Bài giảng

Đa dạng sinh học

PGS. TS. Lª Xu©n C¶nh
ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt
PhÇn I: Kh¸i qu¸t vÒ §a d¹ng sinh häc (§DSH)
– §DSH lµ sù phong phó cña c¸c sinh vËt sèng
gåm tÊt c¶ c¸c nguån gåm cã HST trªn c¹n, hÖ
sinh vËt biÓn vµ c¸c HST d­íi n­íc kh¸c, tËp hîp
c¸c HST mµ c¸c hÖ sinh vËt nµy chØ lµ mét
phÇn; §DSH bao gåm sù §D trong mét loµi, sù
§D gi÷a c¸c loµi vµ §DHST.
– Nãi mét c¸ch kh¸c §DSH lµ sù §D cña sù sèng ë
tÊt c¶ c¸c d¹ng, c¸c cÊp ®é vµ c¸c tæ hîp.
§DSH kh«ng ph¶i lµ sù tæng hîp cña tÊt c¶ c¸c
hÖ sinh th¸i, c¸c loµi vµ c¸c kiÓu gen. §óng
h¬n §DSH lµ sù §D trong vµ gi÷a c¸c hÖ sinh
th¸i, c¸c loµi. Do vËy nã lµ mét thuéc tÝnh cña
sù sèng, ®èi lËp víi nguån tµi nguyªn sinh häc
vèn lµ mét phÇn râ rµng cña hÖ sinh th¸i.
– §DSH lµ xem xÐt sù §D vµ sù thay ®æi c¸c c¬
thÓ sèng (tõ bËc thÊp tíi bËc cao) vµ phøc hÖ
• §a d¹ng gen lµ tæng sè th«ng tin di truyÒn
chøa trong gen cña mçi c¸ thÓ sèng cã sè l­îng
th«ng tin tõ 1.000 gen ®Õn h¬n 400.000 gen.
• §a d¹ng loµi lµ sù ®a d¹ng c¸c c¬ thÓ sèng mµ
hiÖn nay ®­îc ®¸nh gi¸ cã tõ 5 triÖu - 50 triÖu
loµi trong ®ã 15% tæng sè loµi ®­îc m« t¶.
• §a d¹ng HST lµ sù ®a d¹ng n¬i sinh c­, quÇn x·
sinh vËt vµ c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i häc trong
sinh quyÓn. Chu tr×nh dinh d­ìng trong hÖ
sinh th¸i tõ sinh vËt s¶n sinh, sinh vËt tiªu thô
®Õn sù ph©n hñy, n­íc, « xy vµ c¸c chÊt hãa
häc kh¸c. Cã hai hiÖn t­îng cÇn ®¸nh gi¸ ®a
d¹ng HST: (1) Sù ®a d¹ng loµi trong c¸c HST
kh¸c nhau: HST cã nhiÒu loµi h¬n lµ ®a d¹ng
h¬n vµ (2) Sù ®a d¹ng cña HST thÊy ë trong
• Nguån tµi nguyªn sinh häc bao gåm c¸c nguån
gen, c¸c sinh vËt hoÆc c¸c phÇn cña chóng,
c¸c quÇn thÓ hoÆc bÊt cø mét bé phËn sèng
nµo cña hÖ sinh th¸i mµ cã c«ng dông hay gi¸
trÞ thùc tÕ hoÆc tiÒm tµng ®èi víi con ng­êi.

• Nguån tµi nguyªn sinh häc ®­îc ®Þnh nghÜa

theo c«ng dông, gi¸ trÞ thùc tÕ vµ tiÒm tµng
cña chóng ®èi víi con ng­êi. Do vËy nguån tµi
nguyªn sinh häc kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶ c¸c
nguån gen, c¸c sinh vËt vµ phÇn cña chóng
hoÆc c¶ quÇn thÓ sinh vËt mµ chØ lµ mét bé
phËn cña chóng mµ th«i.
• C¸c bé phËn h÷u c¬ cña HST chØ lµ c¸c nguån
TNSV mét khi mét c«ng dông cña chóng ®­îc
biÕt hoÆc sÏ ®­îc t×m ra th× còng cã thÓ cho
r»ng hÇu nh­ tÊt c¶ c¸c bé phËn cña HST ®Òu
• Ch­¬ng I: §a d¹ng vÒ loµi
• 1.1. Kh¸i niÖm vÒ loµi
• C¸c nhµ sinh häc ®· tranh luËn víi nhau loµi lµ g× suèt
hai thÕ kû qua. Quan ®iÓm ®­îc nhiÒu nhµ khoa häc
chÊp nhËn nhÊt vµ ®­îc tr×nh bµy mét c¸ch thuyÕt
phôc trong cuèn s¸ch “TÝnh ®a d¹ng cña sù sèng” cña
O.E.Willson. ĐÞnh nghÜa loµi lµ mét tËp hîp c¸c sinh vËt
cã thÓ giao phèi tù nhiªn ®Ó sinh ra thÕ hÖ h÷u thô.
