218

Strumie ciepa doprowadzonego do elementu pynu moe by skutkiem reakcji

chemicznych, przewodnictwa cieplnego, promieniowania, jonizacji i innych proce-
sw. Uwzgldnimy tylko strumie ciepa dostarczony drog przewodnictwa cieplne-
go; jego zmiana w kierunku osi x (rys. 8.5) wynosi
.

=
|
|

\
|

+ d
x
q
z d y d x d
x
q
q z d y d q
x x
x x
Skadowa gstoci strumienia ciepa q
x
jest okrelona zgodnie z prawem Fouriera
wzorem
,
x
T
q
x

= (8.23)
gdzie
| |
W mK ( ) jest wspczynnikiem przewodzenia ciepa, zalenym - w ogl-
nym przypadku - od temperatury i cinienia.
Analogicznie otrzymuje si zmiany strumienia ciepa w pozostaych kierunkach
osi wsprzdnych, co pozwala na zapisanie strumienia ciepa Q
&
w postaci rwnania
( ) . grad div = d T Q
&
(8.24)
Wynikiem poczenia wszystkich uzyskanych rezultatw jest rwnanie zachowa-
nia energii
( )
( ) ( ) + + +

+ +
+ =
|
|

\
|
+
z z x y y x x x x
V V V
x
T
p T c
V
t d
d
grad div
div
2
2
V V F
r r r
v
( ) ( ),
z z z y y z x x z z z y y y y x y x
V V V
z
V V V
y
+ +

+ + +

+ (8.25)
ktre - po podstawieniu zalenoci dla napre (8.4), (8.5), (8.11) i wykorzystaniu
oznacze (3.25) - mona przedstawi nastpujco
( ) ( )
( )
( ) | | + +

+
|
|

\
|

+
+
|
|

\
|

+
|
|

\
|

+ +
+ + =
|
|

\
|
+
y z z y
z
y
x
V V
x z
V
z
y
V
y x
V
x
T p T c
V
t d
d
2
div div
3
2
grad div div
2
2
2
2
2
V V
V V F
r r
r r r
v
219
( ) | | ( ) | | . 2 2
)
`

+ +

+
x y y x x z z x
V V
z
V V
y
(8.26)
Rwnanie (8.26) moemy przeksztaci w sposb czysto formalny i wprowadzi
entalpi (7.7). Po wykorzystaniu tosamoci
( ) p p p grad div div V V V
r r r
+ = (8.27)
oraz rwnania cigoci (3.18)
, grad
div
p
t
p p
t d
d
t d
p d p
t d
d
t d
d p
p

\
|

=
= |

\
|

=
V
V
r
r
(8.28)
mamy
( )
( )
( ) | | + +

+
|
|

\
|

+
+
|
|

\
|

+
|
|

\
|

+ +
+ +

+ =
|
|

\
|
+
y z z y
z
y
x
V V
x z
V
z
y
V
y x
V
x
T
t
p
i
V
t d
d
2
div div
3
2
grad div
2
2
2
2
2
V V
V F
r r
r r
( ) | | ( ) | | . 2 2
)
`

+ +

+
x y y x x z z x
V V
x
V V
y
(8.29)
Mnoc kolejne rwnania ruchu (8.13) przez skadowe prdkoci
z y x
V V V , , oraz
dodajc je stronami uzyskamy rwnanie okrelajce zmian energii wewntrznej
pynu .
2
2
|
|

\
|

V
t d
d
Jeli rwnanie to odejmiemy nastpnie stronami od rwnania
energii (8.25), to otrzymamy rwnanie
) grad ( div div ) ( T p T c
t d
d
+ + = V
r
v
, (8.30)
w ktrym jest skadnikiem reprezentujcym dyssypacj energii mechanicznej
( )= + + + + + =
y x z x z y z y x z z z y y y x x x
2
220
( ) ( ) <
(

+ + + + + + + =
2 2 2 2 2 2 2
2 ) (
3
1
2
z y x z y x z y x
( ) , 0 ) (
3
1
4
2 2 2 2
>
(

