrden emme hattna doru yol almazsa evaparatrde ya fazla yer kaplar bu da soutma serpantininin s transferi yzeyini azaltr.

Yan buharla birlikte evrimi tamamlayarak kompresr karterine dnmesini salamak zere gerekli buhar hzn elde etmek iin emme hatlar doru boyutlandrlmaldr.Eer ya kompresre geri dnmezse bu eleman ksa surede kuru durumda almaya balayabilir.Bu olursa silindirden hi ya pompalanmamasyla buhar szdrmazl ortadan kalkacak ve kompresr verimi nemli lde decektir.Eer bu durum uzun sure dzeltilmeden srerse kompresrde hasar meydana gelecektir.

36

Kompresrn iyi bir ekilde yalanmas iin baslca iki yntem kullanlr: 1-arpma sistemi 2-Cebri besleme yada basn sistemi

lk yntemde yalama krank milinin karterdeki yan cnde dnmesiyle baslar.Krank milinin stndeki kepe veya birimler yaa batar ve onu yataklarn stne veya yataklara alan kk kanallara frlatr.Ya pistonlarn ve silindir cidarlarnn stne de frlatlr.Bylece bu elemanlar arasnda buhar szdrmazl da salanm olur.Karterde uygun ya seviyesinin tutturulmasnn nemi yan soutucuyla birlikte sistem cnde dolamas ihtiyacnn yannda ikinci plandadr.

Basn sisteminde ya yataklara keelere piston pimlerine pistonlara ve silindir cidarlarna pompalamak iin kk bir pompa kullanlr.Bu tp bir yalama sistemine sahip kompresr tab ki sratma sistemiyle olduundan daha pahaldr ancak kartere yeterli ya beslemesi olduu surece birinci sistem kompresrn daha koruyucu ve daha iyi bir ekilde yalanmasn salar.

Baz kompresrler doal ya pompalayclardr.Yani soutucu buhar ile birlikte ya sistemi dolaarak kartere geri gnderilebileceinden daha hzl bir oranda pompalarlar.ou kez imalat youma nitesi zerine bir ya ayrc ekler.Eer kompresr paral bir sistemde kullanlacaksa imalat tesise byle bir ya ayrc konulmasn tavsiye eder.

Yan kompresre mmkn olduunca abuk geri dnebilmesi nemli olduu iin ya ayrc kompresrle kondenser arasna yerletirilir.Yksek scaklkl yksek basnl buhar kompresrden pompalanan ya ile birlikte kompresrden kp boaltma hattndan geerek ya ayrc ya varana dek yol alr.Orada buharn ak yn deiir ve debisi azalr nk ya ayrc nn hacmi ve kesit alan alan boaltma hattndakinden byktr.Ayrca tasarma bal olarak ya haznesine drecek eleyici perdeye veya baka cihazlara sahip olabilir bu arada soutucu buhar ayrcdan geerek yoluna devam eder.

ou ayrcda yan kompresre geri dnsn salamak zere amandra ve valf dzenekleri bulunur. Ayrcnn haznesinde belli bir miktar ya toplandnda yan kaldrma kuvveti amandray ykseltecek ve valf alacaktr. Soutucu k (basma) basnc kompresr karterindeki basntan byktr ve bu basn fark ya kompresre geri dnmeye zorlar.Ayrca ya seviyesi dtke amandra da alalr bu da ine valfnn kapanmasn ve ayrcda daha ok ya birikmesini salar.

37

Ayrc ounlukla yaltlr dolaysyla scak tutulur yoksa soutucu buhar nite almyorken ayrcda youabilir. Eer nite sistemin uzun sureler devre d kalma eilimi gsteren bir ksmysa soutucuyu buhar halde tutmak iin ayrcnn stne veya iine elektrikli bir stc taklmas tavsiye edilebilir .

38

SOUTUCU YAININ SAHP OLMASI GEREKEN ZELLKLER

Daha ncede belirtildii gibi bir soutma yann iyi yalama zelliklerine ve kompresr cnde alak taraftan yksek tarafa szdrmazlk salama yeteneine sahip olmas gerekir.Ya kompresrn iindeki yataklar yalarken ayn zamanda bir soutucu ortam grevi de grr ve hareketli paralarn kompresr alt sradaki srtnmelerinin neden olduu sy bu yataklardan alr. Her tp soutucu ile ve her art altnda alacak mkemmel ya imdiye kadar gelitirilememitir.Piyasada bulunan tm soutucu ya eitlerinin avantajlar ve dezavantajlar vardr ve bunlar tesisatn artlarna ve tek tek her sistemin kullanmna gre dengelenmelidir.

Yalarda bulunmas gereken zellikler: 1-Dk scaklkta akkan halde kalmaldr. 2-Yksek scaklklarda kararl halde kalmaldr 3-Soutucuyla metallerle motor izolasyonuyla (hermetik kompresrlerde kullanldnda) havayla ve dger kirleticilerle kimyasal reaksiyona girmemelidir. 4-Beklenen alma koullar altnda karbona ayrmamaldr. 5-Karlanmas gereken dk alma scaklklarna maruz kaldnda mum tortusu brakmamaldr. 6-Mmkn olduunca temiz olmaldr.

Piyasada soutucu sistemler iin bulunan tm pratik amal yalar mineral esasldr.Bu yalar prafin bazl, naften bazl, karm bazl (naften ve parafnn karm) olmak zere ana kategoriye ayrlabilirler.Dnyann deiik yerlerinde bulunan ham petrolden deiik kategoriler retilebilir.Uygun artma ilemleri ar parafinleri ve naftenleri ham petrolden ayrr.Soutucu yalarda nemli olan baz zellikler ise unlardr: 1-Viskozite 2-Akma noktas 3-kelme noktas 4-Parlama noktas

39

5-Di elektrik sabitesi 6-Yanma noktas 7-Korozyona eilimi 8-Oksitlenme direnci 9- Renk

Bir soutucu yann veya bir svnn viskozitesi belli bir takm artlar altnda akmaya gsterdii direncin bir olcusu yada daha basitletirirsek ne kadar koyu veya seyrek olduudur.Svdan alnan llm bir numune belli bir scaklkta kalibre edilmi bir aralktan aktnda gecen zaman saniyeler cinsinden onun viskozitesini ifade eder.

Bir yan akma noktas yan akabilecei en dk scaklktr.ounlukla yan scakl artk akamayaca bir noktaya drlr ve sonra bu scakla 3 C eklenir.Dk bir akma noktas sistemin tasarm alma koullarnda yan sistemde eriilen en dk scaklklarda donmayacann bir gstergesidir.Btn soutucu yalarnn deien seviyelerde mum ierdii bulunmutur.Bu mum yan scakl yeterince dtnde yan iindeki dger elemanlardan ayrlr.

Bir soutucu yann mumu mmkn olduunca fazla ayrtrldnda (mum yadan tamamen ayrlamaz) mumun kalannn yadan ayrlaca scakl bulmak iin testler yaplr.Mum yadan ayrtnda ya ve soutucu karm bulanklar.Karmn scakl daha da drldnde yan cnde kalan mum paracklar top top olur veya uzum salkm eklini alr.Bu oluumun grlebilir olduu haldeki scaklk yan kelme noktas olarak adlandrlr.Mum soutma sistemi ierisinde daha souk olan blgelerde birikecei iin (genleme valf ve evaporatr) evaporatrdeki s transferinde bir verim kayb olacak ve genleme valf veya baka bir tp ak ayar cihaz ok kolay kstlanacak veya tkanacaktr.

Yksek scaklkl soutmada veya konfor klimalarnda belirli bir ya kullanlabilir ancak bu dk scaklkl uygulamalarda yetersiz olabilir.Bu yzden zel kullanmlar iin soutucu ya seerken akma noktas gz nne alnmas gereken nemli bir zelliktir.

40

Soutucu yalar ou zaman eitli sistemlerde yangn tehlikesi tekil etmese de kullanlacak yan parlama noktasn bilmek onamldr.Parlama noktas ya buharnn aleve maruz kaldnda parlayp ate alaca scaklktr.Bu durum belli bir scaklkta ortaya kar ya kararln kaybeder ve bileenlerinden bazlar ayrma eilimi gsterir.Bu yzden parlama noktasndan kanlmaldr.

Pek ok kompresr ve motoru gvde veya muhafazann cnde birbirlerine hermetik olarak taklmlardr. Evaporatrden kan soutucu buharda yaltlm motor sarglarnn cnden geer.Byle durumlarda soutucu yann elektrik akmnn aksna kars bir direnci olmas (yaltm) gerekir ve bir soutma sistemi yalama yann dielektrik sabitesi bu direncin bir olcusudur.Bir soutucu yann yanma noktas akkann daha nce tanmlanan parlama noktas ile ilikilidir.Scaklk ya buharnn parlama noktasnn zerine karldnda ve ya deney srasnda yanmaya devam ettiinde yan yanma noktasna eriilmi demektir.

Bir soutucu yalama yann cnde slfr bileenleri arzu edilmez.Nem bir slfr bileeni ile kartnda slfrik at oluur.Gnmz de yalarda ok nemli bir faktr olarak kabul edilmeyen bu asit bir soutma sisteminin metal paralar zerinde ok korozif bir etki yaratabilir.ok iyi parlatlm bir para bakr yadan alnan bir numuneye batrldnda ve 93 C nin zerinde scaklklara tab tutulduunda iyi bir yalama yann minimum derecede korozif eilim gstermesi gerekir.3-4 saat kadar bir sure sonra bakr paras ya numunesinden dar karlr.Eer para anmsa veya rengi atmsa bu yan cnde ok fazla slfr bulunduunun kantdr.

Soutucu yalama yann kararll soutucu yalarnn parlama noktasyla balantl olarak anlatlmt.Bir yan kararlnn baka bir gstergesi de kimyasal reaksiyona olan direncidir.Yalama ilemlerinin ounda kullanlacak yalarn doymam hidrokarbonlar gidermek zere artlmas gerekir.Ancak bir ya ne kadar artlrsa yalama kalitesi o kadar dk olur.Soutmann ilk zamanlarnda bu ilemde kullanlan ya neredeyse rengini kaybedene dek artlyordu. yi bir soutma yann rengi yalama zeliklerini kaybetmeksizin hidrokarbonlarn ounluunun giderildiini gsteren ack sar renktir.

41

MOTOR SICAKLIGI

Termodinamiin birinci kanunu enerjinin ne yoktan var edilebileceini ne de vardan yok edilebileceini ancak bir ekilden dgerine dntrlebileceini ifade eder.Motor g kaynandan elektrik enerjisi alr ancak srtnmeden dolay enerjinin hepsi mekanik k enerjisine dntrlemez.Giri enerjisinin kalan s enerjisine dnr ve eer bu s datlmazsa motor sarglarnn scakl yaltm hasar grene dek artar.Eer motor kirden ve fiziki hasardan korunursa s hemen hemen sarglara zarar verebilecek tek dmandr.

Motorda retilen snn miktar hem yke hem de motorun verimine baldr.Yk arttka motora elektriki girite artar.Motorda sya dntrlen g girii yzdesi motorun verimine verimdeki artla azalan ve motor veriminin azalmasyla artan sya baldr.

Bir motorun kaldrabilecei scaklk seviyesi byk oranda motor yaltmnn tipine ve temel motor tasarmna baldr ancak gerek motor mrn motorun kullanmda maruz kald artlar belirler.Eer uygun bir ortamda tasarm kapasitesine uygun yklerde altrlrsa iyi tasarlanm bir motorun mrnn olduka uzun olmas gerekir.Bir motorun srekli olarak yksek alma scaklklarna yol aacak ekilde ar yklenmesi mrn nemli oranda azaltacaktr.

Is motorlarn en byk dman olduu iin hermetik kompresrlerde s etkili bir ekilde datmak zere emme hattnn kullanlmas byk avantaj salamaktadr. Hermetik bir motorun belli bir uygulama iin tasarlanmasyla ve motor scaklnn yakndan kontrol edilmesiyle motor belli bir yk karlayabilir ve hem motor maksimum kapasitede alr hem de standart ack tp motorlarnkinden ok daha byk bir gvenlik faktr salanm olur.