Mét loµi lµ mét nhãm sinh vËt cã nh÷ng ®Æc tÝnh di
truyÒn riªng biÖt vµ chiÕm mét khu vùc ®Þa lý nhÊt
dÞnh. C¸c c¸ thÓ trong mét loµi th­êng kh«ng tù do giao
phèi víi c¸c c¸ thÓ cña loµi kh¸c. §iÒu nµy ®­îc quy
®Þnh bëi nhiÒu yÕu tè, bao gåm sù kh¸c biÖt vÒ gen,
c¸c tËp tÝnh, nhu cÇu sinh häc còng nh­ khu vùc ®Þa lý
sinh sèng.
• Loµi lµ ®¬n vÞ c¬ së cña bËc ph©n lo¹i, cã bé m· di
truyÒn æn ®Þnh. Cã thÓ ®Þnh nghÜa: “loµi lµ tËp hîp
• Loµi lµ mét trong c¸c bËc taxon c¬ b¶n trong c¸c bËc
ph©n lo¹i. VÝ dô c¸c bËc ph©n lo¹i cña giíi sinh vËt gåm
cã c¸c bËc taxon c¬ b¶n sau:
Ngµnh – Devision; Líp – Classis; Bé – Ordo; Hä –
Familia ; Chi/Gièng - Genus ; Loµi – Species
• Ngoµi ra c¸c tiÕp ®Çu ng÷ nh­ super- vµ sub- ®­îc dïng
trong c¸c bËc ph©n lo¹i ®Ó chØ thø h¹ng trªn vµ d­íi.
VÝ dô nh­ superordo lµ trªn bé, subspecies – ph©n loµi.
• Tªn loµi lµ tæ hîp hai tõ, tõ thø nhÊt chØ tªn chi (®èi víi
thùc vËt) vµ gièng (®èi víi ®éng vËt) vµ ph¶i viÕt hoa.
Tõ thø hai cã thÓ lµ tÝnh tõ hay danh tõ lµm râ nghÜa
cho tõ thø nhÊt (®Þnh ng÷). NÕu sau tªn chi gåm
nhiÒu tõ th× c¸c tõ nµy ph¶i g¾n liÒn lµm mét hoÆc
nèi bëi g¹ch nèi. VÝ dô tªn c©y ý dÜ viÕt lµ Coix
lachryma-jobi L. NÕu lµ tÝnh tõ th× ph¶i phï hîp víi tªn
chi vÒ ng÷ ph¸p, vÝ dô nh­ c©y cá tranh viªt: Imperata
cylindrica (L) P.Beauv, Sao La, Pseudoryx nghetinhensis
• 1.2. §a d¹ng vÒ loµi
• 1.2.1. Sù ph©n bè cña c¸c loµi
• Sù ph©n bè cña c¸c loµi phô thuéc vµo rÊt
nhiÒu yÕu tè vµ th­êng tËp trung ë nh÷ng n¬i
cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi hay tèi ­u. Theo nhiÒu
nghiªn cøu th× ë ®©u cã ®iÒu kiÖn tèi ­u nhÊt
th× ë ®ã cã sù ®a d¹ng loµi cao nhÊt.
• H¬n n÷a khi nãi ®Õn ®dsh th× chóng ta hiÓu
r»ng loµi lµ mét kh¸i niÖm trung t©m nhÊt cho
viÖc ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. §iÒu ®ã còng
dÔ hiÓu v× loµi lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i thÊp nhÊt,
nh­ng ®­îc nghiªn cøu ®Çy ®ñ vµ dÔ so s¸nh
h¬n c¶.
• C«ng t¸c nghiªn cøu vÒ sù ph©n bè c¸c loµi
• Ph©n bè...
• Sinh vËt trong sinh quyÓn ph©n bè kh«ng ®ång
®Òu, chóng chØ ph©n bè ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu
kiÖn sèng thuËn lîi. Do ®ã sù sèng trong sinh
quyÓn th­êng tËp trung trong nh÷ng líp máng so víi
sinh quyÓn. VÝ dô,
• Trong m«i tr­êng n­íc, ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng
ph©n bè trªn toµn mÆt ®¹i d­¬ng t¹o thµnh sinh
vËt phï phiªu (plankton), tËp trung ë ven bê, vïng
duyªn h¶i t¹o thµnh sinh vËt ë bê hoÆc tËp trung ë
®¸y ®¹i d­¬ng t¹o thµnh sinh vËt ë ®¸y (benthos).
• Trªn c¹n ®éng vËt tËp trung ë trªn bÒ mÆt lôc ®Þa
ë ®é s©u 2 - 3m, th­êng nhiÒu nhÊt ë ®é s©u tõ 0
®Õn 20cm, cßn ë ®é s©u 5 - 10m rÊt hiÕm.
• Trong m«i tr­êng kh«ng khÝ ®éng vËt tËp trung ë
tÇng d­íi 200m, nh­ng còng cã thÓ lªn tíi 10km vÉn
cã ®éng vËt ph©n bè.
C¸c h×nh ¶nh §éng vËt

KhØ vµng
• Sè loµi ®éng vËt trong sinh quyÓn cã kho¶ng trªn 2
triÖu loµi, nghÜa lµ nhiÒu h¬n sè loµi thùc vËt tíi 3 - 4
lÇn (sè loµi thùc vËt kho¶ng tõ 400.000 – 500.000
loµi). Trªn 2 triÖu loµi ®éng vËt sèng nhê vµo 0,5 triÖu
loµi thùc vËt ®­îc lµ do khèi l­îng thùc vËt rÊt lín. Nh­
vËy thùc vËt ph©n bè trªn tr¸i ®Êt nh­ mét tÊm th¶m
bao bäc lÊy qu¶ ®Êt, cßn ®éng vËt nh­ mét c¸i l­íi bao
chïm lÊy tÊm th¶m ®ã, m¾t l­íi cã chç réng, chç hÑp.