+ + + + + <
z y x z y x
(8.31)
tzn. t cz pracy si powierzchniowych, ktra nie ulega przeksztaceniu na energi
kinetyczn pynu, ale na jego energi wewntrzn, powodujc podwyszenie tempe-
ratury pynu.
Rwnanie (8.30), przy wykorzystaniu zalenoci (8.28) i (7.7), mona zapisa
rwnie w postaci
. ) grad ( div T
t d
p d
t d
i d
+ + = (8.32)
Z kolei zajmiemy si zmianami entropii zachodzcymi w elemencie gazu. Opie-
rajc si na zwizkach (7.8) i (7.11) mamy
.
t d
p d
t d
i d
t d
s d
T = (8.33)
Z porwnania zalenoci (8.32) i (8.33) otrzymamy wzr
, ) grad ( div T
t d
s d
T + = (8.34)
z ktrego wynika, e zmiany energii pynu zale wycznie od efektw dyssypatyw-
nych, tzn. od lepkoci i przewodnoci cieplnej. Oznacza to, e entropia poruszajce-
go si elementu pynu jest staa, jeli pyn jest nielepki i nie przewodzi ciepa.
8.4. Podstawowe zagadnienie mechaniki pynw
Podstawowe zagadnienie mechaniki pynw polega na wyznaczeniu ruchu pynu
w ssiedztwie zadanego ciaa i sprowadza si do rozwizania ukadu rwna r-
niczkowych wynikajcych z praw zachowania, z odpowiednimi warunkami brzego-
wymi i pocztkowymi.
Ukad rwna dla pynu lepkiego i ciliwego, doskonaego w sensie termody-
namicznym, skada si z rwnania cigoci (3.18), trzech rwna ruchu (8.13),
rwnania zachowania energii (8.26) i ukadu rwna (1.13) (1.15). Moliwe jest
zatem wyznaczenie szeciu niewiadomych funkcji: T p V V V
z y x
, , , , , - przy zaoe-
niu, e znane s zalenoci wyznaczajce lepko pynu i przewodno ciepln -
przykadem takiej zalenoci jest wzr (1.8).
Wa r u n k i p o c z t k o we , formuowane tylko dla niestacjonarnych ruchw
pynu, charakteryzuj stan ruchu pynu oraz jego stan fizyczny w pewnej chwili
221
t t =
0
, uznanej umownie za chwil pocztkow badanego zjawiska. Dla t t =
0
mu-
simy wic okreli wartoci kadej spord funkcji niewiadomych, np.:

= =
= =
. ) , , , ( , ) , , , (
, ) , , , ( , ) , , , (
0 0 0 0
0 0 0 0
t z y x T T t z y x
t z y x p p t z y x V V
r r
(8.35)
Wa r u n k i b r z e g o we odnosz si natomiast do brzegu obszaru prze-
pywu i okrelaj warto kadej funkcji niewiadomej lub pochodnej tej funkcji
w kadym punkcie brzegu obszaru, w dowolnej chwili t t
0
.
W odniesieniu do prdkoci pynu warunki brzegowe postuluj zazwyczaj przy-
klejanie si pynu do powierzchni cia staych (rozdz. 1.3); jeli powierzchnia brze-
gowa jest nieruchoma wtedy
. 0 =

V
r
(8.36)
Warunki brzegowe dla temperatury T mog dotyczy albo samej temperatury,
albo jej gradientu, zalenie od tego czy powierzchnia ciaa staego ma zadan tempe-
ratur, czy te znany jest strumie ciepa transportowanego przez rozwaan po-
wierzchni. Oprcz tego zwykle zakadamy jednorodno przepywu w nieskoczo-
noci; prdko, cinienie, gsto i temperatura w nieskoczonoci powinny wic
spenia nastpujce warunki:

= =
= =

. lim , lim
, lim , lim
T T
p p
r r
r r
V V
r r

(8.37)
8.5. Formy opisu ruchu cieczy lepkiej
C i e c z l e p k nazywa bdziemy pyn newtonowski o staej gstoci, staej
lepkoci oraz staej przewodnoci cieplnej . Przy tych zaoeniach ukad rwna,
skadajcy si z rwnania cigoci (3.20) i rwnania Naviera-Stokesa (8.17):