42

KOMPRESR KABLO BOYUTLARI

Dk veya voltaj alt durumlarn sebebi her zaman elektrik irketinin standart deerlerden sapmaya izin vermesi deildir.Pek ok kez kompresre kondenser nitesine g kaynandan giden kablolar yanl boyutlandrlm olabilir. Bylece hat kayplar normal limitleri asar ve kompresre giden terminal voltaj da ok der.Bu durum farkl kapasite zelliklerine sahip bakr ve alminyum iletkenlerin kullanlmasyla daha da karmaklar.malatlarn ou tavsiye edilen kablo boyutlarn ve nite ile ana g kayna arasnda %3 lk voltaj dmn asmamak iin olabilecek maksimum uzunluu bir liste halinde verirler.Ar hat kaybna minimum g besleme voltaj da eklenirse kompresr zerinde oluan etki bir anlam kazanabilir.Burada nemli olan bir elektrik tesisatsna doru elektrik verilerinin bildirilmi olmasdr (tab eer elektrik tesisatnn kurulmas soutma tesisat kontratnn bir paras deilse)

DK VOLTAJDA YOL VERME

Daha nce anlatlan konularda yol verme rleleri kapasitrler kontaktrler ve hatlar aras starterler gibi en ok kullanlan starter tipleri tantlmtr ki bu datam voltaj yol vermeye gre tasarlanm bir kompresre yol vermenin en pahal metodudur.Buna ramen baz elektrik irketlerinin yol verme akmna getirdikleri snrlamalardan dolay kvlcm akmasn televizyonun parazitlenmesini ve an voltaj dmelerinin ekipman zerinde yaratt istenmeyen yan etkileri nlemek iin zaman zaman yksek beygir gl motorlardaki an yol verme akmn bir ekilde drmek gerekir.Dk voltajl yol verme elektrik irketinin voltaj reglatrnn ykn bir ksm yklendikten sonra hat voltajn yakalamasna izin verir; bu da tm ykn hatta yklenmesi halinde oluabilecek keskin voltaj dmlerini nler.Baz elektrik idareleri kendi hatlarndan an akm verilmesini belli bir miktara kadar ve belli bir sure iin kstlayabilirler. Bazlar ise yol verme akmn kilitli rotor akmnn belli bir yzdesi ile snrlayabilirler.

Kompresr yknn boaltlmas yol vermede gereken ekme torkunun azaltlmasna yardmc olarak motorunda abuk ivmelenmesini salayacaktr.Kompresr ister yklenmi ister yk boaltlm olsun yinede motor saniyenin kk bir parasnda hala tam yol verme amperaj ekecektir.Baslca itiraz konusu, yol vermede kilitli rotor artlar altnda anlk an akm ekilmesi olduu iin kompresr yknn boaltlmas her zaman zm olmayabilir.Byle durumlarda motorun gerekli yol verme akmn drecek bir eit yol verme dzenei gereklidir.

43

En ok kullanlan iki yntemde ,motora giden hat voltaj,tam olarak azaltlamad halde bunu baaran starterler dk voltaj starterleri olarak bilinirler.Elle yol verme soutma kompresrleri iin yararl olmadndan burada yalnz manyetik starterler gz nne alnacaktr.

Her biri farkl uygulamalar iin uygun olan be tp manyetik dk voltaj starteri vardr. Ksm sarglama Yldz-gen Otomatik transformatr Primer rezistr Dk voltajl kademeli yol verme yardmc eleman

Yol verme akm dtke yol verme torku da der ve uygun starter seimi gerekli kompresr torku ile snrlanabilir.Dk voltajl yol verme iin piyasada bulunan maksimum tork tam voltaj torkunun %64 dr ve bir otomatik transformatrle elde edilebilir.Bu deer ksm sarglama iin %45 ve yldz-gen iin %33 tur.Bu da eer kompresre dk voltajda yol verilmesi gerekiyorsa yldz-gen iin yksz bir yol vermenin esas olduu anlamna gelir.

44

KOMPRESR PERFORMANSI

Bir makinann performans makinann daha nce belirtilen grevini yerine getirebilme yeteneinin deerlendirilmesidir.Kompresr performans soutucunun kompresrn ve motorun belli fiziksel snrlamalarnn bir araya gelerek oluturduu tasarmn bir sonucudur ve unlar salamasna allr. 1-Arzasz en uzun omur 2-Minumum g giriine karlk maksimum soutma etkisi 3-Minumum maliyet 4-Geni bir alma koullar aral 5-Uygun bir titreim ve ses dzeyi

Kompresr performansna ait iki yararl lnn biri kompresr yer deitirmesiyle ilgili olan kapasite dieri de performans faktrdr.

Sistem kapasitesi kompresr ulat soutma etkisidir.Kompresr terk eden buharn basncna karlk gelen scaklktaki soutucu sv ile kompresre giren soutucu buharn toplam entalpileri arasndaki farka eittir.Birimi kJ/kg dir.

Bir hermetik kompresrn performans faktr motor ve kompresrn ortak alma verimini gsterir.

Performans faktr (hermetik) =kapasite(kW)/g girii(kW)

Son yllarda enerji tasarrufu zerine ekilen dikkat nedeniyle performans faktr endstri iin nemli hale gelmitir.Bunun iin artk EVO (enerji verim oran) terimi kullanlmaktadr.Ve soutma ve klima untelernn gerek performans ARI ynetmeliklerinde onaylanmakta ve listelenmektedir.Bylece kullanclar tesisatlar bilirkiiler ve g irketleri eitli makinalarnn izafi verimlerini deerlendirebilirler.

45

Kompresr performansna ait ncelikle kompresr tasarm mhendislerinin kulland ve soutma teknisyenleri iin pratik kullanm olmayan dier tanmlama ve l vardr yinede bunlar kabaca bilmek iyidir.

Kompresr verimi sadece silindirin iinde olan bitenle ilgilidir.Gerek sktrmann ideal sktrmadan sapmasnn bir olcusudur ve silindirin cnde yaplan ise gre tanmlanr.

Hacimsel verim stok bana silindire giren taze buhar hacminin piston yer deitirmesine oran olarak tanmlanr.

Gerek kapasite ideal kapasitenin ve toplam hacimsel verimin bir fonksiyonudur.

Fren beygir gc ideal kompresre ve kompresrn sktrma mekanik ve hacimsel verimlerine olan g giriinin bir fonksiyonudur.

Kompresr imalatlar ASHRAE ve/veya ARI artlarn uygun olmas gereken deerler iin kompresrlerini ayrntl testlere tab tutarlar.iki tp kompresr testi vardr.Birincisi kapasite verim grlt seviyesi motor scakl vb. artlar belirler.kinci ve ayn oranda gerekli olan test ise makinann muhtemel mrn tespit eder.mr testi kompresrn yllar boyu almas gereken koullara benzer koullar altnda yaplmaldr.Bu almada emniyet ve kurallara sadk kalma en nemli faktrlerdir.

Bu bilgilerden yararlanarak imalat urunun uygun ekilde kullanlmas iin gereken performans veya uygulama verilerini sunabilir veya yaynlayabilir.

46

Kapasite deerleri aadaki bilgileri ieren tablolar veya eriler halinde yaynlanr: 1-Kompresrn tanmlanmas (silindir says ap strok ve benzeri gibi) 2-Ar soutma dereceleri veya verinin sfr derece ar soutmaya gre dzeltildiini belirten bir ifade 3-Kompresr devir says 4-Soutucu tp 5-Emme gaz kzdrma ss 6-Kompresr ortam 7-D soutma artlar (gerekirse) 8-Maksimum g veya maksimum alma koullar 9-Tam yk veya yksz alma altndaki minimum alma koullar

Sabit bir youma scaklnda tab ki basit bir deplasman makinasnn pompalad gazn dk younluklu olmasnn neden olduu evaparatr scaklklarndaki dmeyle kapasitenin nasl hzla azaldn gzleyiniz.Buna ramen dk basnl buharlar uygun youma basnlarna ykseltmek iin gereken yksek alma seviyelerini gsteren g girii erilerinin o kadar hzl dmediine dikkat ediniz.Bu yzden ticari soutma ve klima sistemlerinin greceli koullar olduka farkldr.

Aka anlalaca gibi bu tp kompresrleri ok eitli artlarda kullanmak pratik deildir,hatta belki teknik olarak ta mmkn deildir.Bu yzden endstri deiik uygulamalar karlamak acsndan deiik hzlarda (kay tahrikli modeller) ,aplarda ,stroklarda ve/veya daha byk motorlar olan niteler sunar.

47

KOMPRESRDE KAPASTE KONTROL

Dalgalanan yk artlar altnda kompresr kapasitesini deitirmek iin bir zm olmas acsndan byk kompresrlere sk sk kompresr yk boaltma cihazlar taklr.Pistonlu kompresrlerdeki yk boaltma cihazlarnn iki genel tp vardr.Birincisinde bir veya daha fazla silindirin zerindeki emme valfleri bir basn kontrol cihazna tepki olarak baz mekaniki vastalar tarafndan ack tutulur.Soutucu emme valflerinin almasyla kompresr stroku srasnda soutucu, emme hcresine geri itilir ve silindir pompalama hareketini durdurur.

Yk boaltmann ikinci bir yolu boaltma gaznn bir ksmn sistemin i ksmnda kompresr emme hcresinde by-pass etmektir.Bu yaplrken ar boaltma scaklndan kanmaya dikkat edilmelidir.Bir scak gaz by-pass kompresrn dnda da oluturulabilir.Bypass hattndaki solenoid uygulamann tabiatna bal olarak scaklk veya basnla kontrol edilebilir.Kontrol cihaz kapasitenin drlmesi iin sinyal verdiinde solenoid alr ve bir miktar scak gazn doruca emme hattna gitmesine izin verir.

Kompresr imalats tarafndan tavsiye edilen zel teknikler deiik donanmlar ierir ancak ulalan sonu hepsinde ayndr.Yk boaltmann kademeleri doal olarak makinann boyutuna silindirlerin saysna ve uygulamann artlarna baldr.Gz nne alnmas gereken bir nokta azalm emme buhar miktar ve beraberindeki sistemden geri donen yadr.Hermetik kompresrlerde bu miktarlar uygun yalama ve motoru ar snmadan korumaya yeterli olmaldr.

48

K KADEMEL KOMPRESRLER

Pistonlu kompresrlerle ilgili imdiye kadar anlatnlar tek kademeli niteler stnde younlat ancak ok ar dk scaklkl uygulamalarda karlalan yksek sktrma oranndan dolay buharlama scaklklarnn 34.4 C ile

-62.2 C aralnda olduu durumlarda verimi artrmak iin iki kademeli kompresrler gelitirilmitir.ki kademeli kompresrler i yap bakmndan dk (ya da birinci) ve yksek (ya da ikinci) kademelere blnmlerdir.Emme gaz emme hattndan doruca dk kademe silindirlerine ve burada kademeler aras manifolduna boaltlr ve aks ayarlanr.Bylece motorun yeterince soutulmasn salar ve ar scaklklar nler.Kademeler aras basntaki kzgn soutucu buhar yksek kademe silindirinin emme azlarna girer ve sonra youma basncnda kondensere boaltlr.

49

KOMPRESR BAKIMI

Uzun omur tabi ki her rnde arzu edilir.Bugn retilen kompresrlerden uzun yllar arzasz sakn bir alma beklenmektedir.ou uygulamada kompresrlerin gnde 24 saat ylda 365 gn almas istenmektedir.Byle srekli alma yine de ou zaman kompresr iin scaklklarn srekli deitii ve youn sabit bir viskozitede tutulmad cevrim almas kadar zor deildir.

Kompresr yalnzca normal alma koullarn deil zaman zaman, sv tasmas,ar boaltma basnc gibi baz periyodik anormal koullar da karlamak zere tasarlanmaldr.Endstrinin kompresr imalatlar ekstra zorluklara dayanan makinalar tasarlayp retmekle vgye deer bir s yaptlar,ancak henz hi bir imalat komple bir sistem satmamtr ve iste bu noktada profesyonel soutma teknisyeni nemli bir rol oynamaktadr,nk kompresr arzalarnn ou almann getirdii eskimeden deil sistem hatalarndan kaynaklanr.Teknisyenlerin sistemi kurmada ve altrmada yararlandklar teknik beceri ve saduyu seviyesi sonuta sistemin zel olarak da kompresrn gerek mrn belirleyecektir.Teknisyen bizzat ekipman semeyebilirse de eksiklikler ciddi problemler dourmadan bunlara dikkat ekebilir. Aada kompresrn verimini dren,mrn ksaltan ve baz istenmeyen durumlara sebep olan faktrler ve nedenleri aklanmtr

50

VERM KAYBI

Bu bir takm eylerin sonucu olabilir. Eer sv soutucu kompresre girerse verim ve sonuta kapasite ciddi biimde etkilenecektir.stelik sv tasmas fiziksel hasara kapasite eksikliine yol aabilir. Karan boaltma valfleri pompalama verimini drr ve karter basncnn hzla atmasna sebep olur. Karan emme valfleri zellikle dk scaklk uygulamalarnda kompresr verimini (ve kapasitesini) ciddi olarak etkiler. Gevsek pistonlar yanlarndan ar akkan akmasna ve pompalama eksikliine sebep olabilirler. Anm yataklar zellikle gevsek piston kollar veya piston pimleri pistonun sktrma strokunda gerektii kadar yukar kmasn nlerler.Bu da boluk hacminin artmas etkisini yaratr ve ar genlemeye yol acar. Kay tahrikli nitelerde kaysn yerinden kaymas verim kaybna yol acar.

