Professional Documents
Culture Documents
PhÇn 4
N¨m 2006
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 409
Ch−¬ng 11
Thµnh phÇn thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ ë c¸ th−êng x¶y ra c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý sau:
- Sù trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, qu¸ tr×nh tiªu ho¸ kh«ng b×nh th−êng.
- Ph¸ huû chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng thÇn kinh vµ c¸c c¬ quan.
- G©y viªm loÐt bé m¸y tiªu ho¸, tõ ®ã dÉn ®Õn gan thËn, l¸ l¸ch cña c¸ ®Òu bÞ ¶nh
h−ëng.
- C¬ thÓ c¸ bÞ dÞ h×nh, cong th©n hoÆc uèn lµn sãng, n¾p mang lâm hoÆc khuyÕt, tia v©y
bÞ dÞ h×nh..
- C¸ gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng kÐm dÔ bÞ nhiÔm bÖnh.
- C¸ chÐp: Trong thøc ¨n nhiÒu acid amine vµ vitamine lµm cho c¬ thÓ c¸ mÊt kh¶ n¨ng
®iÒu tiÕt sù th¨ng b»ng, cét sèng bÞ cong, nghiªm träng ¶nh h−ëng ®Õn tÕ bµo tæ chøc
gan, l¸ l¸ch.
§èi víi l−¬n, trong thøc ¨n kh«ng cã protein, c¬ thÓ gi¶m träng l−îng râ rÖt, trong thøc
¨n Protein chiÕm 8,9%, träng l−îng c¬ thÓ sÏ gi¶m nhÑ. NÕu träng l−îng protein trªn
13,4% träng l−îng c¬ thÓ t¨ng. Ng−îc l¹i tû lÖ Protein trong thøc ¨n v−ît qu¸ 44,5% sù
sinh tr−ëng vµ tÝch luü ®¹m gÇn nh− kh«ng thay ®æi vµ ë mét møc ®é nµo ®ã cã t¸c dông
trë ng¹i cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt.
- Trong thøc ¨n cña c¸ c¸c acid amin kh«ng c©n b»ng hoÆc hµm l−îng protein qu¸ nhiÒu,
kh«ng nh÷ng l·ng phÝ mµ cßn g©y t¸c h¹i cho c¬ thÓ.
trong thøc ¨n ®Çy ®ñ, sù ph©n gi¶i mì trong c¬ thÓ vµ l−îng ®¹m yªu cÇu còng gi¶m ®i.
§−êng cßn lµ thµnh phÇn cÊu tróc tÕ bµo c¬ thÓ.
- C¬ vËn ®éng, n·o ho¹t ®éng cÇn n¨ng l−îng cung cÊp tõ oxy ho¸ ®−êng glucogen,
nh−ng b¶n th©n n·o dù tr÷ ®−êng rÊt Ýt ph¶i lÊy tõ m¸u nªn khi thiÕu ®−êng trong m¸u
lµm cho chøc n¨ng ho¹t ®éng cña m¸u bÞ tæn h¹i, dÉn ®Õn co giËt, h«n mª thËm chÝ c¸
cã thÓ bÞ chÕt. Qua ®ã cho thÊy ®−êng trong thøc ¨n thiÕu ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng b×nh
th−êng cña c¸.
- C¸c lo¹i ®−êng trong thøc ¨n chñ yÕu lµ tinh bét cã mét Ýt saccarose, lactose. §−êng ë
trong èng tiªu ho¸ ph©n gi¶i ra ®−êng ®¬n hÊp thô vµo gan, kh¶ n¨ng hÊp thô c¸c lo¹i
®−êng cña tõng loµi c¸ vµ tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn trong cïng loµi cã sù kh¸c nhau. C¸
håi tû lÖ tiªu ho¸ cellulo d−íi 10%, tû lÖ tiªu ho¸ c¸c lo¹i ®−êng tõ 20-40% do ®ã hµm
l−îng cellulo trong thøc ¨n kh«ng qu¸ 10% tèt nhÊt chØ 5-6%, c¸c lo¹i ®−êng kh«ng qu¸
30%, trong ®ã phÇn cã thÓ tiªu ho¸ kh«ng nªn thÊp h¬n 10%.
Theo Hoµng Trung ChÝ (Trung Quèc) 1983, 1985 ®Ó t¨ng träng c¸ tr¾m cá dïng tinh bét
cho ¨n tèt nhÊt 48% vµ chøng minh kh¶ n¨ng hÊp thô tinh bét cao h¬n nhiÒu so víi mì,
nÕu hµm l−îng tinh bét 51,4% c¸ tr¾m sinh tr−ëng tèt. Tõ ®ã suy ra nguån cung cÊp
n¨ng l−îng chñ yÕu cña c¸ tr¾m cá lÊy tõ ®−êng.
ThiÕu ®−êng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bÞ ®×nh trÖ, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ nhiÒu còng
ph¸t sinh ra bÖnh lý cho c¸, th−êng dÉn ®Õn lµm cho c¬ quan néi t¹ng bÞ tÝch luü mì g©y
rèi lo¹n ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan, mì ®i vµo gan lµm s−ng gan, gan biÕn thµnh mµu
nh¹t, bÒ mÆt gan s¸ng bãng.
C¸c loµi c¸ kh¸c nhau yªu cÇu l−îng mì kh«ng gièng nhau. Muèn x¸c ®Þnh hµm l−îng
mì thÝch hîp trong khÈu phÇn thøc ¨n cÇn dùa vµo tÝnh ¨n cña c¸ vµ nguån thøc ¨n. c¸
d÷ kh¶ n¨ng hÊp thô mì trong thøc ¨n m¹nh h¬n c¸ ¨n thùc vËt thuû sinh th−îng ®¼ng.
C¸ ¨n t¹p cã thÓ hÊp thô tèt mì vµ tinh bét lµm nguån n¨ng l−îng. Trong thøc ¨n nÕu
thiÕu mì c¸ sinh tr−ëng chËm, v©y bÞ ®øt.
Ng−îc l¹i trong thøc ¨n thµnh phÇn mì qu¸ cao lµm c¶n trë tÝch luü ®¹m, chÊt l−îng thÞt
gi¶m, c¸ sinh tr−ëng chËm, mét sè c¬ quan néi t¹ng bÞ tho¸i ho¸. Nh×n chung trong thøc
¨n cña c¸ l−îng mì nªn d−íi 15%. §èi víi c¸ håi, trong thøc ¨n l−îng mì chØ trªn d−íi
5%.
- Mì rÊt dÔ bÞ oxy ho¸, s¶n sinh ra c¸c s¶n phÈm ®éc cã h¹i cho søc khoÎ cña c¸, c¸
chÐp ¨n ph¶i mì bÞ oxy ho¸, sau 1 th¸ng cét sèng biÕn d¹ng, c¸ håi gan bÞ vµng vµ ph¸t
sinh hiÖn t−îng thiÕu m¸u. Do ®ã ®Ó ®Ò phßng hiÖn t−îng trªn, khi chÕ biÕn thøc ¨n cho
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 411
c¸, khi cho ¨n míi bæ sung thµnh phÇn mì vµo, ®ång thêi cung cÊp sè l−îng vitamin E
trong khÈu phÇn thøc ¨n.
- C¸ cã thÓ hÊp thô muèi v« c¬ trong n−íc nh−ng chØ h¹n chÕ ë mét sè nguyªn tè nªn
kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu v× vËy nguån muèi v« c¬ vµ c¸c yÕu tè vi l−îng ph¶i bæ
sung vµo thµnh phÇn thøc ¨n. Nh×n chung Ca cã trong n−íc t−¬ng ®èi nhiÒu nªn nÕu
kh«ng bæ sung vµo c¸ vÉn sinh tr−ëng b×nh th−êng. Cßn víi P, cÇn bæ sung sè l−îng
0,4% trong thµnh phÇn thøc ¨n cña c¸, nÕu thiÕu sù chuyÓn ho¸ thøc ¨n thÊp, c¸ sinh
tr−ëng chËm, x−¬ng bÞ dÞ h×nh.