Tuy nhiªn kho¶ng kh«ng gian mµ ®éng vËt chiÕm cø
gÊp 5 lÇn thùc vËt, bëi v× cã nhiÒu chç cã ®éng vËt
sèng nh­ng l¹i kh«ng cã thùc vËt, nh­ ë d­íi n­íc s©u
ch¼ng h¹n.
• Ngµy nay ®éng vËt ph©n bè ë nhiÒu khu vùc kh¸c
nhau cña sinh quyÓn, tõ ®¸y ®¹i d­¬ng tíi nói cao, tõ
miÒn nhiÖt ®íi ®Õn c¸c miÒn cùc B¾c hoÆc Nam cña
traÝ §Êt. Nh÷ng n¬i nµo cã thøc ¨n th× n¬i ®ã cã
®éng vËt sèng. Thøc ¨n ë chç nµo cµng nhiÒu th×
Cu li nhá (Nycticebus
pygmaeus)
• ë mét sè n¬i trªn lôc ®Þa còng kh«ng cã sinh vËt
sèng. §ã lµ nh÷ng ao, hå, biÓn nhá cã nång ®é
muèi qu¸ cao. VÝ dô, "BÓ kÝn", hay "BiÓn chÕt" ë
Palestin cã nång ®é muèi 231,3%o, hå Tu-d¬ T«l-lu
ë Thæ NhÜ Kú 320%o ®éng vËt kh«ng sèng ®­îc. ë
miÖng nói löa ®ang ho¹t ®éng, suèi n­íc nãng trªn
550C, nh÷ng vïng n­íc bÞ nhiÔm ®éc Hydr« sulfure
(H2S), hay nh÷ng nguån n­íc cã hîp chÊt ®éc nh­
arsenic. Thùc ra Êu trïng cña mét sè loµi ruåi sèng
®­îc ë suèi cã nhiÖt ®é 690C vµ mét sè giun sèng ë
nguån n­íc cã nhiÖt ®é 810C.
• Trong thñy quyÓn ®©u còng cã sinh vËt. Sinh vËt
cã thÓ sèng ®­îc ë n¬i s©u nhÊt cña ®¹i d­¬ng.
Trong thñy quyÓn ®éng vËt kh«ng chØ sèng ®­îc ë
mäi n¬i mµ cßn tËp trung kh¸ ®«ng. Së dÜ nh­ vËy
v× biÓn lµ c¸i n«i ph¸t sinh sù sèng. §iÒu kiÖn sèng
ë biÓn t­¬ng ®èi æn ®Þnh. Khèi l­îng sinh vËt sèng
ë biÓn nhiÒu, nh­ng sè loµi l¹i Ýt so víi trªn c¹n. §iÒu
Trade in Lang Son
• Trªn lôc ®Þa ®iÒu kiÖn sèng rÊt kh¸c nhau, ngay c¶ trong mét
khu vùc nhá. Mçi vïng ®Þa lý chØ thÝch hîp víi mét sè nhãm
®éng vËt. Tuy vËy, víi diÖn tÝch chØ b»ng 30% mÆt qu¶ ®Êt,
nh­ng sè l­îng loµi l¹i rÊt lín. Trõ ®éng vËt ë n­íc, tÊt c¶ ®éng
vËt kh¸c ®Òu ph¶i liªn hÖ víi ®Êt. Nh­ng ®i s©u vµo lßng ®Êt
th× sè l­îng loµi ®éng vËt l¹i rÊt Ýt. Th­êng th× trong líp ®Êt
s©u d­íi 10m cã ®éng vËt sèng. Cµng ®i s©u vµo lßng ®Êt sè
loµi ®éng vËt cµng Ýt. Bëi v× chui s©u vµo ®Êt ®éng vËt
kh«ng kiÕm ®­îc thøc ¨n. Ngoµi ra tÝnh chÊt c¬ häc vµ nhiÖt
®é cao ë ®é s©u cña c¸c líp ®Êt ®¸ h¹n chÕ sù chui s©u vµo
®Êt cña ®éng vËt. Cø chui s©u vµo ®Êt 100m th× nhiÖt ®é
t¨ng lªn 10C. Do ®ã ë ®é s©u 3km d­íi mÆt ®Êt ®éng vËt
kh«ng thÓ sèng ®­îc. Tuy vËy, ë Crime ®· t×m thÊy gièng c¸
Gasterosteus aculeotus ë giÕng s©u 128m, t×m thÊy vi sinh
vËt ë giÕng khoan s©u 2,5 - 3km.
Voäc Mòi HÕch R.
avunculus
Bé x­¬ng voäc mòi hÕch
(R. avunculus)

• Nh÷ng ®éng vËt sèng trong kh«ng khÝ

®Òu Ýt nhiÒu phô thuéc vµo mÆt ®Êt.
Do ®ã ®éng vËt vµo khÝ quyÓn th­êng ë
®é cao 10 - 15m ngang víi ngän c©y.