51

MOTORUN AIRI YKLENMES

Kompresr tatminkar ekilde almadnda bazen motor yk problem hakknda ip ucu verebilir.Motor yknn anormal olarak yksek veya dk olmas yetersiz almann bir gstergesidir. Gevsek pistonlar emme valfnn yetersiz almas veya ar boluk hacmi gibi mekanik problemler ounlukla motor yknde azalmaya yol acarlar. ok karlalan dger bir problem emme hcresinin veya giri filtresinin tkanmasdr (sistemdeki pisliklerden dolay).Sonu ta emme stroku sonunda silindirlerdeki gerek basncn emme manometresinin gsterdii emme hatt basncndan ok daha dk olmasdr.Eer durum byleyse motor yk de anormal ekilde dk olacaktr. Boaltma valfnn yetersiz almas valf plakasndaki azlarn ksmen tkank olmas (bunlar boaltma basn gstergesinde grnmezler) ve pistonlarn sk olmas yksek motor gc demektir. Ar yk veya baka bir problemin yaratt anormal lde yksek emme scaklklar ar motor ykne yol aacaktr. Kondenserle ilgili problemlerden kaynaklanan anormal ekilde yksek youma scakllarnda ar motor ykne yol aacaktr. Kompresrdeki dk voltaj ,kayna g beslemesi veya ar hat kayb da olsa zellikle dger problemlerden bazlar da varsa motorun fazla yklenmesine katkda bulunacaktr.

52

GRLTL ALIMA

Bu durum ounlukla bir problem olduunun bir gstergesidir.Kompresrn dnda anormal bir durum veya kompresrn kendi cnde zarar veren veya kotu ekilde anm bir para olabilir.Aka anlalaca gibi kompresrn dnda bir neden varsa kompresr deitirmekle hi bir ey kazanlmaz.Bunun iin kompresr deitirmeden nce su olas nedenler kontrol edilmelidir: Sv tamas:Kompresre yalnz kzgn buharn girdiinden emin olunuz Ya tamas:Byk ihtimalle ya evaporatrde veya emme hattnda taklmtr ve aralklarla ktleler halinde kompresre geri geliyordur. Gevsek kasnak:Kay tahrikli nitelerde kasnan gevemesi grltye neden olabilir. Kompresr montajnda hatal ayarlar:D montajl hermetik tp kompresrlerde kompresrn ayaklar mesnetlere arpyor olabilir bu da kompresrn temelde bask yapmasna yol acar.

53

KOMPRESRDEN GELEN SESLER

kaynaklarda gelen seslerin nedeni aadakilerden bir olabilir:

Yetersiz yalama:Ya seviyesi tm yataklarn yeterince yalanmasna yetmeyecek kadar az olabilir.Eer sistemde bir ya pompas varsa dzgn almyor olabilir yada tamamen bozulabilir.Ya giri k azlar yabanc maddeler veya nem dolaysyla ortaya kan ya ve sistemdeki asit tarafndan tkanabilir.

Ar ya seviyesi:Ya seviyesi ar ya pompalanmasna veya yan tasmasna sebep olacak kadar yksek olabilir.

Sk piston veya yatak:Sk bir piston veya yatak dger yatan vuruntu yapmasna neden olabilir.Uygun boluklu olsa da bazen yeni bir kompresrde bir ka saatlik bir almadan sonra byle bir durum kendini gsterebilir.Bir sredir almakta olan bir kompresrde pistondaki veya yataktaki sklk sistemdeki nemin yaratt bakr kaplamas nedeniyle olabilir.

yapda zarar verici balant paras:ten yay montajl kompresrlerde balant paralar kompresrn kabuuna arpmasna neden olabilecek ekilde bklm olabilir.

Gevsek yataklar:Gevsek bir piston kolu piston pimi veya ana yatak doal olarak ar ses yapacaktr.Ana yataklarn milin krank pimlerine veya eksantriklere gre,ana yataklarn silindir darlarna gre tam hizada olmamas da grltye ve abuk anmaya yol acar.

Krk valfler:Krk bir emme veya boaltma valf bir pistonun tepesinde kalabilir ve her kompresr strokunun sonunda valf plakasna arpabilir.Piston kafasna yapan talalar cruflar veya baka yabanc maddeler de ayn sonuca yol aabilir.

Gevsek rotor veya eksantrik:Hermetik kompresrlerdeki mil zerindeki gevsek bir rotor kamann kama yatanda oynamasna dolaysyla gurultulu almaya yol sebep olabilir.Eer mil ve eksantrik yekpare halde deilse , gevsek bir kilitleme cihaz vuruntunun sebebi olabilir.

54

 Titreim yapan boaltma valfleri:Baz kompresrler belli koullar altnda zellikle dk emme basncnda sktrma strokundaki boaltma lamnn veya diskinin titremesinin neden olduu doal bir ses karabilir.Bu hasara sebep olmayacaktr ancak ses rahatsz edici ise kompresr imalats tarafndan boaltma valfinde dzeltme yaplabilir.

Gaz vuruntusu:Belli artlar altnda ses evoparatrden kondenserden veya emme hattndan gelebilir.Emme hattndan veya boaltma borusundan artarak gelen bir vuruntu ve/veya slk sesi seklinde ortaya kabilir.Aslnda mekanik bir vuruntu deil de soutma hatlarnn boyut ve uzunluu dirsek says ve dger faktrlerle balant belli bir olayla birleen aralkl emme ve sktrma stroklarnn sebep olduu hafif darbe etkisi olabilir.

55

Motor ve Ara Teknikleri MOTORUN TANIMI Yakttan elde ettii s enerjisini mekanik enerjiye eviren makinelere motor denir.

MOTOR ETLER Zamanlarna Gre: 1- Drt zamanl motorlar 2- ki zamanl motorlar Kullanlan Yaktlara Gre: 1- Benzinli motorlar 2- Dizel motorlar 3- LPG motorlar Yaktn Yanma Yerine Gre: 1- ten yanmal motorlar 2- Dtan yanmal motorlar Yapm zelliklerine Gre: 1- Sra tipi 2- Birbirlerinin karlarna yatk (Dz, hafif, eik, boksr tipi) 3- Sra halinde bir a ile birletirilmi (V tipi) 4- Daire eklinde (Yldz tipi) Silindir Saylarna Gre: 1- Tek silindirli 2- ok silindirli Soutma Sistemlerine Gre: 1- Su soutmal 2- Hava soutmal

56

MOTORUN PARALARI 1- Silindir Blou: inde silindirlerin bulunduu ve motor paralarn zerinde tayan ana paradr. 2- Silindir Kapa:Silindir blou zerini kapatan ve yanma odalarn meydana getiren kapaktr. 3- Karter : Motor yana depoluk grevi gren, silindir blounun altndaki paradr. 4- Supap Kapa: Motor zerindeki supap (klbtr) mekanizmasn d etkilerden korur. 5- Radyatr: Soutma suyunun bulunduu depo. 6- Karbratr: Benzin-hava karmn salayan para. 7- Hava Filitresi: Siilndirlere giren havay temizler. 8- Manifoldlar (emme-egzoz): Hava yakt karmn silindirlere, yanm gazlar darya tayan borulardr. 9- Ya Filitresi: Motor ya iindeki yabanc maddeleri temizler. 10- Endksiyon Bobini (Ateleme): Akden gelen akm 15.000-25,000 volta ykselten paradr. 11- Buji: Benzin-hava karmn tututuran paradr. 12- Konjektr (reglatr): arj dinamosunun rettii elektrii doru akma eviren ve 12 volt deerinde dzenleyen paradr. 13- Enjektr: Dizel motorlarda yakt pskrten paradr. 14- Krank Mili: Pistonlarn bal olduu, motorun almas sonucu elde edilen hareketin ve gcn motordan alnmasna yarayan mildir. 15- Piston: Silindir iersinde hareket eden ve hareketi krank miline iletmesine yardmc olan paradr. 16- Piston (biyel) Kolu :Pistonun dorusal hareketini krank miline ileten paradr. 17- Ya Pompas: Karterdeki ya basnla hareketleri paralara gnderir. 18- Yakt Pompas (benzin otomatii): Yakt basnla karbratre gnderen para:

57

19- Distribtr: Benzinli motorlarda ateleme srasna gre bujilere elektrik enerjisi gnderen paradr. 20- Mar Motoru: Motora ilk hareket veren paradr. Elektrik enerjisini hareket enerjisine evirir. 21- Alternatr (arj dinomosu): Ara iin gerekli elektrik enerjisini reten paradr. Hareket enerjisini elektrik enerjisine evirir. 22- Su Pompas (devirdaim): Suyun silindir iindeki kanallarda dolamasn salar. 23- Enjektr Pompas:Dizel motorlarda yakt basnla enjektrlere gnderen paradr.

ki Zamanl Motorlarn alma Sras 1. Zaman : Emme - Sktrma 2. Zaman : Ateleme (i) Egzoz

K ZAMANLI MOTORLARIN ALIMA PRENSPLER 1- Emme - Sktrma:Silindire yakt-hava karmnn alnmas ve sktrlmas. 2- Ateleme - Egzoz:Sktrlan hava-yakt karmnn atelenmesi ve artk gazlarn darya atlmas.

58

ATELEME SSTEM Grevi: Silindirdeki sktrlan yakt-hava karmnn, buji ucundaki kvlcm yardmyla yanmasn salar. Paralar: 1- Ak: Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Motorun almad anda ara iin gerekli elektrik enerjisini salar. 12 volt elektrik akm verir. 2- Kontak Anahtar:Elektrik akmnn iletilmesi veya kesilmesini salayan paradr. Kontak anahtar devrelidir. Birinci devrede akm, aydnlatma ve gsterge cihazlarna gnderir. kinci devrede akm ateleme sistemine gnderir. nc devrede mar motorunu altrr. 3- Endksiyon Bobini:Akden ald 12 voltluk elektrik akmn 15 - 25 bin volta ykseltir. 4- Enjektr: Yakt toz halinde (plverize) silindire gnderen para. 5- Kam (eksantrik) Mili:Krank milinden ald hareketle baz motor sistemlerinin almasn salayan paradr. 6- Supaplar: Yaktn silindirlere alnmasn (emme), egzoz gazlarnn silindirden atlmasn salayan paradr (egzoz) 7- Besleme Pompas:Dizel motorlarda mazotu enjektr pompasna ileten paradr.

59

DRT ZAMANLI MOTORLARIN ALIMA SIRALAMASI 1. Zaman 2. Zaman 3. Zaman 4. Zaman : Emme : Sktrma : Ateleme () : Egzoz

DRT ZAMANLI BENZNL MOTORLARIN ALIMA PRENSPLER 1- Emme: Yakt-hava karmnn silindire alnmas 2- Sktrma: Silindire alnan havann sktrlmas 3- Ateleme: Sktrlan yakt-hava karmnn buji kvlcm yardmyla yaklmas. 4- Egzoz : Silindir iinde kalan artk gazlarn darya atlmas

DRT ZAMANLI DZEL MOTORLARIN ALIMA PRENSPLER 1- Emme: Silindire temiz havann alnmas 2- Sktrma : Silindire alnan havann sktrlmas 3- Ateleme : Sktrlan havann zerine yaktn enjektrle pskrtlerek yanmas 4- Egzoz : Silindir iinde kalan artk gazlarn darya atlmas.

60

Motorlarn Bakm ve Arzalar 1- Distribitr: Endksiyon bobininden gelen yksek gerilim elektrik akmn ateleme srasna gre bujilere gnderir. a) Platin: Alp kapanarak endksiyon bobininin yksek gerilim meydana getirmesine yardmc olur. b) Meksefe (kondansatr): Platinin yksek gerilimden zarar grmesini nler. c) Tevzi makaras: Yksek gerilimin sras ile bujilere gnderilmesini salar.

2- Buji: Distribtrden gelen elektrik akmn trnaklar arasnda kvlcm yaratarak silindir iindeki yakt hava karmnn yanmasn salar.

Sistemin Bakm ve Arzalar: Ak elektrolit seviyesi kurun plakalarn 1 cm. zerinde olmas gerekir. Elektrolit seviyesi dtnde saf su ile tamamlanr. Kn akmlatrn donmamas iin tam arj ettirilirmesi gerekir. Ak zerinin temiz olmas gerekir. Temizlenmedii takdirde pisliklerin devreyi tamamlayarak aknn kendi kendine boalmasna sebep olur. Havalandrma deliklerinin ak olmas gerekir. Deliklerin kapal olmas halinde ak patlar. Ak kutup balar oksitlenmeyi nlemek iin gres ya ile yalanmal. Oksitlenen kutup balar sodal scak su ile temizlenmeli. Art kutup ba, eksi kutup bana gre daha kalndr. Kutup ba kelepelerinin iyi sklm olmas ve kablolarn akm iyi iletmi olmas gerekir. Kutup balarna ayn anda madeni bir para dememesi gerekir. Aksi halde ak patlar. Arata elektrik kayna yaplrken ak kutup ba kelepelerinin sklmesi gerekir. Digital gstergeli tip arata ak takviyesi yaplmaz. Ak araca ters balanrsa diyotlar grev yapmayacak ekilde tahrip olur. Kutup balarna asla vurulmamaldr. Ak baka bir ak ile takviye edilirken art kutup artya, eksi kutup eksiye balanr. (Paralel balanr.) Motor almazken kontak anahtar ateleme durumunda ak braklrsa platin yada endksiyon bobini yanar. Elektronik ateleme sisteminde mekanizmay elektronik beyin kontrol eder ve distribtrde platin yoktur. Kullanma klavuzuna gre, belirli klometre sonunda aracn bujilerinin ve platinin deitirilmesi gerekir

61

Ateleme sisteminde platin, avans ve buji ayarlar yaplmaldr. Platin meme yapm ise, ince zmpara ile temizlenmelidir. Platin meme yaparsa, meksefe (kondansatr) arzalanmtr. Buji kablolarndan birinin km olmas, tekmeli (sarsntl) almasna neden olur. Benzinli bir motorda normal yanma olmamasnn nedenlerinden biri de bujilerin kurum balayarak normal ateleme yapmyor, platin veya buji ayarnn bozuk olmas motorun ekiten dmesine neden olur. Buji ve platin ayar yanl yaplm bir motorun egzoz duman siyah renkli kar. Avans ayar bozuk olursa motor gten der veya almaz.