=
=
, grad
1
, 0 div
V F
V
V
r r
r
r
p
t d
d
(8.38)
mona rozwiza niezalenie od rwnania energii (8.26). Oznacza to, e pole tempe-
ratury T jest wyznaczane dopiero po okreleniu pola prdkoci V
r
i pola cinienia p.
Temperatura odgrywa wic rol podrzdn w ruchu cieczy lepkiej, nie wpywa bo-
wiem na prdko i cinienie, co jest konsekwencj przyjcia staoci oraz .
222
Rozwizywanie ukadu rwna (8.38) dla zmiennych fizycznych: p V V V
z y x
, , ,
napotyka na szereg trudnoci, gdy rwnanie cigoci ma istotnie odmienn budow
od rwnania Naviera-Stokesa. Z tego te wzgldu ukad rwna (8.38) jest zastpo-
wany czsto innymi rwnaniami rwnowanymi albo te stosowane s metody obli-
czeniowe oparte na wykorzystaniu zmiennych Lagrangea.
Dziaajc operatorem rotacji na wirowo (3.29)
V V V
r r r r r r r r
r
r
2
) ( ) ( ) 2 ( rot rot = = =
i wykorzystujc rwnanie cigoci otrzymamy rwnanie
, rot
2

r r r
= V (8.39)
ktre moe by uyte zamiast rwnania cigoci. Jeli pole si masowych jednost-
kowych F
r
jest potencjalne, to taka sama operacja zastosowana do rwnania Navie-
ra-Stokesa zezwala na uzyskanie r wn a n i a He l mh o l t z a
, ) ( ) (
2


r r r
r
r r r r r
= +

V V
t
(8.40)
ktrego lewa strona wynika z przeksztacenia zalenoci (4.4) za pomoc operatora
rotacji, po podstawieniu: 0 div , 0 div = =
r r
V (przyk. 4.8)
. ) rot ( rot ) (
) rot (
2
2
V V V V
V V
V
r r r r r r
r r r r r
r
r
r
r
+

=
=
|
|

\
|
+

=
t
V
t t d
d


Rwnania (8.39) i (8.40) tworz ukad rwna, ktry musi by uzupeniony nie-
znanymi warunkami brzegowymi dla wektora wirowoci
r
- wyznaczanymi w trak-
cie oblicze. Ponadto, w otrzymanym ukadzie rwna, przyblione wartoci ska-
dowych prdkoci mog nie spenia rwnania cigoci. T niedogodno ukadu
(8.39) (8.40) mona usun wprowadzajc p o t e n c j a we k t o r o wy =
r
, ] , , [
z y x
= zdefiniowany wzorem
; rot
r r
= V (8.41)
rwnanie cigoci jest w tym przypadku spenione tosamociowo, poniewa
. 0 rot div
r
223
Istniejca pewna dowolno w okrelaniu
r
- wzr (12.31) - pozwala na przyj-
cie zaoenia, e
r
tworzy pole solenoidalne
0 div =
r
(8.42)
i wtedy z (8.41) mamy
( ) .
2

r r r r r r
= = (8.43)
Rwnania (8.40) i (8.43) tworz zamknity ukad rwna dla wektorw
r
i ,
r
po uprzednim wykorzystaniu zalenoci (8.41).
Inne moliwoci zmodyfikowania ukadu rwna (8.38) mog polega na wyko-
rzystaniu zamiast rwnania cigoci rwnania Poissona dla cinienia, otrzymanego
jako wynik dziaania operatora diwergencji na obie strony rwnania Naviera-
Stokesa, lub te na przyjciu koncepcji sztucznej ciliwoci, ktra moe by zasto-
sowana przy wyznaczaniu stacjonarnych przepyww cieczy lepkiej. Zakadajc
zmienno gstoci wedug zalenoci
( ) , 1
0
= + = d p d p (8.44)
gdzie
0
jest gstoci cieczy nieciliwej, <<1 - maym parametrem, moemy
rwnanie cigoci (3.18) zapisa nastpujco
, 0 div
0
= +

V
r
t
p
(8.45)
przy pominiciu czonw . d i grad V V
r r
iv p p Biorc pod uwag dodatkowo
zwizek (7.18), may parametr moemy zastpi rwnie prdkoci c rozchodze-
nia si nieskoczenie sabych zaburze; otrzymamy
. 0 div
2
0
= +