Trªn 15m vÉn cã ®éng vËt, nh­ng sè l­îng
gi¶m dÇn. Nh÷ng loµi biÕt bay nh­ chim,
b­ím, gi¬i ... cã thÓ bay cao tíi 200 -
300m. Mét sè loµi chim cã ë trªn cao vµi
ngh×n mÐt, nh­ c¸c loµi chim sèng ë
miÒn nói thuéc d·y Hymalaya cao
8.000m. Mét sè truêng hîp t×m thÊy vi
khuÈn ë ®é cao 22km. Giíi h¹n cao nhÊt
cña sù sèng trong khÝ quyÓn lµ 50km.
Giíi h¹n nµy ®­îc quyÕt ®Þnh mét phÇn
do nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt thÊp vµ chñ yÕu
do t¸c dông cña tia tö ngo¹i lµm chÕt c¸c
• §a d¹ng ®éng vËt
• Sè loµi ®éng vËt ë VNcã tÝnh ®a d¹ng cao h¬n
rÊt nhiÒu so víi nh÷ng loµi mµ chóng ta cã thÓ
m« t¶ ®­îc. Cô thÓ nh­ :
• Riªng nhãm nhÆng vµ ruåi: ë ViÖt nam cho tíi
nay ®· ph¸t hiÖn vµ m« t¶ ®­îc 78 loµi vµ 69
loµi trong 3000 loµi trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 35
loµi míi cho ViÖt Nam.
• Tæng sè c¸c loµi ve ®­îc ph¸t hiÖn ë ViÖt nam
lµ 40 loµi so víi 750 loµi ve cøng vµ 100 loµi ve
mÒm trªn thÕ giíi.
• Nh÷ng nhãm ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng kh¸c
®­îc ph¸t hiÖn ë ViÖt Nam nh­: m¹t 72 loµi,
tuyÕn trïng 250 loµi, giun s¸n 870 loµi, c«n
• Chóng ta thÊy r»ng tµi nguyªn ®éng vËt VN rÊt
phong phó vµ ®a d¹ng. Tæng sè 7250 loµi ®·
®­îc m« t¶ vµ cã ®Çy ®ñ t­ liÖu chøng minh lµ
hiÖn cã mÆt ë ViÖt Nam. Tuy nhiªn ®©y còng
chØ lµ mét phÇn nhá theo dù ®o¸n cña c¸c nhµ
chuyªn m«n cã kho¶ng trªn 20.000 loµi ®éng
vËt cã ë VN, chóng ta còng chØ míi biÕt ®­îc
mét phÇn cña c¸c loµi hiÖn cã.
• HÖ ®éng vËt ViÖt Nam kh«ng nh÷ng giµu vÒ
thµnh phÇn loµi mµ cßn cã nhiÒu nÐt ®éc ®¸o
riªng ®¹i diÖn cho vïng §«ng Nam ch©u ¸. VÒ
thó cã tíi hµng chôc loµi ®Æc h÷u, vÒ chim cã
tíi trªn 10 loµi, c¸ cã 60 loµi, cã 7 loµi linh tr­ëng
®Æc h÷u trong tæng sè 30 loµi trong vïng.
Theo hiÖp héi quèc tÕ vÒ b¶o vÖ c¸c loµi chim
• Trong vßng 6 n¨m (1992-1998) ë ViÖt
Nam ®· ph¸t hiÖn 7 loµi thó lín míi cho
khoa häc ®ã lµ: (1) Pseudoryx
nghetinhensis – Sao la ®ù¬c ph¸t
hiÖn t¹i NghÖ An – Hµ TÜnh. Khu vùc
ph©n bè cña loµi nµy lµ tõ B¾c NghÖ
An tíi B¾c Trung Bé. Sè l­îng cña loµi vµ
c¸c ®Æc tÝnh sinh häc sinh th¸i ®ang
®­îc tiÕp tôc ®iÒu tra, nghiªn cøu.
Trong n¨m 2004 t¹i NghÖ An ViÖt Nam
®· tæ chøc diÔn ®µn víi n­íc b¹n Lµo
bµn vÒ c¸c ph­¬ng ¸n b¶o tån loµi Sao
La trong khu vùc. C¸c tæ chøc quèc tÕ
®Æc biÖt quan t©m tíi loµi míi ph¸t
hiÖn nµy.
Sãc bông x¸m (Callosciurus inornatus)
• (2) loµi Mang lín – Megamuntiacus vuquangensis lµ
loµi ph©n bè tõ NghÖ An tíi L©m §ång.
• (3) loµi bß sõng xo¾n – Pseudonovibos spiralis ®­îc
ph¸t hiÖn t¹i c¸c tØnh T©y nguyªn qua cÆp sõng thu
®­îc mµ ch­a thu ®­îc mÉu da nµo. Ch­a cã ®­îc th«ng
tin chÝnh x¸c nµo vÒ kÝch th­íc c¸ thÓ còng nh­ quÇn
thÓ, sè l­îng vµ khu vùc ph©n bè cña chóng. Nãi chung
cho tíi nay ch­a cã nhµ khoa häc nµo nh×n thÊy thùc
tÕ loµi nµy ngoµi thiªn nhiªn.