62

YAKIT SSTEM Benzinli motorlarda yakt sistemi

Grevi: Deiik motor devirlerine gre yakt hava karmn silindirlere gndermek. Paralar: 1- Yakt deposu ve amandras: Yaktn depo edildii kap. 2- Yakt gstergesi:Depodaki yakt miktarn gsterir. Kontak ald zaman alr. 3- Benzin pompas (otomatii): Hareketini kam milinden alr, depodan ektii yakt karbratre gnderir. (Yakt otomatii) 4- Benzin filitresi:Benzini temizler. 5- Karbratr: Yakt-hava karmn 1/15 orannda ayarlayan paradr. Rlanti ayar yaplr. Rlanti, jigle, kap, g, yksek hz devreleri vardr. 6- Hava filitresi: Havann iindeki yabanc maddeleri temizleyerek silindirlere temiz hava gnderen, karbratrn zerindeki paradr. Hava filitresi basnl hava ile temizlenir. Tkal ola hava filitresi yakt sarfiyatn arttrr, yanma ktleir ve egzozdan siyah duman kar. 7- Emme manifoldu: Karbratrdeki yakt-hava karmnn silindire girmesini salayan paradr. 8- Egzoz manifoldu: Silindir iindeki yanm gazlar egzoz borusundan iterek atlmasn salar.

Sistemin almas: Mara basldnda benzin pompas yardm ile depodan alnan benzin karbratre gelir. Karbratr, 1 birim benzine 15 birim hava kartrarak silindire gnderir. Silindirdeki bu karm buji kvlcm ile atelenerek yanma salanr.

63

karbratr devreleri: 1- Jigle devresi: Souk havalarda motorun kolay almasn salayan devredir. Zengin karm meydana getirir. Jigle ekili unutulursa yakt sarfiyat artar, motor yksek devirde alr. Egzoz gaznn rengi siyah olur.Jigle kelebei karbratrn hava girii ksmndadr. Otomatik jigleli aralarda yaza ve ka gre ayar yaplmas gerekir.

2- Rlanti devresi: Aracn gazna basmadan kendi kendine alt devredir. Rlanti devresinin ayar yksek olursa yakt sarfiyat artar. Rlanti ayar bozuk olursa, motor dzensiz alr veya durur.

3- Kap devresi: Ani gaza basldnda karbratrden silindire ek yakt gnderen devredir. Kap devresi arzal olduunda; alan motorun gazna aniden basldnda motor stop eder.

4- Yksek hz devresi: Gaz pedalnn sonuna kadar basldnda, karbratrden silindire daha ok yaktn gittii devredir.

5- G devresi: Gaz pedalna basld andaki devredir. Gaz pedalna basma dzeyine gre karbratrden silindire yakt-hava karmnn miktarn ayarlamaktadr.

Not: subap ayarlar bozuk olan motor dzensiz alr. Ani duru ve kalklar yakt sarfiyatn arttrr. Araca yakt koyarken motorun stop edilmesi gerekir. Boulmu motoru altrrken gaza sonuna kadar baslr, sonra mar yaplr. Motor sndktan sonra stop ediyorsa karbratre baklr. Yakt iinde yabanc maddeler motorun dzensiz almasna sebep olur. Motor almazken gaz pedalna basmak, motorun boulmasna yol aar. Arata egzozdan fazla ses kyorsa sebebi egzoz susturucular veya borular delik demektir. Motor snnca stop ediyorsa karbratr ayarlar kontrol edilmelidir. Enjeksiyon sistemli aralarda karbratr yoktur. Enjektre gelen yakt, hava ile kartrlarak silindire gnderilir. Katalitik konvertr bulunan aralar kurunsuz benzin kullanrlar.

64

Dizel Motorlarda Yakt Sitemi Grevi: Mazotu sktrma zaman sonunda silindir ierisine pskrterek yanmay salamak.

Paralar: 1- Yakt deposu 2- Yakt gstergesi 3- Besleme pompas: Yakt depodan ekerek enjektr pompasna gnderen pompa. 4- Yakt filitresi: Sisteme giden yakt iindeki yabanc maddeleri temizler. Depo ile enjektr pompas arasnda bulunur. 5- Mazot-su ayrcs: Yakt iindeki suyu ayran sistem 6- Mazot-enjektr pompas: Yakt yksek basnl hale getirerek enjektre gnderir. 7- Hava filitresi: Silindir iine alnacak hava iindeki yabanc maddeleri temizleyen paradr. 8- Yksek basn borular: Yakt enjeksiyon pompasndan kan yksek basnl yakt enjektre tayan elik borulardr. 9- Enjektrler: Yakt pompasndan gelen basnl yakt silindir iine zerrecikler halinde pskrten paradr. Sistemin almas:Besleme pompas ile depodan ekilen yakt enjektr pompasna gelir. Enjektr de silindir iinde sktrlm, snm temiz havann zerine yakt toz halinde pskrterek yanmasn salar.

65

Dizel Motor ve Sistemleri

Dizel motorlarnn hava yapmasnn sebepleri: 1- Yakt bittiinde, 2- Filitre ve mazot-su ayrcs temizlendiinde, 3- Sistemde herhangi bir geveklik, atlak olduunda motor hava yapar. Hava yapan motor almaz. Dizel motorlarda kullanlan yal tip hava filitresi gaz ya ile ykanarak temizlenir. Dizel motolarn souk havalarda rahat alabilmesi iin stma bujileri kullanlr. Eer ara uzun sre kullanlmayacaksa yakt deposu doldurulur. Egzozdan siyah duman kyorsa yakt pompas ayarszdr. Dizel motorlarn yakt sisteminde, gnlk olarak yaplacak ilem yakt deposunun suyunu almaktr. Dizel motorlarda mar yapldnda mar motoru dnyor, fakat motor almyorsa sebebi yakt filitresinin tkal olmas olabilir.

66

YALAMA SSTEM Grevi: Motorun yalanmas; birbirine srtnerek alan paralar arasndaki srtnmeyi azaltarak anmalar nlemek, motorun soutulmasna yardmc olmak, anmalar sonucu oluan talar temizlemek, boluklar doldurarak szdrmazl salamak.

Paralar: 1- Ya karteri: Ya dinlendirir, soutur. Yaa depoluk eder. 2- Ya pompas: Basnl olarak ya sisteme gnderir. 3- Ya seviye kontrol ubuuu: Yan seviyesini gsterir. 4- Ya miri: Yan basnc elektiriksel olarak ler, ya gstergesine iletir. 5- Ya gstergesi: Sistemdeki yan basncn gsterir.

almas: Motorun almas ile birlikte ya pompas da almaya balar. Karterdeki ya nce kaba szgeten, sonra ya filitresinden geirilerek basnl olarak ya kanallarna gnderilir. i biten ya geri dn kanallarndan kartere gelir. Ya sistemde dolarken pislikleri temizler, soutmaya yardmc olur. Kartere indiinde pisliklerini brakr, sour ve tekrar kanallara gitmeye hazr olur.

Motor ya Motorda srtnmeden dolay oluan anmay nleyen ya, ayn zamanda temizlik ve soutma iini de yapar. Motorlarda 20 x 50 ya kullanlr. Kullanma klavuzunda belirten zamanlarda muhakkak deitirilmelidir. Motor ya gnlk bakmda kontrol edilir. Silindirde ant varsa motor ya yakar, motor ya yakarsa egzozdan mavi duman kar. Motor ya deitirilecei zaman motorun scak olmasna dikkat edilir.

Ya Filitresi Yan temizlenmesini salar. Kullanma klavuzunda belirtilen zamanlarda diitirilmelidir. Kural olarak iki ya deiiminde filitre deitirilir. Motor alrken ya filitresi tkanrsa ya basnc aniden der. Krmz ya lambas yanar. Ya lambas yandnda motor durdurulmaldr.

Ya seviye kontrol ubuu Yan seviyesini gsterir. Ya kontrol edildiinde ya, kontrol ubuunun iki izgisi arasnda olmaldr.

67

Ya Miri Yan alma basncn src mahallindeki ya gstergesine iletir. Kablosu koptuunda, balants gevediinde akm iletmez.

Ya gstergesi Motorun yalama sisteminin alp almadn srcye gsterir. Baz aralarda manometre vardr. Ama tm aralarda krmz ya lambas vardr. Yalama ile ilgili tehlikeli bir durum olduunda krmz ya lambas yanar. Karterde ya lambas yanar. Karterde ya azaldnda, herhangi bir nedenle ya basnc dtnde, mir kablosu koptuunda, balant gevediinde lamba yine yanar.

68

Motor ve Ara Teknii Soutma Sistemleri

Motor alrken ya gstergesinde herhangi bir anormallik grldnde motor hemen durdurulmaldr. Mara baslp motor altnda ya lambasnn snmesi gerekiyor. Motor yann kontrol edilmesi Motor yan kontrol etmek iin ara dz bir zemine alnr. Motor durdurulur. Yan kartere inmesi iin 4-5 dakika beklenir. Ya ubuu nce ekilir, temizlenir, yerine yerletirilir. Tekrar ekilerek ya seviyesi kontrol edilir. Ya, ya seviye kontrol ubuundaki iki izgi arasnda olmaldr. Eksikse motordaki antlar artar. Motor ok snr ve yanar. Eksik ya, supap muhafaza kapanda bulunan kapaktan yeterli miktarda ilave edilerek tamamlanr. Not: Motorda ya basncnn ok ykselme nedeni kaln numara ya konulmasdr. Karterde ya kalmam ise de ya basnc der. Motor yann eksilmesinin nedenleri: 1- Silindir ve segmanlar andndan motor ya yakyorsa ya eksilir. Bu durumda motor egzozundan mavi duman atar. 2- Karter contasnn yrtlmas durumunda ya eksilir. 3- Krank keeleri karrsa ya eksilir. 4- Motor ar sndnda ya buharlaarak karter havalandrlmasndan kaar.

Not: Silindir contas yrtksa veya silindir atlak ise yaa su karr yan rengi kirli beyaz olur.

Rodaj zaman Ara yeni alndnda veya yeniletiinde motorun daha iyi almas iin geen sreye rodaj zaman denir. Bu dnemde ani kalk ve srat yaplmaz.

69

SOUTMA SSTEM Grevi: Yanma sonucu aa kan sy motor paralarna zarar vermeyecek deere drp, istenen s deerleri arasnda tutmak.

Paralar: 1- Radyatr: Motor suyunu soutur soutma suyuna depoluk eder. 2- Devirdaim pompas: Suyu basnl olarak radyatr ile motor blou arasnda devreder. 3- Vantilatr: Radyatrdeki suyu soutur. Otomatie fan denir. Fan almyorsa arza elektirik sisteminde olabilir. 4- Vantilatr kay: Krank kasnandan ald hareketle devirdaim pompas ve beraberinde vantilatr evirir. 5- Termostat: Motor suyunun scakln alma scaklnda sabit tutar. Termostat silindir kapa knda bulunur. Motor suyunun scakln ayarlar. 6- Hararet miri: Motor suyunun scakln src mahallindeki hararet gstergesine iletir. 7- Hortumlar: Motor blou ile radyatr arasnda suyun geiini salar. Kalorifer ve radyatr hortumlar yaza ve ka hazrlanrken kontrol edilir. 8- Hararet (s) gstergesi: Soutma suyunun ssn gsterir. almas Motor ilk altnda motor souk olduundan termostat kapaldr. Vantilatr ve devirdaim pompas dnmesine ramen su radyatre gnderilmez. Motor suyu ksa srede snr ve termostat aar. Motor alma scaklnda ara hareket ettirilebilir. Su souduunda termostat yeniden kapanr. Su sistemde bu ekilde devirdaim eder.

70

Motorun hararet yapma nedenleri 1- Radyatrn su seviyesinin dk olmas. Radyatrn peteklerinin zerine kadar su doldurulur. 2- Vantilatr kaynn gevek olmas. a) Vantilatr kay gerginlii 1-1.5 cm esneyecek ekilde olmaldr. Daha gevek olursa motor hararet yapar b) Vantilatr kay sk olursa alternatr ve devirdaim pompas yataklar arzalanr. 3- Radyatr ve motor su kanallar tkal olursa motor hararet yapar. Paslar ve kireler tkanklk yapar. 4- Aracn uygun viteste kullanlmamas: Devaml dk viteste gidilirse motor hararet yapar. 5- Termostatn zamannda almamas: Eer zamannda almazsa hararet yapar. 6- Fanl sistemde fann arzal olmas: Otomatik fan arzal olur, almazsa motor hararet yapar. 7- Radyatr peteklerinin tkal olmas. 8- Vantilatr kaynn kopmas: Kay koptuunda devirdaim ve vantilatr dnmeyeceinden motor hararet yapar. Kayn koptuu arj gstergesinden anlalr, arj lambas yanar.