- Thøc ¨n thiÕu Mg, c¸ chÐp b¬i léi yÕu, sinh tr−ëng chËm, l−îng Mg trong x−¬ng gi¶m,
sau thêi gian c¸ sÏ chÕt.
- Thøc ¨n thiÕu Fe, c¸ chÐp bÞ bÖnh thiÕu m¸u, thiÕu I2 c¸ håi bÞ bÖnh u tuyÕn gi¸p tr¹ng.
- ThiÕu Cu c¸ chÐp con sinh tr−ëng chËm, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ cao g©y thiÕu m¸u vµ
còng øc chÕ sinh tr−ëng.
- ThiÕu Mn, c¸ chÐp sinh tr−ëng chËm, ®u«i bÞ dÞ h×nh. C¸ håi thiÕu Mn c¬ thÓ rót ng¾n
l¹i.
C¸c loµi t«m biÓn, t«m cµng xanh khi nu«i dïng thøc ¨n tæng hîp kh«ng ®ñ hµm l−îng
Vitamin C cung cÊp cho t«m hµng ngµy.
Cho t«m ¨n b»ng thÞt ®éng vËt nhuyÔn thÓ t−¬i víi tû lÖ 14% trong khÈu phÇn thøc ¨n ®·
cho kÕt qu¶ tèt, lµm cho vá cøng l¹i, c¶i thiÖn ®−îc t×nh tr¹ng mÒm vá (Baticatos, 1986).
BÖnh mÒm vá cã thÓ ¶nh h−ëng lín tíi n¨ng suÊt, s¶n l−îng vµ gi¸ trÞ th−¬ng phÈm cña
t«m nu«i. BÖnh x¶y ra tõ cuèi th¸ng nu«i thø 2 ®Õn ®Çu th¸ng nu«i thø 3 vµ th−êng xuÊt
hiÖn ë t«m nu«i mËt ®é cao 15-30 con/m3. BÖnh th−êng gÆp ë c¸c ao nu«i cña 3 miÒn
B¾c, Trung, Nam.
A
B
H×nh 386: A- t«m cµng xanh bÞ bÖnh mÒm vá; B- t«m só bÞ bÖnh mÒm vá
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 413
Ch−¬ng 12
V× vËy khi ®¸nh c¸, t«m cÇn chän ng− cô thÝch hîp víi tõng ®èi t−îng. Thao t¸c ®¸nh
b¾t còng cÇn chó ý ®Õn tËp tÝnh cña c¸c lo¹i kh¸c nhau. C¸ mÌ tr¾ng hay nh¶y, c¸ tr¾m
cá b¬i léi nhanh, c¸ chÐp hay chói xuèng ®¸y ao, t«m gièng hay nh¶y...
Tr−íc khi ®¸nh c¸, t«m ®Ó gi¶m th−¬ng tËt cßn ph¶i luyÖn c¸, t«m ®Ó chóng quen dÇn
víi ®iÒu kiÖn chËt chéi, lµm quen víi ng− cô. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chóng nhÊt lµ
giai ®o¹n c¸ bét, c¸ h−¬ng, c¸ gièng, c¸ bè mÑ, Êu trïng t«m, t«m gièng cÇn ®−îc ®Æc
biÖt quan t©m trong qu¸ tr×nh ®¸nh b¾t, víi c¸ bét chØ vËn chuyÓn khi hÕt no·n hoµng.
Lóc vËn chuyÓn lµm cho c¸ va ch¹m nhau, mÊt nhiÒu dÞch nhên ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng
b¶o vÖ c¬ thÓ, s¾c tè da bÞ thay ®æi, chóng l¹i sèng trong ®iÒu kiÖn chËt chéi, søc khoÎ
yÕu, tr¹ng th¸i sinh lý c¬ thÓ kh«ng b×nh th−êng nªn rÊt dÔ bÞ chÕt cã khi chÕt hµng lo¹t.
Do ®ã ph¶i ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy, kh«ng vËn chuyÓn lóc nhiÖt ®é qu¸ cao.
414 Bïi Quang TÒ
VËn chuyÓn b»ng « t«, nÕu ®−êng xa, xe chë nhÑ, ®−êng xÊu ®i qu¸ nhanh, c¸, t«m
trong xe bÞ chÊn ®éng qu¸ nhiÒu còng cã ¶nh h−ëng xÊu ®Õn c¸, t«m nhÊt lµ víi c¸, t«m
nhá, søc chÞu ®ùng kÐm th× t¸c h¹i cµng kÐm: Sù chÊn ®éng m¹nh vµ liªn tôc g©y cho c¸,
t«m bÞ “say sãng”; c¸, t«m mÊt kh¶ n¨ng th¨ng b»ng vµ b¬i léi kh«ng b×nh th−êng, c¸,
t«m næi ®Çu, ngöa bông. NÕu bÞ chÊn ®éng nhÑ th× sau 1 thêi gian, c¸, t«m cã thÓ håi
phôc trë l¹i b×nh th−êng.
VÝ dô khi c¸ diÕc vËn ®éng, th©n nhiÖt cã cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,2-0,30 C. C¸ håi vËn
®éng, th©n nhiÖt c¸ cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,4-0,50C.
C¸ ngõ cã hÖ m¹ch d−íi da ph¸t triÓn nªn nhiÖt th©n cña c¸ cao h¬n nhiÖt ®é m«i tr−êng
lµ 100C.
Mçi loµi c¸, t«m vµ mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña cïng mét loµi còng yªu cÇu nhiÖt ®é
n−íc kh¸c nhau vµ cã giíi h¹n nhiÖt ®é thÝch øng kh¸c nhau. Trong kho¶ng nhiÖt ®é
thÝch hîp, tr¹ng th¸i sinh lý cña c¬ thÓ c¸ b×nh th−êng, nÕu nhiÖt ®é m«i tr−êng ngoµi
kho¶ng ph¹m vi thÝch øng th× trao ®æi chÊt c¬ thÓ c¸ bÞ rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña
c¸c c¬ quan bÞ ph¸ huû cã thÓ lµm cho c¸, t«m chÕt. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt cho sinh
tr−ëng cña c¸ chÐp lµ 23-290C, ë nhiÖt ®é nµy, mäi qu¸ tr×nh sinh lý cña c¸, t«m diÔn ra
tèt, c−êng ®é b¾t måi cña c¸, t«m cao. NÕu nhiÖt ®é gi¶m xuèng 150C th× c−êng ®é b¾t
måi gi¶m 3-4 lÇn. C¸ r« phi thÝch hîp nhÊt ë nhiÖt ®é 25-300C, thÊp h¬n 200C hoÆc cao
h¬n 350C, c−êng ®é b¾t måi ®Òu gi¶m. Tõ 6-140C lµ giíi h¹n thÊp vµ 37-420C lµ giíi h¹n
nhiÖt ®é cao lµm cho c¸ r« phi bÞ chÕt.
NhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña tuyÕn sinh dôc vµ ph¸t triÓn cña ph«i.
NhiÖt ®é qu¸ thÊp, tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. Trong qu¸ tr×nh Êp trøng, nhiÖt
®é thÊp trøng kh«ng në nh−ng ng−îc l¹i nhiÖt ®é cao, ph«i ph¸t triÓn bÞ dÞ h×nh vµ chÕt.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 415
C¸ chÐp cho ®Î trong ®iÒu kiÖn thÝch hîp lµ 20-250C, c¸ mÌ 24-290C cho nªn trong sinh
s¶n nh©n t¹o, cÇn quan t©m ®Õn yÕu tè nhiÖt ®é.