• (4) n¨m 1997 t¹i huyÖn Hiªn, tØnh Qu¶ng Nam ®· ph¸t
hiÖn thªm loµi Mang nanh – Canimutiacus
truongsonensis. Ch­a cã nhiÒu th«ng tin vÒ loµi nµy.
• (5) Loµi Mang nhá pï ho¹t – Muntiacus puhoatensis
®­îc ph¸t hiÖn t¹i NghÖ An. Cho tíi nay ch­a cã nhiÒu
th«ng tin vÒ loµi nµy.
• (6) Loµi CÇy T©y nguyªn – Viverra tainguensis ®­îc
ph¸t hiÖn t¹i T©y Nguyªn. Ph©n bè cña loµi nµy kh¸
réng tõ b¾c tíi nam.
• (7) Loµi Voäc ch©n x¸m – Pygathrix cinerea ®­îc ph¸t
Rõng trªn nói ®¸ v«i khu vùc
• Cïng víi c¸c loµi c¸ míi ®­îc ph¸t hiÖn t¹i s«ng Lam,
t¹i Vò Quang (Hµ tÜnh), Qu¶ng B×nh, Cóc Ph­¬ng
(Ninh B×nh) trong thêi gian qua c¸c nhµ khoa häc
®· ph¸t hiÖn thªm hµng tr¨m loµi c«n trïng, ký sinh
trïng, tuyÕn trïng vµ c¸c loµi kh«ng x­¬ng kh¸c.
• Trong hÖ thèng c¸c khu b¶o vÖ vïng §«ng D­¬ng –
M· Lai cña IUCN, ViÖt Nam ®­îc xem lµ n¬i giµu vÒ
thµnh phÇn loµi vµ cã møc ®é ®Æc h÷u cao so víi
c¸c n­íc trong vïng. Trong sè c¸c loµi thó linh tr­ëng
cã trong vïng phô nµy th× ë ViÖt Nam cã tíi 25 loµi
vµ ph©n loµi, trong ®ã cã 4 loµi vµ ph©n loµi ®Æc
h÷u. Trong tæng sè c¸c loµi chim ®· nghiªn cøu ë
VN cã tíi trªn 30 loµi.
a. C¸c loµi linh tr­ëng ViÖt Nam:
• TÊt c¶ c¸c nhµ ph©n lo¹i hÇu hÕt ®· nhÊt trÝ víi hÖ
thèng ph©n lo¹i tíi cÊp ®é hä vµ kh¼ng ®Þnh r»ng
ë ViÖt Nam hiÖn nay cã 3 hä ®ang ph©n bè lµ: hä
• §èi víi cÊp ®é gièng vÒ c¬ b¶n còng ®· thèng nhÊt,
tuy nhiªn còng cßn mét sè vÊn ®Ò cÇn ®­îc nghiªn
cøu thªm, ®Æc biÖt trong hä KhØ (Cercopithecidae)
vµ hä V­în (Hylobatidae).
• ë cÊp ®é loµi cña nhãm thó linh tr­ëng hiÖn nay ë
ViÖt Nam cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt. Ph­
¬ng ph¸p ph©n lo¹i dùa trªn c¸c ®Æc ®iÓm h×nh
th¸i hiÖn nay ë cÊp ®é loµi vµ ph©n loµi gÆp rÊt
nhiÒu khã kh¨n. NhiÒu tr­êng hîp ®· ph¶i nhê tíi kü
thuËt ph©n tÝch ph©n tö/ADN vµ ph©n tÝch di
truyÒn.
• Hä Cu li trªn thÕ giíi cã 5 gièng vµ 9 loµi, trong ®ã ë
ch©u ¸ cã 2 gièng vµ 3 loµi. Gièng Loris cã 2 loµi
ph©n bè ë c¸c n­íc Ên §é, Srilanka. Gièng Nycticebus
cã 3 loµi ph©n bè réng r·i ë c¸c n­íc §«ng Nam ch©u
¸, trong ®ã 2 loµi (N.coucang vµ N. pygmaeus)
ph©n bè ë ViÖt Nam. Riªng Cu li nhì (Nycticebus
• Hä KhØ hiÖn nay ®­îc ph©n ra lµm hai hä phô
lµ hä phô KhØ (Cercopithecinae) vµ hä phô Voäc
(Colobinae). Hä phô KhØ ë ch©u ¸ hiÖn cã 1
gièng víi 18 loµi, trong ®ã ë ViÖt Nam cã 5 loµi.
Trong sè 5 loµi cã 2 loµi ph©n bè réng r·i tõ B¾c
tíi Nam lµ KhØ mÆt ®á vµ KhØ ®u«i lîn (Macaca
artoides vµ M. nemestrina), 2 loµi ph©n bè ë
phÝa B¾c vµ miÒn Trung lµ KhØ vµng vµ KhØ
mèc (Macaca mulatta vµ Macaca assamensis), 1
loµi ph©n bè ë phÝa Nam lµ KhØ ®u«i dµi
(Macaca fasicularis).