Not: 1- Motor arza yaparsa rlantide altrlr. 2- Motor Hararet yaparsa Radyatr kapann havas alnarak alr. 3- Soutma sistemi su azaltyorsa silindir kapak contas yrtktr veya radyatr hortumlarndan karyordur. Silindir kapa ve blou atlaksa su azalr, motor hararet yapar. 4- Motor yana su giriyorsa silindir contas yanktr. 5- Motorda hararet ykselirse ya incelir, motor ekiten der. 6- Is gstergesi almyorsa s (hararet) miri arzaldr. Balant kablosu kopmutur. Hava ile soutmal motoru, su ile soutmal motordan ayran en nemli zellik de, radyatr ve su pompasnn olmamasdr.

71

7- Ara altktan sonra motor alma scaklna gelmiyorsa termostat arzal demektir. Termostat ak kalrsa motor snmaz. 8- Soutma sistemi suyu gnlk kontrol edilir. Su seviyesi peteklerin zerinde olmaldr. Radyatre konulacak su, iilecek temizlikte olmal. 9- Motor termostat karlrsa motor souk alr, ge snr, anmalar artar. 10- Radyatrn su seviyesi motor rlantide alrken kontrol edilir. 11- Radyatre su ara rlantide alrken, motor souk iken konur. Motor scakken lk ve kresiz su konur. Hararetli motora souk su konursa silindir blou atlar. 12- Kn soutma sisteminde suyun donmamas iin radyatre antifiriz ilave edilir. Kn antifiriz konmazsa su donar, blok atlar. 13- Soutma sisteminde su yeterli olduu halde, motor fazla snyorsa termostat arzalanm olabilir. 14- Soutma sisteminde su azalyorsa, sebeplerinden biri kalorifer hortumlarnda kaak olmas olabilir. 15- Radyatr kapann bozuk olmas durumunda da soutma sisteminde suyun eksilmesine ve motorun hararet yapmasna neden olur. 16- Su kaynatarak su seviyesi eksilmi motora lk su konulmaldr.

72

ARJ SSTEM

Grevi: Motor alt mddete aky arj edip alclar besler. Paralar: 1- Alternatr (arj dinomosu): Motor alt mddete mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Motor devrine bal olarak elektrik akm retir. Aky arj eder, doldurur. 2- Konjektr (reglatr): Alternatrn rettii elektirii ayarlayarak sistemin zarar grmesini nler. 3- arj gstergesi: Sistemin alp almadn gsterir. almas: Kontak anahtar aldnda src mahallinde bulunan ya ve arj gstergesi lambalar yanar. Mara baslp motor altnda, yalama ve arj lambalar sner. Alternatrn rettii elektrik, motor devri ile deiir. arj gstergesi sistemin alp almadn srcye bildirir. Alternatr krank kasnandan vantilatr kay vastas ile hareket alr. Vantilatr kay koparsa arj lambas yanar. Bu yzden arj lambas yandnda motor stop edilmelidir.

Not: 1- Ara zerinde elektrik kayna yaplacaksa alternatrn zarar grmemesi iin ak kutup balar sklr. 2- Vantilatr kay gerginlii 1-1.5 cm den fazla olursa dk devirde alr, arj lambas yanp sner. 3- Konjektr alternatrn rettii elektrii ayarlayamaz ise sisteme fazla gerilim gider lambalar sk sk patlar. 4- Alternatrn kmr bittiinde veya andnda elektrik retemeyeceinden arj lambas yanar. 5- Mara baslp motor altnda, arj lambas sner. 6- Motor alrken arj lambasnn yanmasnn dier nedeni alternatr balant kablosunun kopmas, gevek veya oksitli olmasdr. 7- Motor alrken ayamz gaz pedalndan ektiimizde far klar azalyorsa ak zayflamtr.

73

8- Motor alrken ak arj olmuyorsa alternatr elektrik retmiyordur. 9- Motor almazken k ve zel alclar altran akmlatrdr. 10- Konjektr (reglatr) n arzal olmas aracn aksnden su kaybnn fazla olmasna neden olur.

74

MAR SSTEM Grevi: Mar motoru yardm ile motora ilk haraket vererek motoru altrmak. Paralar: 1- Akmlatr 2- Kontak anahtar 3- Selenoid 4- Mar motoru 5- Volan dilisi almas: Kontak anahtar alp mara basldnda mar dilisi volan dilisini evirerek motora ilk hareketi verir.

Not: 1- Mara bastmzda mar motoru hi dnmyorsa, korna almyorsa ak botur, kutup ba gevektir veya balantlarda oksitlenme vardr. 2- Mara 10-15 sn den fazla baslrsa ak boalr. 3- Motor altrlrken mar motoru yava dnyorsa veya tk diye ses gelip mar motoru almyorsa ak zayflamtr. 4- Mar kilitlenmesinde yaplacak ilk ilem arac vitese takarak ileri geri sallamaktr. 5- Mar sisteminde; mar motoruna giden kablo balantlar geveyebilir, mar dilisi krlabilir veya anabilir, mar kmr anabilir, mar otomatii arzalanabilir, mar motoru arzalanabilir. Bu durumlarda motora ilk hareket verilmez ve motor almaz.

75

EGZOZ SSTEM

Grevi: Yanma sonucu aa kan gazlarn sessiz ve emniyetli bir ekilde dar atlmasn salar. Egzoz gaznn normal rengi: yazn renksiz kn beyazdr. Paralar: 1- Egzoz subab 2- Egzoz manifoldu 3- Susturucu 4- Borular

Not: 1- Basnl olarak dar kan egzoz gazlarnn sesini azaltan para egzoz susturucusudur. 2- Arata egzozdan fazla ses karsa sebebi susturucu ve borularda delik olmasdr. 3- Egzoz susturucusu tkal olursa yakt sarfiyat artar.

76

ELEKTRK VE AYDINLATMA SSTEM

Grevi: Gndz olduu gibi gecede rahat seyir imkan salayan, aracn srcsnn diger aralarla emniyetli seyrini salamak iin yaplan far, sinyal, korna ve eitli lambalardan oluan paralar altran ve onlarn sigorta sistemi ile emniyetini salayan komple sistemdir. Paralar: 1- Farlar 2- eitli lambalar 3- Sigortalar 4- Flar

Not: 1- Aracn farlarndan bir ksm veya hibiri yanmyorsa sigortalar atm olabilir veya far anahtar arzaldr. 2- Arac veya herhangi bir elektrikli sistemde ksa devreden doacak, etkili tehlikelerden koruyan para sigortadr. 3- Aracn herhangi bir elektrikli sisteminde sigorta atm ise ayn amperde yenisi ile deitirilir. 4- Aracn farlarndan birisi normal, dieri az yanyorsa balantlar oksitlenmitir veya balantlar gevemitir. Farlarn ikiside yanmyorsa far anahtar arzaldr. 5- Aracn farlarndan veya sinyallerinden biri yanmyorsa ampul gevek veya yanmtr. 6- Aracn sinyalleri yanmyorsa flarler arzaldr. 7- Farlarn bakm yaplrken far ayarda yaplr. 8- Aracn zerinde alrken ksa devreden doacak yangn durumuna kar aknn kutup ba balants sklr. 9- Ayamz gaz pedalndan ektiimizde far klar azalyorsa ak zayftr. 10- Fren pedalna basldnda fren lambalarndan herhangi biri yanmyorsa yanmayan lambann ampul yanmtr. 11- Fren pedalna bastmzda fren lambalar yanmyor ise sigortalar atmtr veya fren miri arzaldr. Eer fren tutmaz lambada yanmaz ise fren hidrolii bitmi veya sistemde hava vardr.

77

G AKTARMA ORGANLARI

1-Kavrama (debriyaj) Sistemi Grevi: Motor alrken motorun hareketini tekerleklere iletmek veya kesmek. Arac vitesi geirmeyi salamak. Vites deitirilirken debriyaja baslr. Paralar: 1- Bask 2- Balata 3- Bilye

Not : 1- Kavrama vites kutusu ile volan arasnda bulunur. Volann zerindedir. 2- Vites deitirilirken ses geliyorsa debriyaj pedalna tam baslmamtr veya debriyaj ayarszdr. Vitese geite zorluk varsa kavrama ayrtmyordur. 3- Ara hareket halinde iken ayak devaml debriyaj pedalnda tutulursa debriyaj balatas anr. 4- Ani ve sert kalk yaplrsa yakt sarfiyat artar. Karma ve kayma nedeni balatann yalanmasdr. 5- Motor aniden ekiten derse balata yalanmtr. Debriyaj teli kopmusa ara vitese gemez. 6- Debriyaj en alt noktada kavryorsa ayar bozuktur. 7- Ara geri vitese gemiyorsa debriyaj pedalndan ayak ekilir, yeniden baslr.

78

2-Vites Kutusu Grevi: Aracn hzn yk ve yol durumuna gre ayarlamak, aracn geri hareketini temin etmek. Paralar: 1- Prizdirek mili 2- Senkromen 3- Grup dilisi 4- Geri vites dilisi 5- k mili

NOT: 1- Aracn hzn gcn ayarlayan sistemdir. 2- Ya, kullanma klavuzuna gre deitirilir. Vites kutusundan ses geliyorsa ya kalmamtr. 3- Bakm yaplrken yana baklr. Kaak olmamaldr. 4- Dili ya kullanlr. Yasz kalrsa ses yapar. 5- Aracn kilometre saati deer gstermiyorsa teli kopmu demektir. 6- Arala yolda giderken aracn hzna gre vitesi ayarlamak gerekir.

79

3-aft (kardan ) mili

Grevi: anzmandan ald hareketi diferansiyele iletir. 1- ok dzgn dnmelidir. 2- Boyu uzayp ksalabilmelidir. 3- Al dnebilmelidir. 4- i bo borudan yaplmaldr. 5- aftn kopmas annda ara devrilebilir. 6- aft balans bozuk olursa belirli hzlarda aftan ses gelir. 7- Motor ile difransiyelin ok yakn olduu aralarda aft olmaz. 8- aftn zerindeki mafsallarn grevi deiik alarda hareket iletmektir.

80

4- Diferansiyel Grevi: afttan ald hareketi 90 derece krp tekerleklere iletmek. Dnlerde iteki tekerin az, dtaki tekerin fazla dnmesini salamak. Paralar: 1- Ayna dili 2- Mahruti dili 3- Aks dili 4- Pinyon dili 5- Aks mili

NOT: 1- Diferansiyelde dili ya kullanlr. 2- Dililer arasnda anma olur ve yasz kalrsa ter (ses yapar).

81

5-Lastikler nemli Notlar: 1- amrelli lastik : lastii olan lastie denir. 2- Dubleks lastik : lastii olmayan ( amrelsiz ) lastiklere denir. 3- Radyal lastik : Geni tabanl lastiklere radyal lastik denir. 4- Lastik hava basnlar normalden fazla olursa lastik orta ksmnda daha abuk anr, ayrca yolda giderken zplama yapar. 5- Lastik hava basnc az olursa lastikler kenardan anr, yakt sarfiyat artar, frenleme iyi olmaz. 6- n lastiklerin birinde hava basnc az olursa direksiyon az olan tarafa ekme yapar. 7- Lastiklere balans ayar yaplmaz ise direksiyona darbeler gelir. Ara yolda giderken titremeler yapar. Direksiyonda titreim hissedilir. 8- Ara uzun yoldan geldiinde lastik hava basnc artm ise hibirey yaplmaz. 9- Lastik di derinlii 4 mm den aaya derse deitirilir. 10- n lastikler daima yeni olmaldr. n lastiin biri yeni biri eski olursa ara ekme yapar. 11- Patinaj zinciri ekici, yani diferansiyelden hareket alan ( ekili ) tekerlere taklr. 12- Lastiklerin zerinde ebad yazldr. Lastik zerindeki rakamlar lastiin ebadn gsterir. 13- Aracn lastikleri deitirilirken motor durdurulmal, el freni ekilmeli, tekerleklere takoz konulmaldr. 14- n lastiklerin basnc tavsiye edilen deerden az olursa direksiyon zor dner. 15- Aracn lastiklerini araca her bineceinizde kontrol etmelisiniz. 16- n lastiklerden birine dubleks birine de amyelli lastik taklrsa bir tarafa ekme yapar. 17- Aralarda periyodik olarak lastikler deitirilmezse baz lastikler daha nce eskir. 18- Arata yakt tasarrufu salamak iin lastiklerin hava basnc kontrol edilmelidir. 19- Ara lastikleri gnde en az bir kez kontrol edilmelidir.

82

FREN SSTEM

Grevi: Hareket halindeki arac yavalatmak, arac dudurmak, duran arac yerinde sabitlemek. Paralar: 1- Fren ana merkezi 2- Tekerlek silindiri 3- Disk-kampana 4- Fren hidrolik ya 5- Balatalar 6- El freni tabancas ve balatalar 7- Ayak pedal 8- Westing hause 9- Fren Borular

Fren eitleri: 1- Haval frenler 2- Hidrolik frenler 3- Mekanik frenler (El freni)

83

almas: Sistem; svlar sktrlmaz, zerine gelen hareketi aynen iletir prensibine gre alr. Fren pedalna basldnda borulardaki hidrolik ya, kampana veya diskteki silindirde balatalara hareketi iletir. Balatalar diski dnmez pozisyona getirir.