Khi vËn chuyÓn c¸, t«m nhiÖt ®é trong c«ng cô vËn chuyÓn vµ ngoµi m«i tr−êng th−êng
cã sù chªnh lÖch nhau, sù chªnh lÖch Êy cµng nhanh cµng tèt. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch
qu¸ cao, c¸, t«m cã hiÖn t−îng cho¸ng, kÕt qu¶ lµ sau khi th¶ c¸, t«m ra, c¸, t«m bÞ næi
®Çu, ngöa bông, mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng b×nh th−êng, da c¸, t«m mÊt mµu s¾c b×nh
th−êng, v× vËy khi ®−a c¸, t«m tõ thuû vùc nµy qua thuû vùc kh¸c ph¶i chó ý ®Õn sù thay
®æi nhiÖt ®é, nªn th¶ c¸, t«m tõ tõ vµ ®iÒu hoµ nhiÖt ®é tõ trong c«ng cô vµ bªn ngoµi
®õng ®Ó chªnh lÖch qu¸ lín. VËn chuyÓn c¸, t«m ph¶i chän thêi tiÕt cã nhiÖt ®é thÝch
hîp nÕu nhiÖt ®é kh«ng khÝ qu¸ cao, ph¶i cã biÖn ph¸p xö lý h¹ nhiÖt khi vËn chuyÓn.
NhiÖt ®é n−íc chªnh lÖch trong vËn chuyÓn kh«ng qu¸ 2-30C; ë c¸, t«m lín, nhiÖt ®é
thay ®æi kh«ng qu¸ 50C; c¸, t«m gièng kh«ng qu¸ 2-30C. Khi kiÓm tra kÐo vã hoÆc ®¸nh
chµi c¸c ao nu«i t«m thêi gian 14-16giê ngµy n¾ng nãng (nhiÖt ®é kh«ng khÝ >350C), cã
thÓ thÊy t«m só bÞ sèc nhiÖt th©n co l¹i (h×nh 387A) hoÆc t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu
tr¾ng ®ôc (h×nh 387B)
H×nh 387: A- t«m só bÞ cong th©n do sèc nhiÖt; B- t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu tr¾ng do
sèc nhiÖt.
416 Bïi Quang TÒ
Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, khi nhiÖt ®é t¨ng th× kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi c¸c chÊt ®éc
gi¶m vµ c¸, t«m yªu cÇu l−îng O2 tiªu hao cao.
Qua nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¸ víi CO2,
NH3, H2S vµ tiªu hao O2 cña mét sè loµi c¸ nu«i giai ®o¹n c¸ h−¬ng nh− b¶ng 33:
B¶ng 48: Kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi CO2, NH3, H2S tiªu hao oxy ë giai ®o¹n c¸ h−¬ng
cña mét sè loµi c¸ nu«i
T0 O2 (mg/l) CO2 (mg/l) NH3 (mg/l) H2S (mg/l)
C¸ h−¬ng C¸ h−¬ng mÌ C¸ h−¬ng mÌ C¸ h−¬ng mÌ
tr¾m cá hoa tr¾ng tr¾ng
200 1,5 32,28 6,14 2,5
0
25 1,92 30,18 5,29 2,12
300 2,05 29,45 4,49 1,93
350 2,53 26,18 4,06 1,66
Cã lóc O2 trong m«i tr−êng ®Çy ®ñ nh−ng CO2 qu¸ cao lªn ®Õn 80 mg/l ë nhiÖt ®é 20-
310C, CO2 trong m¸u c¸ kh«ng tho¸t ra ngoµi ®−îc lµm h«n mª thÇn kinh trung −¬ng. C¸
khã lÊy O2 hoµ tan trong n−íc, nÕu hµm l−îng CO2 trong n−íc 20 mg/l mµ c¸ næi ®Çu th×
do n−íc thiÕu O2 lµ chñ yÕu.
Mïa hÌ c¸, t«m dÔ bÞ næi ®Çu nhÊt lµ khi trêi sÊm sÐt mµ kh«ng cã m−a hay tr−íc m−a
d«ng do ¸p suÊt kh« khÝ gi¶m thÊp O2 hµo tan vµo n−íc gi¶m lµm cho c¸, t«m næi ®Çu,
hoÆc cã khi c¬n m−a gi«ng rÊt ng¾n, nhiÖt ®é n−íc ë tÇng mÆt gi¶m, tÇng ®¸y cao g©y ra
hiÖn t−îng ®èi l−u, c¸c chÊt mïn b· h÷u c¬ ë tÇng ®¸y ®−îc ®¶o lªn t¨ng c−êng ph©n
huû tiªu hao nhiÒu O2 ®ång thêi thÊy khÝ ®éc nh− H2S, NH3, CO2 lµm cho c¸ næi ®Çu.
Nh÷ng ao, hå t¶o lo¹i ph¸t triÓn m¹nh, ban ngµy chóng tiÕn hµnh quang hîp s¶n sinh ra
nhiÒu O2, nh−ng ng−îc l¹i vµo ban ®ªm trong qu¸ tr×nh h« hÊp, chóng l¹i lÊy nhiÒu O2
m«i tr−êng vµ th¶i ra nhiÒu CO2 dÔ lµm cho c¸ næi ®Çu.
Khi t«m bÞ bÖnh thiÕu oxy dÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ næi ®Çu (h×nh 388A), d¹t vµo bê, chÕt tõ
r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t, ®Æc biÖt l−îng t«m chÕt tËp trung vµo s¸ng sím. T«m bá ¨n v×
kh«ng xuèng ®¸y ao b¾t måi do nång ®é oxy hoµ tan ë ®¸y thÊp. KiÓm tra thÊy mang
t«m chuyÓn tõ mµu tr¾ng ngµ sang mµu hång (h×nh 388 B,C).
H×nh 388: T«m só thiÕu oxy: A- næi ®Çu (mÉu t«m só nu«i ë Qu¶ng Ninh 2005); B,C-
mang chuyÓn mµu hång (mÉut«m só nu«i ë Hµ TÜnh, 2003)
418 Bïi Quang TÒ
Ph©n bãn cÇn ®−îc ñ kü vµ l−îng bãn tuú theo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt vµ chÊt n−íc mµ ®iÒu
chØnh cho thÝch hîp.
Cho c¸, t«m nªn ¸p dông biÖn ph¸p 4 ®Þnh: ®Þnh chÊt l−îng, ®Þnh sè l−îng, ®Þnh thêi
gian vµ ®Þnh ®Þa ®iÓm. nÕu thøc ¨n thõa, hµng ngµy nªn vít bá ®i.
MÊt ®é c¸, t«m th¶ −¬ng nu«i, mËt ®é trøng Êp kh«ng nªn qu¸ dµy ®Ó ®¶m b¶o m«i
tr−êng ®ñ O2.
Th−êng xuyªn theo dâi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng ®Ó b¬m thªm n−íc s¹ch vµo ao, nÕu
cã ®iÒu kiÖn th× dïng m¸y sôc khÝ ®Ó kÞp thêi bæ sung O2 cho ao −¬ng nu«i.
Nguyªn nh©n lµm cho chÊt khÝ trong n−íc b·o hoµ rÊt nhiÒu, th−êng ë thuû vùc n−íc
tÜnh. Trong ao hå cã nhiÒu t¶o lo¹i, buæi tr−a trêi n¾ng nhiÖt ®é cao t¶o quang hîp m¹nh
th¶i ra nhiÒu O2, lµm cho O2 trong n−íc qu¸ b·o hoµ. Lóc O2 ®¹t ®é b·o hoµ 150% cã
thÓ g©y bÖnh bät khÝ. Víi nhiÖt ®é 310C, hµm l−îng O2 14,4 mg/l ®é b·o hoµ 192% c¸
h−¬ng chiÒu dµi 0,9-1 cm bÞ bÖnh bät khÝ, hµm l−îng O2 24,4 mg/l, ®é b·o hoµ 225% c¸
h−¬ng cã kÝch th−íc 1,4-1,5 cm ph¸t sinh bÖnh bät khÝ.