• VÊn ®Ò ph©n lo¹i hä phô Voäc ë ViÖt Nam cho
tíi nay còng cßn nhiÒu tranh luËn. Sè l­îng c¸c
loµi trong c¸c gièng ch­a ®­îc c¸c nhµ ph©n lo¹i
häc thèng nhÊt. Theo nh÷ng tµi liÖu míi nhÊt
hiÖn nay t¸c gi¶ nhÊt trÝ r»ng ë ViÖt Nam hiÖn
nay hä phô Voäc cã 4 gièng: Trachypithecus,
• Nhãm V­în ë ViÖt Nam còng cã rÊt nhiÒu ý
kiÕn kh¸c nhau trong ph©n lo¹i. PhÇn lín c¸c
nhµ ph©n lo¹i xÕp c¸c loµi V­în ë ViÖt Nam
vµo gièng Hylobates. Mét sè t¸c gi¶ nh­
Thomas Geissman (1994) xÕp c¸c loµi V­în
nµy vµo gièng Nomascus. Sau ®ã mét sè
c«ng tr×nh nghiªn cøu còng xÕp c¸c loµi V­în
ë ViÖt nam vµo gièng Nomascus. Theo hÖ
thèng ph©n lo¹i míi cña Colin Groves
(Primates Taxonomy, 2001) th× c¸c loµi V­în
ph©n bè ë ViÖt Nam ®­îc xÕp vµo gièng
Hylobates vµ gièng phô Nomascus. C¨n cø
vµo nh÷ng dÉn liÖu trªn vµ theo hÖ thèng
ph©n lo¹i cña Colin Groves th× hiÖn nay ë
ViÖt Nam ghi nhËn ®­îc 1 gièng Hylobates víi
• Thó linh tr­ëng cã ph¹m vi ph©n bè réng
kh¾p ViÖt Nam tõ B¾c tíi Nam (Tõ L¹ng
S¬n tíi Cµ Mau). Mét sè loµi chØ ph©n
bè ë phÝa Nam nh­: KhØ ®u«i dµi
(Macaca fascicularis), Voäc b¹c
(Trachypithecus germaini), V­în m¸ vµng
(Hylobates gabriellai), trong khi ®ã mét
sè; loµi l¹i chØ ph©n bè ë miÒn B¾c
nh­: Voäc mòi hÕch (Rhinopithecus
avunculus), Voäc ®en m¸ tr¾ng
(Trachypithecus francoisi), Voäc ®Çu
tr¾ng (Trachypithecus poliocephalus),
Voäc quÇn ®ïi (Trachypithecus
delacouri), V­în h¶i nam (Hylobates
• b. C¸c loµi thó mãng guèc ViÖt Nam
• HÖ thèng ph©n lo¹i thó mãng guèc ViÖt Nam:
• HÖ thèng ph©n lo¹i thó mãng guèc ViÖt Nam theo hÖ thèng cña G.
B. Corbet vµ J. E. Hill, 1992 nh­ sau:
• Perissodactyla - Bé mãng guèc ngãn lÎ
• Tapiridae - Hä Heo vßi
• Tapirusindicus - Heo vßi
• Rhinocerotidae - Hä Tª gi¸c
• Rhinoceros sondaicus - Tª gi¸c mét sõng
• Dideroceros sumatrensis - Tª gi¸c hai sõng
• Artiodactyla - Bé mãng guèc ngãn ch½n
• Suidae - Hä Lîn
• Sus scrofa - Lîn rõng
• Tragulidae - Hä Cheo cheo
• Tragulus javanicus - Cheo cheo nam d­
¬ng
• Tragulus napu - Cheo cheo napu
• Moschidae - Hä H­¬u x¹
• Moschus berezovski - H­¬u x¹
• Cervidae - Hä H­¬u nai
• Cervus eldi - H­¬u cµ toong
• Cervus unicolor - Nai
• Cervus nippon - H­¬u sao
• Axis porcinus - H­¬u vµng
• Muntiacus muntjak - Ho½ng
• Muntiacus truongsonensis - Mang tr­êng s¬n
• Megamuntiacus vuquangensis - Mang lín
• Bovidae - Hä Tr©u bß
• Bubalus bubalis - Tr©u rõng
• Bos frontalis - Bß tãt
• Bos javanicus - Bß rõng
• Bos sauveli - Bß x¸m
• Naemorhedus sumatraenssis - S¬n d­¬ng
• Pseudoryx nghetinhensis - Sao la
• §Æc tr­ng ph©n bè cña thó mãng guèc ë
ViÖt Nam:
• Thó Mãng guèc cã thøc ¨n lµ thùc vËt,
nªn chóng ph©n bè réng trong nhiÒu
vïng sinh th¸i tõ h¶i ®¶o tíi nói cao, nh­ng
còng cã mét sè loµi ph©n bè hÑp trong
mét sè vïng.
• Nhãm loµi ph©n bè rÊt réng tõ h¶i ®¶o
tíi rõng nói cao (trõ vïng ®ång b»ng) cã
c¸c loµi: Lîn rõng (Sus scrofa), Nai (Cervus
unicolor), Ho½ng (Muntiacus numtjak),
S¬n d­¬ng (Naemorhendus
sumatraensis). Chóng cã ë vïng rõng nói
- Nhãm loµi ph©n bè hÑp: Gåm nh÷ng
loµi cã vïng ph©n bè h¹n chÕ trong mét
sè khu vùc nh­: H­¬u x¹ (Moschus
borezovski) chØ cã ë mét sè vïng nói ®¸
thuéc 2 tØnh: L¹ng S¬n vµ Cao B»ng; Tª
gi¸c mét sõng (Rhinoceros sondaicus)
chØ cã ë khu vùc C¸t Léc tØnh L©m
§ång; Bß rõng (Bos javanicus) chØ cã ë
c¸c tØnh T©y Nguyªn, TØnh §ång Nai,
tØnh B×nh Ph­íc; c¸c loµi Tª gi¸c hai sõng
(Dideroceros sumatraensis), Heo vßi
(Tapius indicus), Bß x¸m (Bos sauveli)
nÕu cßn th× vïng ph©n bè còng h¹n hÑp.