Not: 1- Fren pedalna basldnda lambalar yanmyor ise fren sisteminin hidrolii bitmitir. 2- Fren pedalna basldnda lambalardan biri yanmyorsa lambann ampl yanmtr. 3- Fren yapldnda aracn hz azalmyorsa hidrolik kalmamtr. 4- Fren hidrolik kabndaki ya gnlk bakmda kontrol edilir. 5- ok souk havalarda el freni ekili halde park edilirse el freni ve balatalar donarak yapr. 6- Aracn kampanalar el ile kontrol edildiinde ar snmsa fren ayar bozuktur. 7- Westing hause sisteminde ara hareket ediyorken motor stop edilirse fren tutmaz. 8- El freni ekili vaziyette unutulup yola devam edilirse kampanalar snr fren tutmaz. 9- Servis frene basldnda n ve arka lastikler birlikte durur. 10- Arata elfreninin grevi duran arac sabitlemektir. 11- Aracn freni sk ayarlanrsa yakt sarfiyat artar. 12- Fren ya azalm ise hidrolik ya ile tamamlanr. 13- Ara altrp hareket istendiinde rahat harekete gemiyor veya zorlanyorsa el freni ekili kalmtr. 14- Aralarda ayak ve el freni bulunur. 15- El freninin teli koparsa el freni tutmaz. 16- Traktrlerde sa sol fren mandal yolda giderken kilitlenmelidir. 17- Hava frenli bir arata hava basncnn ok abuk dmesinin nedeni borularda veya rekorlarda kaak olmasdr.

84

18- Hava frenli bir aracn hava basnc gstergesi basn gstermiyorsa ara olduu yerden hareket ettirilmez. 19- Hava frenli bir arata gsterge hava basnc gstermiyorsa kompresr hava retmiyordur. 20- Ara yolda giderken aracn hzna gre uygun vites takmak gerekir. 21- Hidrolik fren sistemine hava girmi ise frenleme kuvveti azalr, aracn hz azalmaz, frenleme iyi olmaz. 22- Disk fren sistemi balatalarn daha abuk souyabilmesi nedeni ile kampanal frene gre stndr. 23- Fren pedalna basldnda titreimler hissediliyorsa, fren diskinde izikler ve anmalar olmu demektir. 24- Fren balatalar slandnda, ara frene basldnda durmaz. 25- Sadece bir taraftaki fren balatalar slanm ise, frenleme srasnda ara, balatalarn sland ynden savrulur. 26- ABS fren sistemi, frenleme srasnda srcnn direksiyon hakimiyetini salad iin stndr.

85

SSPANSYON SSTEM

Grevi: Aracn iindeki src, yolcu ve aracn kendisini yol arzalarndan dolay meydana gelen darbelerden korur.

Paralar: 1- Amortisr 2- Yay (Helezon ve yaprak yay). Bu sitemin zarar grmemesi iin ukur ve tmseklere sert girilmemelidir.

86

ELEKTRK

Elektrik Devresi Nedir

Bir retecin iki ucu iletken bir telle birletirilip dzenee bir lamba yerletirilirse retecin Negatif (-) kutbundan kan Elektronlar Pozitif (+) kutba giderler. Kurulan bu dzenee bir Elektrik devresi denir.

Elektrik Devresinin Elemanlar rete

Bu elektrik devresinde elektrik akmnn kayna olan piller devredeki retelerdir.

Anahtar

Devreye akm vermeye ve akm kesmeye yarar.

Lamba

Elektrik akm sonucundan bize s ve k veren ampullerdir. Yaplan elektrik devresinde ampuller ve de piller seri bir ekilde balanmtr.Seri bal devrelerde akmn gidebilecei sadece bir yol vardr.Bu akm retecin kutuplar arasndaki Elektron ak ile meydana gelir.

Devre Elektirik

Bir elektrik donanmn oluturan balantlar ve bileenleri topluca belirten terim. Elektrik devresi elektrik akmna (elektrik ykl akna) yol salamak iin biri birine balanm bileenlerden oluur. Elektrik ou kez k ses ya da s gibi farkl bir enerji tr retmekte kullanlr.

87

Devrenin Blmleri

Elektrik devrelerinin ounda drt ana blm vardr (1) kimyasal pil rete ya da gne pili gibi bir elektrik enerjisi kayna; (2) lamba motor ya da hoparlr gibi bir yk (yada kt aygt); (3) elektrik enerjisi kaynaktan yke tamak iin Bakr yada Alminyum tel gibi iletkenler ;(4) enerjinin yke akn denetlemek iin rle Anahtar ya da termostat gibi denetim aygt. Basit bir elektrik devresi elektriksel bileenlerin izimlerini kapsayan resimsel bir ekille (A) ya da elektrikilerin belirli bileenleri tanmlamakta kullandklar balantl standart simgelerden oluan bir izimle (B) gsterilebilir. Gerek DA (yn deimeyen doru akm) gerek AA (yn periyodik olarak terselen dalgal akm yada alternatif akm) olabilen kaynak devreye bir elektromotor kuvvet (emk) uygular. Bu emk volt(V) olarak llr ve Basnca benzer; belli bir devreden geecek (amper olarak llen ) akm miktarn belirler. Dnyann eitli lkelerinde kullanlan normal voltajlar genellikle 50 - 60 hertz frekansta 110 ya da 220 V' dur. Devreler seri paralel seri-paralel ve karmak olarak drt genel tipe ayrlabilir. Bunlarn tm DA ya da AA bir kaynaktan beslenebilir. Ylba aac ampulleri gibi seri balanm bir doru akm devresinde btn direnler ya da klar (ampuller) ardk olarak balanr .Her kta oluan voltaj dmesi elektrik akna gsterdii dirence baldr. Ayn akm btn klardan getii iin klardan biri snerse br klara akm geii kesilir.

88

Doru Akm Devreleri

Seri devre

Seri devrede akmn gidebilecei yalnzca bir yol vardr;akm kaynan bir ucundan kar ykten (ktdan) geerek kaynan br ucuna dner. Metal iletkenli bir devrede bu akm kaynan negatif kutbundan pozitif kutbuna doru ok yava elektron akndan oluur. Baz yar iletkenli aygtlarda rnein transistrlerde ve yar iletken diotlarda art yklerde kart ynde hareket eder. Bu geleneksel diye adlandrlan ve artda eksiye doru akt varsaylan akmla akr.

En basit doru akm devrelerinden biri olan el feneri seri devreye rnek verilebilir. Byle bir anlatmak iin devre bileenlerinin fiziksel grnlerini benzer izimlerin yer ald resimsel bir ekil kullanlabilir. Elektrikilerin ve teknisyenlerin yeledikleri bir yntemde balantl simgelerden oluan bir izim kullanmaktr;byle bir izimde her simge bir elektriksel bileeni temsil eder. El fenerinde elektrik kayna her birinin emk's 1'5 Volt olan ve devreye 3 Volt salayan seri balanm iki kuru pildir.3 Voltluk bir ampul devrenin ktsn oluturur ve kaynak ile kt (yk) arasna srgl bir anahtar balanr. Bu durumda iine kuru pillerin konulduu tp biimindeki metal gvde iletim yolunu oluturur. Anahtar akken akm gemedii iin ampul yanmaz. Ancak anahtar kapal iken devre tamamlanr ve devreden akm geerek ampul yakar. Akm ampuln flamann starak akkor haline getirir;bu durumda ampul snn yan sra kta yayar. Byle bir devreden geen akm ampulle seri balanm bir Ampermetre ile llrse kzgn flamann direnci om yasas ile hesaplanabilir. Bu yasa doru akm elektrik devresindeki nicelik arasnda bant kuran bir denklemdir. Bu denklemde voltaj(gerilim) V ile akm iddeti I ile diren R ile gsterilirse buna gre Om yasas birbiri ile e deerli olan 3 biimde yazlabilir:

89

V=I*R R=V/I I=V/R rnein el fenerinin 3Vluk kaynakktan ald akm 0.1 A ise ampuln R direnci 30W olur. Voltaj iki pile balanm bir voltmetre ile llebilir. Ampuln direnci ampule bir ohmmetre balanarak anahtar akken llebilir.Souk diren denilen bu deer 30W mun ok altnda bulunur. nk flaman yksek bir scakla ulatnda diren nemli lde artar. Sk rastlanan bir baka seri devre rneide ylba aalarn sslemede kullanlan kk ampuller balanan k telidir. Byle dzenlemenin sakncas bir ampul snerse elektriksel yolun kopmas ve btn klarn snmesidir.Daha iyi bir dzenleme snd zaman ksa devre oluturan yani akma direnci sfr olan ampuller kullanlmasdr. Bu ampullerden biri snerse dieri yanmay srdrr. Kirchhoff yasas nedeniyle kalan ampullerin tmnde daha ok voltaj vardr ve devreden daha ok akm geer. nk Kirchhoff yasasna gre tamamlanm bir devredeki voltaj dlerinin toplam uygulanan emk ya eit olmak zorundadr. Seri balanm bir devreye Ohm yasas uygulandnda btn seri direnlerin toplam direnci R dir. Byle bir devrede tketilen toplam g ampullerin her birinde harcanan ayr ayr glerin toplamdr.

90

Paralel devre

Paralel balanm bir devrenin ayrc zellii btn ktlarn (ya da yklerin) kaynakla ayn voltajda ve birbirinden bamsz olarak almasdr. Yani ktlarn biri devreden karlrsa brleri bundan etkilenmez. Otomobillerde kullanlan elektrik sistemi DA Paralel devresine rnek verilebilir; bu sistemde aknn salad 12 V'luk voltaj ayn anda ateleme sistemine farlara park lambalarna radyoya ve klimaya elektrik enerjisi salar. Paralel bir sisteme baka bir yk (kt) eklenirse akm iin yeni bir yol oluturur. Ve bu nedenle kaynaktan gelen toplam akm artar. Bu Kirchhoff'un akm yasasnn bir uygulamasdr; sz konusu yasaya gre herhangi bir noktadan devreye giren akmlarn toplam o noktadan kan akmlarn toplamna eittir. Baka bir diren Paralel balandnda paralel devrenin birleik direnci belirgin biimde azalr. Seri devrede olduu gibi paralel devrede de toplam g ayr ayr glerin toplamndan oluur. Otomobilin elektrik sistemi gibi doru akml bir Paralel devrede btn rezistrler ya da ykler parelel dallarla ortak bir g kaynana balanr. Her yk ayn voltajdadr; ama direncine bal olarak farkl miktarda akm eker.

Seri-Paralel Devre

Seri-paralel devreler baz bileenlerin birbirleriyle paralel baland paralel birleimlerinse baak bileenlerle seri halde bulunduu devreler olarak tanmlanabilir. Kaynaa seri balanm bir anahtar ve bir sigorta ya da devre kesici ile paralel balanm bir ok bileen byle bir devre oluturur.

91

Karmak Devreler

Yalnzca seri ya da sadece paralel bileimlerden oluan blmlere ayrlabilen bir devreye Karmak Devre denir. Bir direncin llmesinde kullanlan Wheatstone kprs adndaki devre buna iyi bir rnektir. Bu devre temel olarak bir karenin drt kenarn oluturan birbirine balanm drt rezistrden oluur. apraz kelerin ikisine bir voltaj kayna br ikisine ise belli bir direnci olduu bilinen bir galvanometre balanr. Ancak kpr devresi dengede olduunda galvanometreden hi akm gemediinde devre seri paralel bileimidir. Toplam direnci bulmak amacyla byle bir devreyi zmlemek iin zel teknikler gereklidir. Otomobilin ateleme sisteminde ya da fotoraf makinesinin fotoflanda olduu gibi doru akm devrelerine indkleler ve kondansatr balanabilir. Byle uygulamalarda nemli olan geici tepkidir; nk doru akm bakmndan bir kondansatr (srekli durum koullarnda) ak devre demektir ve bir indkle iinden geen akm deiken olmadka hibir etki gstermez. Ama indktans ve kapasitansn etkileri dalgal akm devrelerinde ok daha nemlidir. nk dalgal akmda voltaj ve akm srekli deimektedir. Bir retecin iki ucu iletken bir telle birletirilip dzenee bir lamba yerletirilirse retecin negatif (-) kutbundan kan elektronlar pozitif (+) kutba giderler. Kurulan bu dzenek bir elektrik devresi denir.

92

LAMBA ANAHTAR RETEC

Elektrik Devresinin Elemanlar rete

Bu elektrik devresinde elektrik akmnn kayna olan piller devredeki retelerdir.

Anahtar

Devreye akm vermeye ve akm kesmeye yarar.

Lamba

Elektrik akm sonucundan bize s ve k veren ampullerdir. Yaplan elektrik devresinde ampuller ve de piller seri bir ekilde balanmtr.Seri bal devrelerde akmn gidebilecei sadece bir yol vardr.Bu akm retecin kutuplar arasndaki elektron ak ile meydana gelir.