Do ph©n bãn qu¸ nhiÒu ch−a ñ kü nªn khi bãn vµo ao vÉn tiÕp tôc ph©n huû tiªu hao
nhiÒu O2 g©y thiÕu O2 ®ång thêi th¶i ra rÊt nhiÒu bät khÝ nhá H2S, NH3, CH4, CO2...l¬
löng trong n−íc lÉn víi c¸c sinh vËt phï du, c¸, t«m nuèt vµo g©y bÖnh bät khÝ.
Mét sè thuû vùc hµm l−îng CO2 qu¸ cao còng g©y bÖnh bät khÝ. Trong ao khi CO2 ®¹t
®é b·o hoµ 153,1-161,2% c¸ chÐp, c¸ diÕc cã kÝch cì 10 cm ph¸t sinh bÖnh bät khÝ mµ
chÕt.
Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn b¬m O2 qu¸ nhiÒu còng cã thÓ g©y bÖnh bät khÝ. NhÊt lµ lóc
nhiÖt ®é lªn cao, c¸c chÊt hoµ tan vµo n−íc cµng m¹nh dÉn nhanh ®Õn ®é b·o hoµ g©y
bÖnh bät khÝ.
Bät khÝ vµo c¬ thÓ c¸, t«m qua miÖng, qua mang vµ qua da khuyÕch t¸n ®Õn m¹ch m¸u
lµm cho khÝ trong m¹ch m¸u b·o hoµ, trong m¸u qu¸ nhiÒu thÓ khÝ di ®éng mµ g©y ra
bÖnh bät khÝ.
Gi¶i phÉu c¸ quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi cã thÓ nh×n thÊy trong m¹ch m¸u cña da, v©y,
mang vµ c¸c c¬ quan néi t¹ng ®Òu cã rÊt nhiÒu bät khÝ, lµm t¾t m¹ch mµ c¸ chÕt.
A B C
H×nh 389: A- c¸ håi bÞ bét khÝ b¸m trªn v©y vµ mang; B- Êu trïng t«m bät khÝ b¸m
xung quanh; C- Mang t«m cã bät khÝ b¸m ®Çy
NÕu ph¸t hiÖn bÖnh bät khÝ, cÇn kÞp thêi thay ®æi n−íc cò ra, b¬m n−íc míi vµo, c¸, t«m
bÞ bÖnh nhÑ cã thÓ th¶i bät khÝ ra vµ håi phôc c¬ thÓ trë l¹i b×nh th−êng.
H2S ngoµi t¸c dông g©y ®éc trùc tiÕp ®èi víi c¸ t«m trong qu¸ tr×nh oxy ho¸ nã lÊy mét
l−îng lín oxy hoµ tan trong n−íc lµm cho m«i tr−êng thiÕu oxy nhanh chãng, th−êng 1
mg H2S oxy ho¸ cÇn 1 l−îng oxy lµ 1,86 mg O2. §Ó phßng ngõa c¸, t«m bÞ ngé ®éc do
H2S qu¸ nhiÒu trong c¸c thuû vùc nu«i t«m, c¸, n−íc th¶i dïng ®Ó nu«i thuû s¶n cÇn xö
lý tr−íc lóc cho vµo ao hå. Nh÷ng thuû vùc nu«i c¸ t«m cÇn nhiÒu mïn b· h÷u c¬ cÇn
n¹o vÐt bít, nÕu kh«ng n¹o vÐt th× vµo mïa hÌ nhiÖt ®é cao, lóc m−a gi«ng cÇn theo dâi
thay n−íc kÞp thêi.
§èi víi c¸ trong thuû vùc hµm l−îng NH3 ®¹t 3 mg/lÝt g©y chÕt c¸ tr¾m cá bét.
11,23 mg/l: g©y chÕt c¸ tr¾m cá gièng
17 mg/l: g©y chÕt c¸ chÐp gièng
30 mg/l: g©y chÕt c¸ chÐp cì lín
V× ph−¬ng ph¸p phßng ngõa hiÖn t−îng nµy còng gièng nh− phßng ngõa H2S.
Mét sè tr−êng hîp c¸ bÞ ngé ®éc, nÕu cã ®iÒu kiÖn cã thÓ dïng v«i cho xuèng ao víi sè
l−îng ®Ó n−íc ao cã nång ®é tõ 30-40 ppm.
C¸c ion kim lo¹i kÕt hîp víi niªm dÞch vµ da thµnh c¸c hîp chÊt ®«ng vãn phñ lªn bÒ
mÆt cña c¸c cung mang, c¶n trë chøc n¨ng h« hÊp cña mang vµ da dÉn ®Õn lµm cho c¸,
t«m chÕt ng¹t. §ång thêi c¸c ion kim lo¹i qua chuçi thøc ¨n, qua da vµ mang vµo bªn
trong c¬ thÓ kÕt hîp víi gèc NH - cña protein t¹o thµnh muèi protemate kÕt tña øc chÕ
ho¹t ®éng cña hÖ men lµm trë ng¹i qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nªn c¸ bÞ chÕt. Nguån ion kim
lo¹i dÉn vµo c¸c thuû vùc kh¸ réng nã l¹i cã kh¶ n¨ng l−u l¹i mét thêi gian dµi, tÝch luü
dÇn dÇn cã thÓ tÝch tô qua chuçi thøc ¨n, sau khi m«i tr−êng bÞ « nhiÔm kh«ng dÔ ph¸t
hiÖn, c¸ bÞ ngé ®éc khi cã biÖn ph¸p gi¶i ®éc ®Ó cho c¬ thÓ c¸ trë l¹i b×nh th−êng.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 421
VÝ dô: Thuû ng©n (Hg) lµ chÊt g©y ®éc kh¸ m¹nh th−êng g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc.
C¸ bÞ nhiÔm vµo c¬ thÓ th−êng cã hµm l−îng cao ë trong gan, thËn, c¬ vµ kh«ng dÔ bµi
tiÕt ra ngoµi. NÕu trong mét lÝt n−íc cña bÓ nu«i c¸ cã hµm l−îng thuû ng©n: 0,0024 mg
th× sau 23 ngµy trong 1 kg thÞt c¸ cã 3,38 mg thuû ng©n. Trong n−íc cã Mercuric
chloride hµm l−îng 0,5 mg/lÝt, c¸ mÌ tr¾ng giai ®o¹n c¸ gièng sau 96 giê chÕt 80%, nÕu
m«i tr−êng thiÕu oxy vµ nhiÖt ®é cao lµm cho c¸ chÕt cµng nhanh. Ion Cu++, Mn++ liÒu
l−îng v−ît qu¸ yªu cÇu c¸ bÞ ngé ®éc lµm cho tæ chøc gan, thËn, c¬ quan t¹o m¸u bÞ ph¸
ho¹i, c¬ thÓ thiÕu m¸u. Trong mét lÝt n−íc cã 0,16 mg CuSO4 hay AgNO3 lµm cho ph«i
c¸ tr¾m, c¸ mÌ ph¸t tr−¬ng kÐo dµi. FeSO4 nång ®é 5 mg/lÝt n−íc lµm cho mang c¸ diÕc
viªm loÐt, tÕ bµo tÇng th−îng b× t¨ng sinh c¸c mao m¹ch huyÕt qu¶n tô m¸u, tæ chøc
mang ph©n tiÕt nhiÒu niªm dÞch, nÕu m«i tr−êng n−íc pH thÊp d−íi 5 t¸c h¹i cµng lín.
nhiÒu ion kim lo¹i nÆng kh¸c ®Òu cã t¸c dông ngé ®éc t−¬ng tù tuy møc ®é cã kh¸c
nhau.
A B
H×nh 390: A. Mycrocystis areuginesa; B. Mycrocystis areuginesa në hoa mµu xanh lam
422 Bïi Quang TÒ
NÕu ph¸t hiÖn trong ao ph¸t triÓn nhiÒu t¶o Mycrocystis cã thÓ dïng CuSO4 víi nång ®é
0,7 ppm phun kh¾p ao lóc dïng CuSO4 cÇn theo dâi nÕu c¸ cã hiÖn t−îng næi ®Çu ph¶i
b¬m n−íc trong s¹ch vµo.