V
r
c
t
p
(8.46)
*
Wielkie trudnoci matematyczne zwizane z wyznaczaniem rozwiza penego
ukadu (8.38) lub te ukadw rwnowanych, zachcay do badania szczeglnych
klas przepyww, dla ktrych pewne skadniki rwnania Naviera-Stokesa staj si
pomijalnie mae, tak e mona je odrzuci i uzyska t drog rwnania zlinearyzo-
wane, atwiejsze do rozwizania.
Jedna z takich uproszczonych form zostaa zaproponowana przez Stokesa dla
przypadku powolnego ruchu ciaa w cieczy o duej lepkoci, gdy siy spowodowane
224
lepkoci s znacznie wiksze od si bezwadnoci - wobec czego te ostatnie mona
pomin. Zakadajc 0 = F
r
i ruch stacjonarny otrzymamy r wn a n i e S t o k e s a
. grad
2
V
r r
= p (8.47)
W zagadnieniu opisywanym ukadem rwna (8.38a) i (8.47) tkwi jednak swego
rodzaju wewntrzna sprzeczno. Okazuje si bowiem, e odrzucone z zaoenia siy
masowe w rwnaniu rzdzcym przepywem, staj si - w dostatecznie duej odle-
goci od ciaa opywanego - wiksze od si lepkoci; ich odrzucenie jest wic
usprawiedliwione tylko w obszarach bliskich cianek ciaa staego. Ponadto okazuje
si (przyk. 8.6), e zagadnienie to dla paskiego opywu ciaa w ogle nie ma roz-
wizania - p a r a d o k s S t o k e s a (przy zaoeniu, e w obszarze rozwizania nie
ma adnych osobliwoci).
Paradoks Stokesa nie wystpi, jeli w rwnaniach wyjciowych zachowane bd
pewne skadniki cakowitej siy masowej, ktre w duej odlegoci od ciaa s po-
rwnywalne z siami lepkoci. Tego typu linearyzacj rwnania Naviera-Stokesa
zaproponowa Oseen postulujc alternatywne rwnanie, nazywane r wn a n i e m
Os e e n a , rzdzce przepywem cieczy o duej lepkoci
, grad
1 2
V
V V
r r
r r
+

p
x
V
t
(8.48)
gdzie

V
r
jest prdkoci strumienia jednorodnego, rwnolegego do osi x.
Przyblienie nieliniowe rwna Naviera-Stokesa, oparte na koncepcji tzw. war-
stwy przyciennej, jest omawiane w rozdziale dziewitym.
*
Posta przedstawionych rwna opisujcych przestrzenny ruch cieczy lepkiej
ulega znacznemu uproszczeniu przy ograniczeniu si do rozwizania paskiego ruchu
cieczy lepkiej ( ). z 0
Stosunkowo najmniejszemu uproszczeniu ulega ukad (8.38), ktry w formie
rozwinitej - po pominiciu pola F
r
si masowych jednostkowych - przedstawia si
nastpujco:

.
1
,
1
, 0
y
y
y
y
x
y
x
x
y
x
x
x
y
x
V
y
p
y
V
V
x
V
V
t
V
V
x
p
y
V
V
x
V
V
t
V
y
V
x
V
(8.49)
225
Rwnanie Poissona dla cinienia otrzymamy po zrniczkowaniu rwnania
(8.49b) wzgldem x oraz rwnania (8.49c) wzgldem y, dodaniu ich stronami i od-
powiednim wykorzystaniu rwnania cigoci (8.49a)
=

|
|

\
|

+
|
|

\
|

=
y
V
V
x
V
V
y y
V
V
x
V
V
x
p
y
y
y
x
x
y
x
x
. 2 2
2
2
|
|

\
|

+
|
|

\
|

+
|
|

\
|

=
x
V
y
V
y
V
x
V
x
V
y
V
y
V
x
V
y
x
y
x
y
x
y
x
(8.50)
Dziki znikaniu skadowych potencjau wektorowego
r
i skadowych rotacji
prdkoci
r
w kierunku osi x i w kierunku osi y, bardzo duemu uproszczeniu
ulegaj rwnania (8.40) i (8.43) otrzymujemy:

=
=

,
,
x y y x t
(8.51)
gdzie =
z
2, a =
z
jest funkcj prdu (6.7).
Paski, stacjonarny ruch cieczy lepkiej moe by wic opisany - w szczeglnoci
- ukadem rwna:

=
,
,
x y y x
(8.52)
lub te rwnowanym quasi-liniowym rwnaniem czwartego rzdu dla funkcji prdu
.
2
x y y x

= (8.53)
8.6. Hydrodynamiczna teoria smarowania
Hydrodynamiczna teoria smarowania objania zjawiska wystpujce w cienkiej
warstwie oleju - zwanej f i l me m o l e j o wy m - wypeniajcej szczelin pomi-
dzy dwiema gadkimi, poruszajcymi si wzgldem siebie powierzchniami. Zjawiska
takie obserwowane s w oyskach lizgowych maszyn wirnikowych i tokowych,
w przekadniach zbatych i wielu innych wzach tarcia rnych maszyn - pracuj-
cych w mgle olejowej.
226
Rys. 8.6
W celu wyprowadzenia podstawowych rwna hydrodynamicznej teorii smaro-
wania obieramy ukad wsprzdnych z y x , , - w taki sposb, eby powierzchnie
ograniczajce przepyw (
2 1
i na rys. 8.6) mogy by opisane rwnaniami:
. ) , ( , ) , (
2 1
y x h z y x h z = = (8.54)
Opis taki umoliwia okrelenie wielkoci szczeliny midzy powierzchniami za po-
moc rnicy tych funkcji
1 2
) , ( h h y x h = (8.55)
oraz wprowadzenie pomocniczego ukadu wsprzdnych
. , ,
1
h z z y y x x =

(8.56)
Niech powierzchnie ograniczajce przepyw:
2 1
i poruszaj si z prdkocia-
mi, odpowiednio, U
1
i U
2
.
Ze wzgldu na ma grubo warstwy smarnej (rzdu mikrometrw) wystpuje
w niej laminarny ruch oleju, ale panujce w obszarze styku cia bardzo wysokie
cinienia (rzdu megapascali) powoduj konieczno uwzgldnienia zarwno cili-
woci oleju, jak i silnej zalenoci jego lepkoci od cinienia. Przepyw oleju
w szczelinie midzy wsppracujcymi elementami maszyn musi wic by opisany
najoglniejszymi rwnaniami mechaniki pynw: rwnaniem cigoci (3.16), rw-
naniami Naviera-Stokesa (8.13) i rwnaniem energii (8.26). Poniewa jednak gru-
bo filmu olejowego jest bardzo maa w porwnaniu z powierzchniami wzw
tarcia, moemy wprowadzi zaoenia upraszczajce - wynikajce z faktu, e zmiany
parametrw hydrodynamicznych w kierunku normalnym do powierzchni
1
i po-
227
wierzchni
2
s duo wiksze od zmian w kierunkach stycznych. Przy tych zaoe-
niach rwnania Naviera-Stokesa przepisujemy w postaci:

|
|

\
|

=
|
|

\
|

=
0
,
,
z
p
z
V
z y
p
Y
t d
V d
z
V
z x
p
X
t d
V d
y y
x x
(8.57)
i nastpnie pomijamy wszystkie siy masowe jako mae w porwnaniu z siami ci-
nieniowymi i siami tarcia:

=
|
|

\
|

|
|

\
|

. ) , (
,
,
y x p p
z
V
z y
p
z
V
z x
p
y
x
(8.58)
Po urednieniu temperatury i lepkoci oleju w kadym przekroju poprzecznym
warstwy smarnej, moemy obliczy skadowe prdkoci w kierunku osi x i y:

=
+

=
, ) (
2
1
, ) (
2
1
1
1 2 2
1
1 2
2
y
y y
y
x
x x
x
U z
h
U U
h z z
y
p
V
U z
h
U U
h z z
x
p
V
(8.59)
gdzie
y x
U U , s skadowymi wektorw prdkoci, z jakimi poruszaj si po-
wierzchnie
1 2
i

(rys. 8.6).
Scakujemy teraz uproszczone rwnanie cigoci (3.16) w granicach od =
1
h
) , , (
1
t y x h = do h h x y t
2 2
= ( , , )
( ) ( ) . 0
2
1
2
1
2
1
=

h
h
y
h
h
x
h
h
z d V
y
z d V
x
z d
t
(8.60)