93

letken Yar iletken Speriletken Ve Yaltkanlar

letken Yaltkan Yariletken

Elektirigi geiren Maddelere iletken denir . Atomun en d yrngesinde 3 veya daha az valance elektrou bulundururlar. Metaller Ametaller Alamlar ve Sv letkenler vardr. Yaltkan Elektrii iletmeyen maddelere denir. Atomun en dnda 5 veya daha fazla elektron bulunduran maddelerdir. Dogal Yapay Plastik Gaz Sv gibi eitleri mevcuttur. Yaltkanlara gre daha iletken iletkenlere gre daha yaltkan maddelerdir . Germenyum Silisyum Galyum Arsenur ndiyum Fosfr gibi eitler mevcuttur .

letkenlik

Maddeye uygulanan E elektrik alannn maddeyi ap geen akm iddetine oranna iletkenlik ad verilir ve I / E olarak yazlr. Bakrn iletkenlii 6x108 iken Polietilen in iletkenlii 10x10-12 dir. Yani bakr poliretene gre 1020 defa daha fazla iletkendir. letkenlik bir maddenin s ve elektrii iletip iletmemesi olaydr. Kat ve svlarda ayrt edici bir zelliktir. gazlarda ise deildir. Demir bakr grafit. lehim gibi maddeler elektrii iyi ilettii halde; Elmas Hava saf suplastik gibi maddeler iyi iletmezler. Onun iin iletkenlik kat ve svlarda ayrt edicidir.

Elektrik letkenlii

Bir maddenin zerinden geen elektrik akmna karlk o maddenin elektrik akmna gsterdii kolaylktr. Yani maddeden elektrik akm ne kadar kolay geerse (direnci ne kadar az ise) o madde o kadar iyi iletkendir. Suda Molekller halinde znen maddelerin Sulu zeltileri iletken deildir. Ancak buda iyonlaan ileiklerin sulu zeltileri iletkendir. ekerli Su iletken deildir ama Tuzlu su iletkendir.

94

Maddelerde Elektrik letkenlii

1- Elektron hareketi ile olur. Buna birinci snf iletkenlik denir. Metallerde ve alamlarda grlr. Bu maddeler kat sv ve gaz hallerin hepsinde iletkendirler. 2- yonlarn hareketi (g) ile olur. Buna ikinci snf iletkenlik denir. Asit baz ve tuzlarn sulu zeltilerinde grlr.

letkenler

Bir maddenin iletkenliini belirleyen en nemli faktr atomlarnn son yrngesindeki elektron saysdr. Bu son yrngeye Valans Yrnge zerinde bulunan Elektronlara da Valans Elektron denir. Valans elektronlar Atom ekirdeine zayf olarak baldr. Valans yrngesindeki elektron says 4 'den byk olan maddeler yaltkan 4 'den kk olan maddeler de iletkendir. rnein bakr atomunun son yrngesinde sadece bir elektron bulunmaktadr. Bu da bakrn iletken olduunu belirler. Bakrn iki ucuna bir eletrik enerjisi uygulandnda bakrdaki valans elektronlar g kaynann pozitif kutbuna doru hareket eder. Bakr elektrik iletiminde yaygn olarak kullanlmaktadr. Sebebi ise maliyetinin dk olmas ve iyi bir iletken olmasdr. En iyi iletken Altn daha sonra gmtr. Fakat bunlarn maliyetinin yksek olmas nedeniyle elektrik iletiminde kullanlmamaktadr.

Yaltkanlar

Yaltkan maddelerin atomlarnn valans yrngelerinde 8 elektron bulunur. Bu tr yrngeler doymu yrnge snfna girdii iin elektron alp verme gibi bir istekleri yoktur. Bu sebeplede elektrii ilemezler. Yaltkan maddeler iletken maddelerin yaltmnda kullanlr. Yaltkan maddelere rnek olarak tahta Cam ve plastii verebiliriz. sterseniz bu rnekleri arttrabilirsiniz. Yaltkanlar elektrik akmn iletmeyen maddelerdir. Yaltkan maddeler baz artlarda iletken hale gelebilirler rnein ok yksek potansiyel fark yaltkan bir maddeyi iletken hale

95

getirebilir. Yaltkan madde atomlarnn son yrnge Elektronlar atom dna kamazdolays ile molekller arasnda dolaamaz ve elektrik iletilmemi olur.

Yar letkenler

Aadaki ekilde grdnz gibi yar iletkenlerin valans yrngelerinde 4 elektron bulunmaktadr. Bu yzden yar iletkenler iletkenlerle yaltkanlar arasnda yer almaktadr. Elektronik elemanlarda en yaygn olarak kullanlan yar iletkenler Germanyum ve Silisyumdur. Tm yar iletkenler son yrngelerindeki atom saysn 8 'e karma abasndadrlar. Bu nedenle saf bir germenyum maddesinde komu atomlar son yrngelerindeki elektronlar Kovalent ba ile birletirerek ortak kullanrlar. Aadaki ekilde Kovalent ba grebilirsiniz. Atomlar arasndaki bu kovalent ba germanyuma kristallik zellii kazandrr. Silisyum maddeside zellik olarak germanyumla hemen hemen ayndr. Fakat yar iletkenli elektronik devre elemanlarnda daha ok silisyum kullanlr. Silisyum ve Germanyum devre eleman retiminde saf olarak kullanlmaz. Bu maddelere katk katlarak Pozitif ve Negatif maddeler elde edilir. Pozitif (+) maddelere P tipi Negatif (-) maddelerede N tipi maddeler denir.

N Tipi Yar letken

Arsenik maddesinin atomlarnn valans yrngelerinde 5 adet elektron bulunur. Silisyum ile Arsenik maddeleri birletrildiinde arsenik ile silisyum atomlarnn kurduklar kovalent badan arsenik atomunun 1 elektronu akta kalr. Aadaki ekilde akta kalan elektronu grebilirsiniz. Bu sayede birleimde milyonlarca elektron serbest kalm olur. Bu da birleime Negatif Madde zellii kazandrr. N tipi madde bir gerilim kaynana balandnda zerindeki serbest elektronlar kaynan negatif kutbundan itilip pozitif kutbundan ekilirler ne gerilim kaynann negatif kutbundan pozitif kutbuna doru bir elektron ak balar.

96

P Tipi Yar letken

Bor maddesininde valans yrngesinde 3 adet elektron bulunmaktadr. Silisyum maddesine bor maddesi enjekte edildiinde atomlarn kurduu kovalent balardan bir elektronluk eksiklik kalr. Bu eksiklie Oyuk ad verilir. Bu elektron eksiklii karma Pozitif Madde zellii kazandrr. P tipi maddeye bir gerilim kayna balandnda kaynan negatif kutbundaki elektronlar p tipi maddeki oyuklar doldurarak kaynan pozitif kutbuna doru ilerlerler. Elektronlar pozitif kutba doru ilerlerken oyuklarda elektronlern ters ynnde hareket etmi olurlar. Bu kaynan pozitif kutbundan negatif kutbuna doru bir oyuk hareketi salar.

Aznlk ve ounluk Tayclar

Silisyum ve germanyum maddeleri tamamiyle saf olarak elde edilememektedir. Yani maddenin iinde son yrngesinde 5 ve 3 elektron bulunduran atomlar mevcuttur. Bu da P tipi maddede elektron N tipi maddede oyuk olumasna sebep olur. Fakat P tipi maddede istek d bulunan oyuk says istek d bulunan elektron saysndan fazladr. Ayn ekilde N tipi maddede de istek d bulunan elektron says istek d bulunan oyuk saysndan fazladr. te bu fazla olan oyuk ve elektronlara ounluk Tayclar az olan oyuk ve elektronlara daAznlk Tayclar denir. Aznlk tayclar yar iletkenli elektronik devre elemenlarnda sznt akmna neden olur. eriinde ok sayda yar iletkenli devre eleman bulunduran entegrelerde fazladan gereksiz akm ekimine yol aar ve bu da elemann snmasna hatta zarar grmesine neden olur.

97

YARI LETKEN

madde dk scaklklarda metallere gre elektrii ok az ileten yksek scaklklarda derecelerinde yaltkan maddelere gre daha iletken olan maddelerdir. Elektronikte en ok kullanlan yariletken maddeler unlardr.
Germanyum Silisyum Galyum Arsenr ndiyum Fosfr

Burada bahsedilen ve elektronikte kullanlan yariletken ailesinin elemanlarn yapmakta kullanlan maddeler bir katklama ilemine tabi tutulurlar. Dk scaklklarda bir yaltkan olan silisyum 20 santigrat derecede yaltkanlara gre bir milyon kere daha iletkendir. Ama iletkenlii metallere gre ise 100 milyon kere daha azdr. Katklama ilemi son yrngesinde 3 veya 5 elektron tayan bir maddeden az bir miktar ile yukarda bahsedilen maddelerin kartrlmas sonucu olur. Silisyum d yrngede 4 elektron tarbir silisyum kristali iine milyonda bir orannda Azot veya fosfor gibid yrngede 5 elektron tayan bir madde katlrsakristal yap iinde yer deitirebilen elektronlar bulunur ve N tipi yariletken oluur. Bu i iin arsenik ve Antimon da kullanlan maddelerdendir. Eer katk maddesi olarak son yrngede 3 elektron tayan bor veya alminyum kullanlrsa o zaman oluan madde elektrondan fakirdir ve elektron sourur bu tip yariletken maddeye P tipi yariletken denir. Burada elektron tayclar pozitif oyuklardr. Bu i iin kullanlan maddeler arasnda indiyum da mevcuttur. Bu ekilde elde edilen P ve N tipi maddelerin eitli ekilde yanyana getirilmesi ile ok deiik yariletken devre elemanlar yaplabilmektedir.

98

SPER LETKENLK

Elektronun kefinin ortaya kard en nemli sonulardan birisi speriletkenliin bulunmasdr. Elektrik akm yani Elektronlarn ak iletken kablolar yardmyla salanr. Fakat bu metal kablolarn elektriksel direnleri vardr ve akmn telden akmas srasnda bu diren nedeniyle enerjilerinin bir ksm atk sya dnr. Speriletken malzemelerde ise neredeyse hi elektriksel diren yoktur. Dolaysyla elektrik akm bir speriletkenden hi enerji kaybna uramadan akabilir. Speriletkenliin kefi yzylmzn balarnda oldu. Danimarkal fiziki Kamerlingh Onnes 1908 ylnda mutlak sfrn birka derece stndeki scaklklarda civann elektriksel direncini lerken 42 K'de direncin aniden sfra gittiini gzledi. Daha sonralar bu mkemmel iletkenlie keskin geiin baka metal ve alamlarda da olduu bulundu ve bu olguya speriletkenlik ad verildi. Bir metal zelliklerine bal olarak deien ve gei Scakl ad verilen belli bir Scaklkta speriletken hale gelir. rnein inko iin bu Scaklk 088 K iken kurun iin 7,2 K dir. Speriletkenlik olgusu elektronlarn davranyla belirlenir: Speriletken bir metalin kristal rgsndeki serbest elektronlarn civarlarndaki pozitif iyonlarla etkilemeleri rgde kusurlara neden olur. Bunun sonucunda normalde birbirlerini itmesi gereken elektronlar arasnda dolayl bir ekim kuvveti dolaysyla metal iinde elektron iftleri oluur. Cooper iftleri ad verilen bu elektron iftlerinin salma ile birbirlerinden ayrlmalar zordur. stelik bu iftlerin salmay nleyici kuantum zellikleri de vardr. Bu iftler speriletkenliin sorumlusudur. nk metallerde elektriksel iletkenlik temelde salmaya baldr; ne kadar az sayda salma olursa metal elektriksel olarak o kadar iyi iletken hale gelir. Speriletkenlik olgusunun kuramsal olarak aklanmas yzylmzn ortalarnda John Bardeen Leon Cooper ve John Schrieffer isimli Amerikal fiziki tarafndan yapld ve bu almalar onlara Nobel dl kazandrd.

99

LETKENLERN DRENC

Devreye uygulanan gerilim ve akm bir utan dier uca ulancaya kadar izledii yolda birtakm zorluklarla karlar. Bu zorluklar elektronlarn geiin etkileyen veya geiktiren kuvvetlerdir. te bu kuvvetlere DREN denebilir. Ksaca ohm ile gsterilir lk olarak direncin tarifiyle balayalm. Elektrik akmna kar gsterilen zorlua diren denir. Genel olarak R harfi ile sembollendirilir. Birimi ise W Ohm' dur.Aadaki gibi eitli sembollerle gsterilir. Ohm Kanunu Kapal Bir elektrik devresinde diren ; devre gerilimi ile devreden geen akmn blmne eittir Elektriksel devrelerde kullanlan diren Kapal Bir elektrik devresinde gerilim; devre direnci ile devreden geen akmn arpmna eittir Kapal Bir elektrik devresinde akm; devre gerilimi ile devre direncinin blmne eittir gibi sekilde ifade edilir. Yeri gelmiken gerilim ve akmda tanmlayalm:

100

GERLM
Bir elektrik devresinde iki nokta arasndaki potansiyel farka gerilim denir. Gerilim genellikle U harfi ile sembollendirilir Fakat baz kaynaklarda E olarak da gsterilebilir.Birimi ise V Volt' tur. Akm:Bir elektrik devresinde serbest elektronlarn bir taraftan dier tarafa yer deitirmesidir.Bu yer deitirme g kayna iinde - den + ya doru olur devre iinde ise + dan - ye doru olur.Buna elektron ak - akm denir.Akm I harfi ile sembollendirilir Birimi ise A Amper' dir. Ohm Kanunun formlsel ifadesi ise yledir; R = U / I W = V / A Diren ekilleri ve yaplar Direnler yapldklar malzemeye gre; 1. Karbon Direnler 2. Telli Direnler olarak ikiye ayrlr.