T¶o Psymnesium ph¸t triÓn m¹nh trong c¸c ao nu«i c¸ lµm cho c¸ chÕt. Psymnesium
saltans cã v¸ch tÕ bµo máng, d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö cã thÓ thÊy phiÕn v¶y máng nhá
®Ëy lªn bÒ mÆt c¬ thÓ lóc cßn sèng h×nh d¹ng biÕn ®æi cã lóc h×nh bÇu dôc, lóc h×nh
trøng, h×nh ®Õ dµy, h×nh trßn... kÝch th−íc c¬ thÓ 6-7 x 6-11 μm. §o¹n tr−íc c¬ thÓ cã 3
tiªn mao: Tiªn mao gi÷a ng¾n kh«ng ho¹t ®éng, 2 tiªn mao bªn dµi gÊp r−ìi chiÒu dµi c¬
thÓ lµ c¬ quan di ®éng, gèc cña tiªn mao cã bäc co bãp. Hai bªn c¬ thÓ cã 2 d¶i s¾c tè
mµu vµng.
B C
H×nh 391: T¶o Psymnesium saltas Kutz: A- h×nh vÏ tæng qu¸t; B- h×nh KHV§T; C- vá
cña mµng tÕ bµo thÊy rç c¸c vÈy máng (h×nh KHV§T)
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 423
Ph−¬ng thøc sinh s¶n th−êng ph©n däc theo c¬ thÓ vµ tiÕn hµnh sinh s¶n vµo ban ®ªm
nªn ban ngµy Ýt nh×n thÊy. Psymnesium ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng pH cao,
nhiÖt ®é cao vµ ®é muèi réng (1-30%o ) nh−ng thÝch hîp ë ®é muèi trªn d−íi 30%0.
Psymnesium cã kh¶ n¨ng ph©n tiÕt ra ®éc tè vµ chÊt lµm vì tÕ bµo m¸u. Theo Uitzur vµ
Shilo 1970 ®éc tè cña gièng t¶o nµy lµ 1 chÊt mì protein (Protio lipid). HiÖn nay còng
cã mét sè nhµ khoa häc cho ®éc tè lµ chÊt glucolipid vµ galacto lipid (mì ®−êng). ë
trong n−íc Psymnesium ph¸t triÓn ë mËt ®é 3,75 - 62,50. 106 tÕ bµo/lÝt n−íc ®Òu cã thÓ
lµm cho c¸ chÕt, n−íc trong thuû vùc cã mµu vµng n©u.
C¸c loµi c¸ khi bÞ tróng ®éc triÖu chøng cã kh¸c nhau lóc míi b¾t ®Çu c¸ mÌ nh¹y c¶m
nhÊt tËp trung vµo bê ao sau ®ã møc ®é ngé ®éc t¨ng lªn, tÊt c¶ c¸c loµi c¸ tËp trung lªn
mÆt n−íc gÇn bê, ®Çu chóc vµo bê vµ kh«ng ho¹t ®éng tiÕp theo c¸c loµi l−¬n, ch¹ch vµ
c¸c loµi c¸ ®¸y, næi lªn mÆt n−íc, tr−ên lªn bê, c¸ mÌ b¾t ®Çu chÕt. C¸c loµi c¸ trong ao
cã tiÕng ®éng t¹m thêi ph©n t¸n nh−ng lËp tøc tËp trung l¹i ngay. Lóc nµy c¸ bÞ ngé ®éc
t−¬ng ®èi nghiªm träng nh−ng nÕu cã biÖn ph¸p cÊp cøu kÞp thêi th× c¸ vÉn sèng ®−îc.
tr¸i l¹i nÕu c¸ bÞ tróng ®éc nÆng h¬n c¸ sÏ tÊp vµo bê mÊt th¨ng b»ng, c¬ thÓ n»m
nghiªng, h« hÊp khã kh¨n råi dÇn dÇn sÏ h«n mª khã mµ cÊp cøu ®−îc.
C¸c gièng t¶o gi¸p trªn ph¸t triÓn m¹nh ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, ao hå lo¹i nhá, cã
nhiÒu mïn b· h÷u c¬, pH cao, ®é cøng lín.
Mçi khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi ®ét ngét, t¶o gi¸p khã thÝch nghi nªn dÔ bÞ tiªu
diÖt.
424 Bïi Quang TÒ
1
2 3
H×nh 391: T¶o gi¸p: 1- Gièng t¶o gi¸p Gymnodinium Stein; 2,3- Gièng t¶o gi¸p
Peridinium Ehrenb
A
B
C D E
T¶o gi¸p ®¹i bé phËn lµ thøc ¨n tèt cña c¸ nh−ng mét sè gièng t¶o gi¸p ë trªn c¸ ¨n vµo
kh«ng tiªu ho¸ ®−îc nÕu trong ao hå nu«i c¸ cã sè l−îng nhiÒu, lóc chÕt l¹i g©y ®éc h¹i
cho c¸.
Vïng biÓn ViÖt Nam ®· cã hiÖn t−îng triÒu ®á tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû 20, n¨m
1993-1994 ë vïng biÓn Sãc Tr¨ng, mòi Cµ Mau ng− d©n ®¸nh c¸ cho biÖt cã hiÖn t−îng
n−íc biÓn ®á nh− n−íc phï sa. §Çu thÕ kû 21 pháng vÊn nh÷ng ng−êi ®i ®¸nh c¸ trªn
biÓn th× cã 60% ng− d©n nãi lµ cã gÆp n−íc biÓn ®á (triÒu ®á). TriÒu ®á xuÊt hiÖn ë biÓn
B×nh ThuËn trung tuÇn th¸ng 7/2002 vµ biÓn Nha Trang cuèi th¸ng 7/2002. BiÓn B×nh
ThuËn tõ Cµ N¸ ®Õn Phan RÝ triÒu ®á lan réng kho¶ng 30km, khu vùc thiÖt h¹i nhÊt dµi
kho¶ng 15km réng 5km tÝnh tõ bê. N−íc biÓn ®Æc qu¸nh nh− n−íc ch¸o lo·ng, ®Çu tiªn
lµ mµu ®á sau chuyÓn mµu xanh ®en. T¶o (Phaeocystis globosa- mËt ®é lªn tíi 25 triÖu
tÕ bµo/lÝt) në hoa t¸p vµo bê vµ tµn lôi, t¹o thµnh líp bïn dµy 5-10cm. ChØ tÝnh riªng c¸
song, t«m hïm nu«i lång chÕt hµng lo¹t, −íc tÝnh thiÖt h¹i hµng chôc tû ®ång (theo b¸o
Thanh Niªn 30/7/2002).
H×nh 395: c¸ chÕt do triÒu ®á (biÓn B×nh H×nh 396: do triÒu ®á n−íc biÓn ®Æc qu¸nh
ThuËn 7/2002) nh− ch¸o, mµu n©u ®á
426 Bïi Quang TÒ
Ch−¬ng 13
Hä tinh lôc t¶o, c¬ thÓ h×nh trô, dµi kh«ng ph©n nh¸nh.
- Gièng Spirogyra, mçi tÕ bµo cã 1-14 sîi thÓ s¾c tè h×nh xo¾n èc, mçi sîi cã
nhiÒu h¹ch protein.
- Gièng t¶o Zygnema cã 2 thÓ s¾c tè h×nh d¹ng h×nh d¹ng l−íi ng«i sao vµ mét
h¹ch protein.