Nh÷ng loµi ph©n bè hÑp cã ®êi sèng
phô thuéc rÊt lín vµo rõng. VËy khi rõng
bÞ t¸c ®éng m¹nh do khai th¸c, chÆt
ph¸, ®èt n­¬ng lµm rÉy th× vïng sèng
cña nh÷ng loµi nµy cµng bÞ thu hÑp, vµ
chóng ®øng tr­íc nh÷ng nguy c¬ bÞ ®e
däa nghiªm träng.
Dông cô s¨n b¾t ®éng vËt ghi nhËn ®­
îc ë méy sè khu BTTN MiÒn B¾c VN
S¨n b¾n
• Nh÷ng loµi ph©n bè
réng: Nh÷ng loµi cßn
l¹i cã vïng ph©n bè
réng ë nhiÒu vïng
rõng nói tõ B¾c vµo
Nam.
• Thó mãng guèc cã
kh¶ n¨ng thÝch nghi
víi nhiÒu vïng sinh
th¸i. Sù ph©n bè cña
chóng còng gãp phÇn
t¹o nªn c¸c loµi ®Æc
tr­ng cña c¸c khu
 C¸c loµi mãng guèc

•Cervus eldi •Cervus nippon

•Cervus unicolor

•Axis porcinus
•Muntiacus muntjak •Muntiacus truongsonensis
• Bubalus bubalis
• Bos gaurus
• Bos javanicus
• Capricornis sumatraensis
• Pseudoryx nghetinhensis
• Bos sauveli
• Megamuntiacus vuquangensis
Trade in Quang Ninh
Red Dog & food
 c. §a d¹ng trong hÖ sinh th¸i biÓn,
ven biÓn vµ hÖ sinh th¸i n­íc ngät
Cho tíi nay c¸c nhµ khoa häc ®· ph¸t hiÖn ®­îc
kho¶ng trªn 2000 loµi c¸ biÓn vµ kho¶ng trªn
500 loµi c¸ n­íc ngät.
• Nhãm ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng chiÕm tû
lÖ rÊt lín so víi nh÷ng nhãm ®éng vËt kh¸c.
Riªng nhãm Gi¸p x¸c Ch©n m¸i chÌo ®· cã tíi
kho¶ng 207 loµi ë ViÖt Nam.
• Nhãm T«m biÓn còng rÊt phong phó vµ ®a
d¹ng. §· ph¸t hiÖn kho¶ng 255 loµi ë c¸c vïng
biÓn ViÖt Nam. ViÖt nam lµ n­íc nhiÖt ®íi cã
®Þa h×nh chia c¾t m¹nh, hÖ thèng s«ng, suèi
dµy ®Æc nªn hÖ sinh th¸i n­íc ngät rÊt ®a
• Cho ®Õn nay ®· x¸c ®Þnh ®­îc 792 loµi ®éng
vËt kh«ng x­¬ng sèng trong c¸c hÖ sinh th¸i n­
íc ngät, trong ®ã cã tíi 54 loµi vµ 8 gièng gi¸p
x¸c (Crustacea) lÇn ®Çu tiªn ®­îc m« t¶ ë ViÖt
Nam. Riªng hai nhãm T«m, cua cã 57 loµi th×
cã tíi 6 gièng vµ 31 loµi lÇn ®Çu tiªn ®­îc m« t¶
ë ViÖt Nam. Trong tæng sè 147 loµi trai èc cã
43 loµi, 3 gièng lÇn ®Çu tiªn ®­îc m« t¶ t¹i ViÖt
Nam. §©y lµ tÝnh ®Æc tr­ng, ®Æc h÷u cao cña
nhãm ®éng vËt nµy t¹i VN. Theo thèng kª tíi
n¨m 2002 th× ë VN cã 546 loµi c¸ n­íc ngät vµ
n­íc lî. Tuy nhiªn con sè nµy cã thÓ lªn tíi 700
loµi trong thêi gian tíi.