Kullanllarna Gre ise

1. Sabit Direnler 2. Ayarl Direnler olarak ikiye ayrlrlar. Direnler ekildeki gibi tasarlandklar gibi farkl maddelerden farkl ekil ve balantlarla da tasarlanabilirler;

Carbon Direnler

ekilde grlen basit devre direncidir.

G Direnleri

Yksek gl akmlar altnda da rahatlkla alrlar.

Potansiyometre

ulu ayarlanabilir bir direntir Bu direnlerin hacimlerinin ufak olmas ve sabitsel olarak kodlanabilmesi iin renksel diren kodlar oluturulmutur aa da bu kodlar inceleyip hesap yapan siteler mevcuttur;

101

Bu direnlerin hacimlerinin ufak olmas ve sabitsel olarak kodlanabilmesi iin renksel diren kodlar oluturulmutur aa da bu kodlar inceleyip hesap yapan siteler mevcuttur;

Bir direncin i yaps

Devrede bulunan elemanlar zerinden geen akm ve oluan gerilim elemanlarn balant ekillerine gre ikiye ayrlabilir;

Seri Balama

Elemanlar zerinden akm geerken bir sray takip ediyprmu gibi nce birinden sonrada dierinden geerek gider. Akmlar sabit Gerilimler farkldr. rnek ekil aadadr.

Paralel Balama

Elemanlar ardarda deil de yan yan balanmtr akm ayn anda ikisinden birden geebilir. Gerilimler ayn Akmlar farkldr.

Ayarl direnlerin 1A akm deerine kadar kullanlanlarna potansiyometre 1A den byk akmlarda kullanlarna ise reosta ad verilir. 1A akm deerine kadar kullanlan Sabit diren ve potansiyometrelerin yapmnda karbon maddesi kullanlr. 1A den byk akmlarda kullanlan Sabit diren ve reostalarn yapmnda ise konstantan kentol ve mag- nezyum maddeleri kullanlr. Ayrca baz zel direnlerde bulunmaktadr. 1. Sanayide bilgisyarlarda hesap makinelerinde ve eitli modllerde kullanlan entegre tipi direnler 2.zerine den k iddetiyle ters orantl olarak direnci deien LDR (foto diren) Foto direncin zerine den k iddeti azaldka direnci artar k iddeti arttka direnci azalr. Doru ve Alternatif akmda da kullanlabilir. 3.Bulunduu ortamdaki Scaklkla direnci deien NTC ve PTC (termistr) NTC Negatif Scaklk Katsayl direntir.

102

Bulunduu ortamdaki scaklk arttka direnci der scaklk azaldka direnci artar. PTC Pozitif Scaklk Katsayl direntir.Bulunduu ortamdaki scaklk arttka direnci artar scaklk azaldka direnci der.

Direnlerin Balantlar 1. Seri Balant

Bu balantda direnler birer ucundan birbirine eklenmitir.Her direnten ayn akm geer. Toplam diren (RT) ise direnlerin cebirsel toplamna eittir. Direnlerin uc-uca balanmasna seri balama denir. Seri balamada edeer diren direnlerin skaler toplam kadardr. Re=R1+R2+R3+... I=I1=I2=I3=... V=V1+V2+V3+... Seri elektrik devrelerinde her bir direnten geen akm iddeti ana koldan geen akm iddeti kadardr. Ayrca her bir diren zerindeki potansiyel farklarnn toplam devrenin potansiyel farkna eittir.

2. Paralel Balant

Bu balantda direnlerin ular birbirine balanmtr. Her direnten deeriyle o- rantl olarak farkl akm geer. Toplam diren (RT) ise direnlerin bire blmlerinin toplamna eittir. 3. Kark Balant : Bu balantda direnler seri ve paralel olarak balanmtr.Toplam diren (RT) ise paralel direnlerin seriye evrilip ( nce paralel kollarn toplam direncini bularak ) seri direnlerin cebirselidir. Paralel elektrik devrelerinde her bir koldan geen akm iddetlerinin toplam ana koldan geen akm iddetine eittir.

103

I+I1+I2+I3+... Ayrca her bir diren zerindeki potansiyel fark kollara uygulanan potansiyel farkna eittir. V=V1=V2=V3=... Direnlerin birer ular ayn noktaya balanmak suretiyle yaplan balamaya paralel balama denir. Paralel balamada edeer direncin tersi direnlerin tersleri toplamna eittir. Eer paralel bal direnlerin says iki ise edeer diren ksaca ile hesaplanabilir.

Akm iddeti(I)

Bir iletkenin birim kesitinden birim zamanda geen yk(q) miktarna akm iddeti denir. q: yk miktar (C) t: zaman (s) I: akm iddeti (A) Elektrik akmnn yn elektronlarn hareket ynnn tersi olarak kabul edilmektedir.

Ampermetre

Herhangi bir devre elemanndan geen akm iddetini lmek iin kullanlr. direnci ok kk olup devreye seri balanr. direnci ok kk (yaklak sfr) olduundan reteten ekilen akm etkilemez.

104

Diren(R): Elektrik akmna kar gsterilen zorlua diren denir. Birimi ohm(W)'dur. Diren sembol ile gsterilir.

Bir iletkenin Direnci

1. letkenin uzunluu(l) ile doru orantldr. 2.letkenin kesiti ile ters orantldr. 3.letkenin yapld maddenin cinsine baldr. r: zdiren (iletkenin yapld maddenin cinsine bal bir sabit)

Reosta

zerideki srg vastasyla deeri deiebilen dirence reosta denir. Reostada 3 u vardr. 1.Srg 1 ynnde hareket ederse A-B arasndaki diren azalrken B-C arasndaki diren artar. 2.Srg 2 ynnde hareket ederse A-B arasndaki diren artarken B-C arasndaki diren azalr. 3.A-C arasndaki diren sabittir.

105

Elektrik Motoru

Elektrik motorlarnn ve jeneratrlerin alma ilkeleri birincisi Amper ikincisi de Faraday tarafndan kefedilip formllendirilmi olan iki olguya dayanyor:
1. Bir manyetik alan ierisine yerletirilmi bulunan dz bir iletken tel zerinden akm

geirildiinde; manyetik alan tarafndan bu akmn manyetik alana dik olan bileeni zerinde bir kuvvet etki ettirilir. (Eer tel dz deil de herhangi bir ekle sahipse telin minicik dz paralarn ucuca eklenmesiyle olutuu dnlebilir: Ki bu durumda sz konusu kuvvet bu minicik dz' paralar zerindeki ayr ayr kuvvetlerin vektrel toplamna eittir.)

2. letken bir tel bir manyetik alana dik olarak hareket ettirildiinde bu telin iki ucu arasnda

bir gerilim oluur. Birinci olgudan hareketle elekromanyetik enerji Mekanik enerjiye; ikinci olgudan hareketle de mekanik enerji elektrik enerjisine dntrlebilir. Elektrik motorlar ve jeneratrler genellikle her iki olguyu birlikte kullanrlar. imdi basit bir doru akm (DC) motoruna bakalm. Eer; rnein bir ivi alp zerine tel sararak bir veya daha fazla sayda halka' oluturduktan sonra telin ularn bir pile balarsak ivi bir elektromknatsa dnr. Bu mknatsn kuzey kutbu sa el kuralna gre belirlenir. Yani eer sa elimizin dier parmaklarn ivi zerindeki sarmlardan geen akmn ynnde bkersek baparmak manyetik alan ynyle akm ve kuzey kutbuna iaret ediyor olur. te yandan varsayalm ki ivi yukardaki ekilde grld gibi; ortasndan geen ve iki ucu sabit yuvalara oturtulmu dikey bir eksenle askya alnm olsun. Eer pil balantlar ekilde gsterildii gibi ise elektromknatsn kuzey kutbu sabit U mknatsn kuzey kutbuna bakyor olur ve bu ikisi birbirini iter. Bu durumda ivi dikey eksen etrafnda dnmeye balar ve gney kutbu U mknatsn kuzey kutbunun karsna gelince yavalar. Tam bu konuma geldiinde hemen durmaz: Biraz daha ileri gittikten sonra durup fazlaca geri dner ve bir sre ileri geri salnmlar yaptktan sonra durur. Halbuki tam bu srada akmn yn deitirilse elektromknatsn kutuplar deiecek ve bu kutuplar sabit U mknatsn artk zt deil de benzer kutuplarna bakyor olduklarndan ivi

106

yine itilerek dikey eksen etrafnda dnmeye devam edecektir. Dnme ynn pilin nasl baland belirler ve balant ular deitirildiinde ivinin dnme yn tersine dner. Ancak akm ynn deitirmek iin pil balantlarn deitirmek uygulama asndan hi de kolay veya rahat deildir. Bu amala ivinin zerindeki tel sarmlarn pille balants bir komtatr araclyla salanr. Hem de bylelikle aada greceimiz gibi; ivi dndke pilden gelen balantlarn iviyle beraber dnp birbirine sarlmas ve pili de dnmeye zorlamas nlenir. Tabii ki U eklindeki sabit bir mknats yerine zt kutuplar birbirine bakan sabit iki ubuk mknats da kullanlabilir. Hatta bu sabit mknatslar da elektromknats olabilecekleri gibi saylar ikiden fazla da olabilir. Sabit mknatslara duraan' anlamnda statr' hareketli elektromknatsa ise dnen' anlamnda rotor' denilir. te yandan gerek bir elektrik motorunda ivinin yerini soldaki ekilde gsterilen ve armatr' denilen bir para alr. Yarm daire eklinde bklm bulunan ve birbiriyle rtmedikleri gibi hatta bulumayan iki dikdrten plakadan oluan komtatrler bu armatrn dnme ekseni zerinde sabitlenmitir. (1. ekilde elektromknatsa kesiti siyah daire eklinde gsterilmi olan dikey dnme ekseninden aaya doru baklyor. 2. ekilde elektromknats sabit mknatslar arasndaki yatay konumunda gsterilmi. nc ekilde ise komutatr plakalarnn arasndaki boluklardan birini net olarak gsterebilmek iin tel sarmlar gsterilmemi.) Dikkat edilecek olursa her ekilde de pilden gelen balantlar yok. nk bu balantlar elektromknatsn dnne engel olmamalar iin aadaki ekilde gsterilen fra'larla salanyor. Fralar komtatr plakalarna serbeste dokunan yayl iki tel veya kmr parasndan oluuyor. yle ki; komtatr plakalar elektromknatsla birlikte sabit duran bu iki frann arasnda dnyor. Hal byle olunca fralardan her biri srasyla bir veya dier komtatr plakasna deiyor ve bu durum; sarmlardaki akmn ynn elektromknatsn srekli dnmesini salayacak biimde deitirip duruyor. (Akmn ynn deitirmenin baka yollar da var tabii. rnein elektromknatsn dnerken ap kapatt bir anahtar vastasyla. Veya AC motorlarda uygun frekansl alternatif akm kullanarak vb.)

107

Dolaysyla bir DC motoru yapmak iin; iki sabit mknats bir komtatr iki fra bir elektromknats ve bir veya daha fazla pil gerekiyor. Bu paralarn hemen hepsini hemen herhangi bir motoru atnzda grebilirsiniz. Ancak bu iki ulu bir elektromknats kullanan yani iki kutuplu motorun bir sorunu vardr. Eer motoru altrmak istediimizde elektromknatsn gney kutbu o anda tesadfen sabit mknatsn kuzey kutbuna bakyor ise motor almaya balayamaz. Bu durumda motorun almaya balamas iin elektromknatsn bir miktar dndrlmesi gerekir. Bu ise uygulama asndan rahatszlk verici bir durumdur. Dolaysyla motorlar hemen daima ayr sarmlardan oluan (veya daha fazla) kutuplu olarak yaplrlar. Bu durumda kutup says kadar komtatr plakas vardr ve kutuplardan sadece birinin sabit mknatsn zt kutbuna bakyor olmas motorun almaya balamasn engelleyemez. Ayrca iki kutuplu bir motorda komtatrn dnmesi srasnda fralar bir komtatr plakasndan dierine geerken tam o srada ksa bir sre iin plakalarn ikisine birden deerler. Bu pili ksa devre yapar ve enerjisinin bir ksmnn ziyan olmasna yol aar. Halbuki kutuplu motorlarda bu sorun da yoktur. Son olarak alternatif akmla alan endktif' motorlarda sabit mknatsn yerini statr sarmlar' alr. Bu sarmlardan geen ve birbirlerini faz farkyla izleyen alternatif akmlar dnen bir manyetik alan yaratrlar ve rotor zerinde oluan endksiyon akmlar'nn yaratt manyetik alan nedeniyle bu dnen manyetik alanla birlikte dnmeye zorlanr

108