C¸c gièng t¶o lôc trªn th−êng ph¸t triÓn m¹nh ë nh÷ng r·nh m−¬ng n−íc c¹n vµ ven ao,
lóc ®Çu c¬ thÓ giµ ®øt ra n»m ë ®¸y ao sau ®ã ph¸t triÓn dÇn thµnh tõng bói gièng nh−
b«ng næi lªn mÆt n−íc biÕn thµnh mµu vµng xanh, dïng tay sê thÊy nhít. C¸c gièng t¶o
trªn ®Òu lµ t¶o ®¬n bµo nh−ng tËp hîp l¹i thµnh quÇn thÓ, nh×n bÒ ngoµi th−êng khã ph©n
biÖt sù sai kh¸c cña gièng mµ d−íi kÝnh hiÓn vi míi thÊy râ cÊu taä cña nã.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 427
C¸c gièng t¶o nµy trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vµ sinh s¶n, tiªu hao mét l−îng lín muèi
v« c¬ lµm gi¶m chÊt dinh d−ìng ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña sinh vËt phï du lµ thøc
¨n cña c¸ nªn sinh tr−ëng chËm. T¸c h¹i chñ yÕu lµ t¶o thµnh tõng bói, c¸ b¬i léi m¾c
vµo, c¸ bét kh«ng tho¸t ra ®−îc nªn bÞ chÕt.
NÕu ph¸t hiÖn cã t¶o Zygnemataceae ph¸t triÓn m¹nh dïng CuSO4 nång ®é 0,7 ppm
trong toµn ao cã thÓ tiªu diÖt chóng cã hiÖu qu¶.
1 2 3
1a
4a
1b 2
4
1 4a
3
H×nh 399: Mét sè gi¸p x¸c g©y t¸c h¹i cho c¸.
1. Thermocyclops oithonoides (Frieslam) nh×n mÆt l−ng con c¸i ®· tr−ëng thµnh. (1a.
§èt thø 3 nh¸nh trong cña ®«i ch©n b¬i thø 4;1b. §«i ch©n thø 5)
2. Thermocyclops oithonoides tiÕp xóc víi tõng giai ®o¹n ph«i nang, trong mµng trøng
cã 3 con Thermocyclops oithonoides mµng trøng ®ôc thñng 3 lç, trøng ®· chÕt vµ b¾t
®Çu thèi.
3. Bông c¸ bét bÞ Thermocyclops ®ôc thñng, ®u«i c¸ bÞ Thermocyclops b¸m ®Ó hót dinh
d−ìng.
4. Sinodiaptomus sars Rylov: Nh×n mÆt l−ng con c¸i ®· tr−ëng thµnh. (4a. §o¹n cuèi
cña nhanh ch©n n¾m gi÷.;4b. §«i ch©n b¬i thø 5 cña con ®ùc )
Qua theo dâi t¸c h¹i cña c¸c gièng trªn, ®èi víi trøng c¸ vµ c¸ bét trong vßng 5 ngµy
tuæi th−êng rÊt nghiªm träng ®· ¶nh h−ëng ®Õn tû lÖ ra bét, cßn sau 5 ngµy tuæi th× c¸
bét ®uæi b¾t cyclop ®Ó lµm måi ¨n.
Søa ®¬n tÝnh, tÕ bµo sinh dôc khi chÝn qua miÖng søa ra ngoµi, thô tinh råi ph¸t triÓn
thµnh Êu trïng planula “trøng n−íc” cã l«ng b¬i. Sau mét thêi gian b¬i trong n−íc, Êu
trïng b¸m ®Çu tr−íc xuèng ®¸y, ®Çu ®èi diÖn thñng thµnh lç miÖng råi mäc vµnh tua
miÖng bao quanh, chuyÓn thµnh d¹ng thuû tøc cã cuèng dµi (scyphistoma) cã kh¶ n¨ng
mäc chåi. Vßng tua miÖng sau ®ã rông ®i vµ b¾t ®Çu qu¸ tr×nh c¾t ®o¹n ®Ó cho mét
chång c¸ thÓ cã lç miÖng h−íng lªn phÝa trªn xÕp nh− chång ®Üa, mçi c¸ thÓ gäi lµ mét
®Üa søa. LÇn l−ît tõ trªn xuèng d−íi ®Üa søa chuyÓn sang sèng tr«i næi b»ng c¸ch lËt
ngöa trë l¹i, lç miÖng chuyÓn xuèng d−íi (h×nh 400).
Trøng hoÆc Êu trïng søa theo n−íc vµo c¸c ao nu«i t«m ph¸t triÓn thµnh søa tr−ëng
thµnh, chóng ¨n sinh vËt phï du vµ c¸ con lµm gi¶m chÊt l−îng m«i tr−êng n−íc, ®ång
thêi khi chÕt tiÕt ra chÊt ®éc cã h¹i cho ao nu«i t«m. VÝ dô th¸ng 4-5/2001 (theo Bïi
Quang TÒ) mét sè ao nu«i t«m só ë Qu¶ng X−¬ng, HËu Léc- Thanh Ho¸, Kim S¬n-
Ninh B×nh, Yªn H−ng- Qu¶ng Ninh søa ®· ph¸t triÓn dµy ®Æc trong ao nu«i g©y ®éc vµ
lµm chÕt t«m.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 429
H×nh 401: Vßng ®êi cña søa Aurelia aurita (theo Pechenik):
1- Planula; 2- Scyphistoma (d¹ng thuû tøc cã cuèng); 3- Strobila (d¹ng chång ®Üa); 4-
Ephyra (®Üa søa); 5,6- Søa c¸i vµ søa ®ùc tr−ëng thµnh; 7- TuyÕn sinh dôc; 8- No·n; 9-
Tinh trïng; 10- Trøng; 11- Chåi; 12- Tua miÖng.
430 Bïi Quang TÒ
D E
H×nh 402: Mét sè loµi søa gÆp ë biÓn nhiÖt ®íi: A- Rhizostoma pulmo (1. h×nh d¹ng
chung; 2. s¬ ®å c¾t däc); B- Aurelia aurita; C- Charybdea sp; D- Nausithoe pnuctata
(søa cã r·nh); E- Lucernaria sp (søa cã cuèng).
A B
E
D
H×nh 403: A- Bãng n−íc (søa ®¸y); B,C,D- søa dï; E- søa dï chÕt
- Bä g¹o g©y t¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi c¸ bét giai ®o¹n míi në ®Õn 10 ngµy tuæi, nã hót
m¸u lµm cho c¸ bét chÕt, mét con bä g¹o trong 24 giê cã thÓ lµm cho 4- 10 con c¸ bét
chÕt. Ngoµi ra nã con tranh giµnh thøc ¨n cña c¸ con, bä g¹o cßn bÐ ¨n Êu trïng, muçi
l¾c. Ban ®ªm bä g¹o cã thÓ bay tõ thuû vùc nµy sang thñy vùc kh¸c.
- NhiÒu c¬ së −¬ng c¸ chÐp c¸ mÌ, c¸ tr¾m trong 10- 13 ngµy ®Çu cho c¸ bét xuèng ao
do kh«ng chó ý ®óng møc phßng trÞ bä g¹o ®· lµm cho tû lÖ sèng cña c¸ −¬ng rÊt thÊp,
thËm chÝ cã c¬ së mÊt tr¾ng nh− hîp t¸c x· Anh S¬n- NghÖ An −¬ng 4 v¹n c¸ chÐp sau
17 ngµy bä g¹o g©y chÕt hÇu hÕt.
1 2
H×nh 404: Bä g¹o Notanecta: 1. MÆt l−ng cña Notanecta ; 2. MÆt bông cña Notanecta;
3- ¶nh chôp mÆt l−ng vµ mÆt bông bä g¹o
Bé phô Zygoptera c¬ thÓ nhá, cã c¸nh rÊt ®Òu nhau, Êu trïng th−êng kh«ng b¾t c¸ con.
H×nh d¹ng Êu trïng nhãm nµy nhá, dµi, ®u«i cã 3 mÊu låi ph¸t triÓn h×nh thµnh n¹ng
®u«i.
*BiÖn ph¸p phßng trÞ:
- Dïng v«i tÈy ao triÖt ®Ó.
- Dän s¹ch cá r¸c trong ao vµ quanh bê ao
- Dïng Clorine phun xuèng ao nång ®é 1ppm sau 24 giê tiªu diÖt hÕt Êu trïng Odonata.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 433
1 2
3 4
H×nh 405: Êu trïng chuån chuån Odonata: 1. Êu trïng Odonata bé phô Anisoptera; 2.