• §Æc tÝnh cña khu hÖ sinh vËt biÓn VN thÓ hiÖn
râ ë tÝnh chÊt nhiÖt ®íi, ®Æc tÝnh hçn hîp,
• Sè l­îng loµi c¸c nhãm ®éng vËt biÓn
®· biÕt ë ViÖt Nam
• Nhãm ®éng vËt Sè l­îng Nhãm ®éng vËt Sè
l­îng loµi
§éng vËt næi 470 §éng vËt ®¸y
6400 T«m biÓn 230 Loµi
san h« 300 §V ch©n ®Çu 55
C¸ biÓn 2100 R¾n + rïa
biÓn 50 + 4 Thó biÓn 16
 KÕt luËn
- Ghi nhËn ®­îc nhiÒu loµi ®Æc h÷u, loµi
quý hiÕm cã tªn trong S¸ch ®á ViÖt
Nam (2000), S¸ch ®á IUCN (2000), trong
nghÞ ®Þnh 48/CP cña chÝnh Phñ (2002)
nh­ Voäc m«ng tr¾ng, Voäc g¸y tr¾ng,
V­în H¶i Nam, V­în m¸ vµng, H­¬u x¹
- S¨n b¾t vµ sö dông ®éng vËt hoang d·
bÊt hîp lý: C¸c loµi ®éng vËt sèng vµ c¸c
s¶n phÈm tõ ®éng vËt (mËt, tay gÊu,
cao, da, sõng,.) sö dông cho môc ®Ých
th­¬ng m¹i. Mét sè loµi phæ biÕn bÞ s¨n
b¾t víi sè l­îng lín lµm thùc phÈm.
 KiÕn nghÞ
– CÇn ph¶i ho¹ch ®Þnh chiÕn l­îc qu¶n lý c¸c
khu b¶o tån: ViÖt Nam hiÖn ch­a cã chiÕn
l­îc dµi h¹n vµ tæng thÓ cho viÖc qu¶n lý
vµ b¶o vÖ c¸c khu b¶o tån. C«ng t¸c b¶o
tån hiÖn ®ang n»m trong t×nh tr¹ng xö lý
t×nh thÕ. ChiÕn l­îc qu¶n lý c¸c khu b¶o
tån theo chóng t«i cÇn ph¶i ®­îc ho¹ch
®Þnh phï hîp víi ChiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh
tÕ x· héi cña ®Êt n­íc.
– CÇn tËp trung nghiªn cøu, thu thËp d÷ liÖu
vµ ®¸nh gi¸ tµi nguyªn sinh vËt c¸c KBT
 KiÕn nghÞ
– CÇn tËp trung nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm
ph©n lo¹i, sinh th¸i häc cña mét sè loµi quý
hiÕm (Sao la, c¸c loµi Linh tr­ëng), thu thËp
bæ sung t­ liÖu khoa häc vÒ c¸c loµi cã
®Æc ®iÓm h×nh th¸i kh¸c l¹ t¹i c¸c khu vùc
®· nghiªn cøu (Lîn rõng - Sus sp., Mang -
Muntiacus sp.).
– §¸nh gi¸ ®Çy ®ñ tÇm quan träng vµ ­u thÕ
b¶o tån ®a d¹ng sinh häc cña c¸c KBT .
 KiÕn nghÞ
– §èi víi c«ng t¸c b¶o tån:
– CÇn ®­a ra c¸c ph©n vïng qu¶n lý theo c¸c ­
u thÕ b¶o tån dùa trªn c¬ së ph©n vïng
chøc n¨ng ®· cã s½n. Qu¸ tr×nh nµy cÇn cã
sù phèi hîp chÆt chÏ cña c¸c bªn cã liªn
quan.
– Ng¨n chÆn c¸c vi ph¹m vÒ s¨n b¾t, sö dông
®éng vËt rõng, x©m lÊn ®Êt l©m nghiÖp,
khai th¸c l©m s¶n tr¸i phÐp. TiÕn hµnh ký
kÕt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng ë c¸c khu vùc
d©n c­, l«i kÐo vµ khuyÕn khÝch d©n ®Þa
 KiÕn nghÞ
– CÇn cã c¸c ch­¬ng tr×nh gi¸o dôc m«i
tr­êng n©ng cao nhËn thøc b¶o tån cho
céng ®ång ®Þa ph­¬ng th«ng qua héi
häp, ph©n ph¸t tê r¬i, gi¸o dôc trong
nhµ tr­êng, gi¸o dôc t¹i cång ®ång d©n
c­.
– §Ò xuÊt c¸c ch­¬ng tr×nh b¶o tån vµ
ph¸t triÓn céng ®ång víi c¸c c¬ quan
chøc n¨ng vµ c¸c tæ chøc b¶o tån trong
vµ ngoµi n­íc nh»m thu hót nguån ®Çu
t­, triÓn khai c¸c dù ¸n b¶o tån vµ l©m
 KiÕn nghÞ
– X©y dùng c¸c m« h×nh ph¸t triÓn
kinh tÕ hé gia ®×nh phï hîp víi thùc
tiÔn ë tõng KBT nh­ trång trät, ch¨n
nu«i nh»m n©ng cao møc sèng, h¹n
chÕ sù phô thuéc vµo c¸c s¶n phÈm
rõng (ph¸t triÓn c©y chÌ ®¾ng t¹i mét
sè ®Þa ph­¬ng, nu«i ong mËt, ph¸t
triÓn ®µn gia cÇm, trång c¸c lo¹i c©y
cã kh¶ n¨ng tiªu thô t¹i ®Þa ph­
¬ng,...), gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc
b¶o vÖ nguån tµi nguyªn sinh vËt c¸c
Rescue Center
• Trung t©m cøu hé Sãc
S¬n
• Cóc Ph­¬ng
• Th¶o CÈm Viªn Sµi
Gßn
• Trung t©m cøu hé Hå
ChÝ Minh
• Tr¹i nu«i KhØ Long
Thµnh
• Tr¹i nu«i khØ §¶o RÒu
• lêi c¶m ¬n