Êu trïng Odonata bé phô Zygoptera; 3- mÆt l−ng Êu trïng; 4- mÆt bông Êu trïng
C¬ thÓ cµ niÔng giai ®o¹n tr−ëng thµnh h×nh bÇu dôc, kÝch th−íc chiÒu dµi 3-4 cm, chiÒu
réng trªn d−íi 2 cm. C¬ thÓ mµu ®en n©u, cã c¸c ®ai xanh bãng s¸ng. PhÇn ®Çu cã 2 ®«i
r©u, ®«i thø 1 ng¾n h¬n ®«i thø 2. ë con ®ùc ®«i r©u thø 1 biÕn thµnh c¬ quan b¸m, ®«i
thø 2 cã nhiÒu ®èt, cã m¾t kÐp vµ c¸c c¬ quan miÖng. C¬ thÓ cã 3 ®«i ch©n b¬i cã nhiÒu
®èt, ®«i sau c¸c ®èt gèc to h¬n c¸c ®«i tr−íc, bªn trªn cã nhiÒu l«ng, ®èt cuèi cã gai
kitin, thÝch hîp cho vËn ®éng b¬i léi. Bªn s−ên cã c¸c èng thë vµ lç thë. Ban ngµy cµ
niÔng nÊp trong cá r¸c chê c¸ con ®i qua chôp b¾t, ban ®ªm bay lªn kh«ng trung, cã thÓ
chuyÓn dÞch qua c¸c thuû vùc kh¸c.
Mïa xu©n cµ niÔng ®Î trøng trªn c¸c gi¸ thÓ thùc vËt thuû sinh. Trøng cã mµu vµng, kÝch
th−íc trøng 2,25 mm, sau 2-3 tuÇn trøng në ra Êu trïng, qua lét x¸c Êu trïng lín lªn c¬
thÓ nhá, dµi h×nh trô cã chia ®èt. CÊu t¹o c¬ thÓ Êu trïng cµ niÔng cã 3 phÇn: ®Çu, ngùc,
bông. C¬ thÓ mµu tr¾ng x¸m cã ®èt mµu n©u, kÝch th−íc biÕn ®æi tõ 1,5-5,4 cm x 0,2-0,7
cm. §Çu trßn 2 bªn cã m¾t ®¬n, r©u ph©n ra 4 ®èt. R¨ng hµm lín cøng dïng ®Ó kÑp c¸
con vµ chÝch ®éc tè vµo lµm cho c¸ bÞ tª liÖt råi b¾t ¨n. Mçi ®ªm mét con Êu trïng cµ
niÔng cã thÓ b¾t 10 con c¸ bét. Ngùc 3 ®èt cã 3 ®«i ch©n ngùc, mçi ®«i ch©n cã 3 ®èt
trªn cã nhiÒu l«ng, ®èt cuèi cã mãng, cã thÓ b¬i trong n−íc. Bông cã 8 ®èt, tõ ®èt 1 ®Õn
®èt thø 8 cã 1 ®«i lç khÝ trªn mçi ®èt, ®èt thø 6 ®Õn ®èt thø 8 cã nhiÒu gai. PhÇn cuèi ®èt
thø 8 chØ n¹ng, gäi lµ “n¹ng ®u«i“. ë trong n−íc b¾p cµy cã thÓ lËt nghiªng, nhµo lªn,
nhµo xuèng, phÇn ®u«i nh« lªn mÆt n−íc ®Ó h« hÊp.
434 Bïi Quang TÒ
- Cµ niÔng tr−ëng thµnh vµ Êu trïng ph©n bè réng trong c¸c thuû vùc n−íc ngät. C¶ hai
®Òu lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm cña c¸, nhÊt lµ c¸ con.
1 2 3
H×nh 406: Con b¾p cµy: 1. Trïng tr−ëng thµnh (Cµ niÔng); 2. Êu trïng (B¾p cÇy); 3. b¾p
cµy b¾t c¸
Th−êng b· trÇu dÊu m×nh trong c©y cá thùc vËt thuû sinh, ®Î trøng trªn cá. Chóng ph©n
bè réng r·i trong c¸c thuû vùc. Nã ¨n c¸ bét lµ chñ yÕu, ngoµi ra cã thÓ g©y t¸c h¹i cho
c¸ h−¬ng giai ®o¹n ®Çu.
Trong hä Nepidae cßn th−êng gÆp loµi Ranatra chinensis c¬ thÓ rÊt gièng Laccotrephes
japonensis, chØ kh¸c h×nh d¹ng dµi vµ nhá h¬n, chiÒu dµi 3-5cm, mµu vµng. PhÇn l−ng
ngùc nhá, hÑp gÇn nh− h×nh trô. Ch©n tr−íc h×nh l−ìi liÒm, 2 ch©n sau dµi nhá. §u«i cã
1 ®«i èng h« hÊp dµi, nhän th−êng nh« lªn mÆt n−íc ®Ó lÊy kh«ng khÝ. Ban ®ªm bay tõ
thuû vùc nµy qua thuû vùc kh¸c. Ranatra chinensis lµ ®Þch h¹i cña c¸ bét.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 435
A B
C¸ m¨ng ®Î trøng vµo cuèi mïa xu©n, ®Çu mïa hÌ cïng víi mïa vô sinh s¶n sinh s¶n
cña c¸c loµi c¸ nu«i nh− mÌ, tr¾m, tr«i,...
C¶ hai loµi c¸ m¨ng vµ c¸ rång m¨ng cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh v−ît c¸c loµi c¸ nu«i,
l¹i cã tèc ®é b¬i nhanh. Thøc ¨n chñ yÕu cña chóng lµ c¸c loµi c¸ kh¸c nhÊt lµ c¸ cã kÝch
th−íc nhá h¬n. C¸ m¨ng cì 14 mm ®· ¨n c¸ bét cña c¸c loµi c¸ kh¸c. C¸ m¨ng, c¸ rång
m¨ng ¨n c¸c loµi c¸ kh¸c cã träng l−îng b»ng mét nöa träng l−îng cña nã.
C¸ qu¶ th−êng cã c¸c loµi sau ph©n bè trong c¸c thuû vùc cña n−íc ta nh− c¸ chuèi
(Channa maculata), c¸ xép, c¸ trµu, c¸ lãc (Channa striata Bloch), c¸ lãc b«ng (Channa
micropeltes Cuver and Valencien), c¸ trµu dµy (Channa lucius C & V)
Gièng c¸ qu¶ sèng trong thuû vùc cã c¸c ®iÒu kiÖn oxy thÊp nªn cã thÓ cã thÓ sèng
trong c¸c ao nhá, m−¬ng r·nh vµ trong ruéng lóa chËt hÑp l−îng n−íc kh«ng nhiÒu, mùc
n−íc thÊp.
Thøc ¨n chñ yÕu cña c¸ qu¶ lµ t«m, cua, Êu trïng c«n trïng trong n−íc vµ c¸.
C¸ qu¶ th−êng nÊp trong c©y cá thùc vËt thuû sinh ven bê ®Ó b¾t c¸ con vµ c¸ lín. Qua
theo dâi mét con c¸ qu¶ (c¸ lãc) cì 5-6cm cã thÓ b¾t c¸ mÌ, c¸ tr¾m cì 2-3 cm. C¸ qu¶
cã träng l−îng 0,5 kg cã thÓ ¨n c¸ kh¸c cã träng l−îng 0,1-0,2 kg
C¸ trª ¨n t¹p, thµnh phÇn thøc ¨n cña c¸ trª lµ c¸, t«m, cua, c«n trïng, nhuyÔn thÓ, mïn
b· h÷u c¬ nhÊt lµ x¸c chÕt ®éng vËt.
C¸ trª Ýt ho¹t b¸t, ban ngµy n»m ë ®¸y ao cã nhiÒu c©y cá, trong hang, ban ®ªm míi ho¹t
®éng b¾t måi. Trong ao −¬ng c¸ h−¬ng, c¸ gièng c¸ trª lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm th−êng
kh«ng tÈy ao triÖt ®Ó vµ läc n−íc kü tr−íc khi th¶ c¸ bét, c¸ h−¬ng vµo −¬ng nu«i cã thÓ
g©y ra hao hôt lín lµm tæn thÊt cho s¶n xuÊt.
C¸ r« ph©n bè réng r·i trong c¸c ao hå, ruéng lóa vµ m−¬ng r¹ch nhá, cã kh¶ n¨ng thÝch
nghi víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng biÕn ®æi kh«ng lîi cho chóng. C¸ r« cã thÓ di chuyÓn trªn
c¹n ®Ó l¸ch tõ ao nµy qua ao kh¸c.
Trong c¸c ao −¬ng c¸ h−¬ng, c¸ gièng c¸ r« còng lµ ®Þch h¹i cña c¸ con.
C¸ v−îc ph©n bè nhiÒu ë biÓn vµ vïng n−íc lî, thøc ¨n cña c¸ v−îc lµ c¸, t«m, ®éng vËt
thuû sinh. Trong ®Çm n−íc lî, trong c¸c ao −¬ng nu«i c¸ vµ nu«i t«m ven biÓn th−êng c¸
v−îc lÉn vµo lín rÊt nhanh v−ît kÝch th−íc c¸ nu«i. C¸ v−îc ¨n c¸ vµ t«m g©y tæn thÊt
nghiªm träng cho s¶n xuÊt.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 437
Trong c¸c thuû vùc cßn nhiÒu loµi c¸ d÷ vµ c¸ t¹p lµ ®Þch h¹i cña c¸c loµi c¸, t«m nu«i
nh− c¸ ng·o, c¸ ng¹nh, ch¹ch, l−¬n, c¸ trª phi,...
§Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña c¸ d÷ vµ c¸ ¨n t¹p g©y ra ®èi víi c¸, t«m nu«i nhÊt lµ giai ®o¹n
−¬ng nu«i h−¬ng, gièng cÇn sö dông mét sè biÖn ph¸p sau:
- TÈy dän ao, ph¬i ®¸y ao tr−íc khi −¬ng nu«i c¸ nhÊt lµ giai ®o¹n nhÊt lµ giai ®o¹n
−¬ng c¸ h−¬ng, c¸ gièng. NÕu ao khã t¸t c¹n dïng qu¶ bå hßn cho xuèng ao liÒu l−îng
60-75 kg/ha víi mùc n−íc s©u 1 m. N−íc th¸o vµo ao cÇn läc kü.
Trong c¸c thuû vùc n−íc lín cÇn cã biÖn ph¸p khai th¸c bít c¸ gi÷ tr−íc khi th¶ c¸
gièng vµo nu«i.
NÕu nguån c¸ bét cã lÉn c¸ d÷ cÇn Ðp ®Ó diÖt c¸ d÷. Trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i c¸ con
cÇn cho ¨n ®Çy ®ñ ®Ó c¸ lín nhanh v−ît cì måi c¸ d÷.
C¶ 3 loµi con ®ùc nhá h¬n con c¸i. Con ®ùc hai bªn hÇu cã hai tói tiÕng. Hai loµi Rana
tigerina ragulos vµ Rana nigromaculata cã tói tiÕng ngoµi, cßn Rana plancyi cã tói
tiÕng trong.
A
B
E F D C
H×nh 408: Mét sè loµi l−ìng thª: A- Rana nigromaculata; B- Rana plancyi; C, D- Rana
tigerina ragulosa; E- trøng cña l−ìng thª; F- Êu trïng (nßng näc) cña l−ìng thª
Giai ®o¹n tr−ëng thµnh Õch võa sèng ®−îc trªn c¹n võa sèng d−íi n−íc. Nã ph©n bè
nhiÒu ven bê s«ng, hå, ®Çm ao, ruéng lóa,.... Mïa ®«ng Õch Èn nÊp trong hang. Õch sinh
s¶n m¹nh vµo vô xu©n, hÌ, trøng thô tinh ngoµi, sè l−îng trøng mçi lÇn ®Î tõ 600-2000
c¸i. Trøng në ra Êu trïng lµ nßng näc. Õch vµ nßng näc ®Òu ¨n c¸ con. Nßng näc ¨n t¶o
438 Bïi Quang TÒ
lo¹i, phï du sinh vËt vµ c¸ con nhÊt lµ ph«i c¸ vµ c¸ bét. KÝch th−íc cña nßng näc cã
liªn quan ®Õn møc ®é t¸c h¹i ®èi víi c¸ bét. Mét con nßng näc kÝch th−íc 11,5 mm
trong mét ®ªm b¾t ¨n 1 con c¸ bét nh−ng ng−îc l¹i nßng näc dµi 55 mm b¾t 17 con c¸
bét. Nßng näc cßn ®uæi theo ®íp vµo th©n c¸ h−¬ng lµm cho c¸ chÕt. §Ó h¹n chÕ t¸c h¹i
cña Õch vµ nßng näc cÇn ph¶i ¸p dông mét sè biÖn ph¸p sau:
Ao ch−a th¶ c¸ bét vµo −¬ng c¸ h−¬ng cÇn tÈy kü ao, xö lý ®¸y diÖt trøng Õch vµ nßng
näc. Th¨m ao th−êng xuyªn nÕu cã trøng Õch vít s¹ch. Dïng l−íi kÐo bá bít nßng näc.
R¾n n−íc lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm cña c¸, nhÊt lµ c¸ h−¬ng, c¸ gièng.
7.2. Hä Ba ba (Trionychidae).
Ba ba ¨n c¸, gi¸p x¸c, ®éng vËt ch©n mÒm cã lóc ¨n c¶ thùc vËt thuû sinh. Ba ba sèng
chñ yÕu trong c¸c thuû vùc hå, s«ng ngßi Ýt gÆp trong ao. C¬ thÓ cña nã h×nh bÇu dôc cã
mai. Ba ba b¬i vµ lÆn giái, cã thÓ lÆn hµng giê trong n−íc nhê vïng häng cã nhiÒu m¹ch
m¸u. Mçi lÇn ba ba ®Î vµi chôc trøng trªn cá quanh bê ao, s«ng suèi. Sau khi ®Î chóng
biÕt canh trøng.
ë n−íc ta, ba ba sèng trong c¸c thuû vùc n−íc ngät. ë c¸c thuû vùc n−íc ngät miÒn B¾c
n−íc ta th−êng gÆp loµi T.sinensis, ë miÒn Nam cã loµi T.cartilagineus, cßn loµi
T.steinachderi ph©n bè trong c¸c thuû vùc cña c¶ n−íc nh−ng ë s«ng, suèi miÒn nói
th−êng gÆp h¬n.
thuéc nhiÒu bé kh¸c nhau, chóng ph©n bè réng r·i kh¾p mäi vïng tõ miÒn nói, trung du
®Õn ®ång b»ng vµ ngoµi biÓn. Mét sè loµi chim ¨n c¸ th−êng gÆp nh−: DiÖc (ardea), Cß
(Cinoiidae), Cèc ®en (Phalacrocorax niger), ã biÓn (Pandion), Mßng biÓn (Larus),
Mßng s«ng (Larus ridibundus), Nh¹n s«ng (Sterna), Mßng chanh (Alcedo atthis), Bãi c¸
(Cerylerudis), Chim xui c¸ (Rhynchops albicollis), VÞt trêi (Anas), V¹c (Nyclicorax), Bå
n«ng (Pelecanus),...
§Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña chóng c¸c nhµ nu«i c¸ t×m mäi biÖn ph¸p ph¸ tæ, s¨n b¾n ®Ó tiªu
diÖt chóng. Trong thùc tÕ cã mét sè loµi chim l¹i ®−îc b¶o vÖ ®Ó khái bÞ tiªu diÖt gièng
loµi nªn cÊm s¨n b¾n, ®iÒu nµy cã m©u thuÉn víi nghÒ c¸.