Saobraćaj

 Saobraćaj čini neraskidivu vezu proizvodog procesa.

Njegov zadatak je da poveže proizvođače sirovina,
prerađivače i potrošače gotovih proizvoda. Brz, udoban i
redovan prevoz putnika je drugi važan zadatak. Deli se
na:
1. Kopneni saobraćaj
2. Vodeni saobraćaj
3. Vazdušni i PTT saobraćaj
 Kopneni saobraćaj
 Na razvoj saobraćaja u našoj zemlji utiču prirodni i društveni faktori.
 Prirodni faktori olakšavaju ili otežavaju izgradnju saobraćajnica.
Severni deo čini prostrana, široko otvorena Panonska ravnica. Ovde se
protežu putevi koji povezuju našu zemlju sa srednjom, zapadnom i
severnom Evropom. Nepovoljna činjenica je to što se između Panonske
nizije i Jadranske oblasti nalazi planinska regija što otežava povezivanje
ove dve oblasti. Ipak, izgrađena je pruga Beograd-Bar i put Beograd-
Petrovac na moru.
 Društveni faktori utiču na orijentaciju i razvoj saoraćajne mreže.
Neravnomerna izgradnja saobraćajnica u prošlosti je posledica
vladavine Turaka i Ausrto-Ugarske. Zato su naši južni, planinski krajevi
dugo ostali saobraćajno nerazvijeni. Međutim kasnije su modernizacijom
izgrađene magistralne saobraćajnice u dolinama Dunava, Save, Velike i
Južne Morave.
 Kopneni saobraćaj može biti:

2. Drumski saobraćaj
3. Železnički saobraćaj
 Drumski saobraćaj
 Drumski saobraćaj ima veliki značaj u prevozu robe i putnika. Drumski
saobraćaj se odlikuje velikom pokretljivošću.
 Dolinom Save i Morave je izgrađen autoput na koji se oslanjaju
međunarodni putevi iz zapadne, srednje i severne Evrope prema
Solunu i Istanbulu.
 Autoput Beograd-Novi Sad-Subotica u pravcu Budimpešte i Beča se
modernizuje i pretvara u tzv.brze puteve Evrope. Modernizuje se i
autoput Beograd-Niš-Dimitrovgrad-Sofija i Niš-Tabanovci u pravcu
Skoplja i Atine.
 U planu je izgradnja autoputa Beograd-Ljig-Takovo-Požega-Nova
Varoš-Sjenica-Boljare do Crne Gore ili Beograd-Požega-Arilje-Ivanjica
do Crne Gore.
 Danas naša zemlja raspolaže sa 6 477 km magistralnih puteva, sa
12 950 km regionalnih i 29 927 km lokalnih puteva.
 Železnički saobraćaj
 Između dva svetska rata železnički saobraćaj je bio slabo
razvijen i međusobno nepovezan.Planinski delovi Srbije bili
su najvećim delom van domašaja železničkih pruga.
 Pruga Beograd-Novi Sad-Subotica-Budimpešta-Beč se
modernizuje i pretvara u tzv. brze pruge.Takođe je važna i
pruga Beograd-Bar(dužina-475 km; ima 254 tunela ukupne
dužine 114 km; najduži tuneli su Zlatibor i Sozina; ima 234
mosta; most na Maloj rijeci je dug 500m, visok 160-190m i
najviši u Evropi.)
 Naše železnice raspolažu sa 3 960 km železničkih pruga,
od čega je 277 km sa duplim kolosekom a 1 341 km pruga
je elektrificirano. One godišnje prevezu oko 39,4 miliona
putnika i 38,2 miliona robe.
 Vodeni saobraćaj
 Vodeni saobraćaj dominira u prevozu tereta.
 Dunav je za vodeni saobraćaj vrlo važan jer iz Crnog mora
do Beograda plove brodovi nosivosti do 5 000 brt. Dunav je
plovan celim tokom kroz Srbiju(588,5 km). On nas i
povezuje sa zemljama srednje i zapadne Evrope.
 Tisa je takođe plovna celim tokom croz našu zemlju(164
km), Sava isto(206 km), Tamiš(53 km)
 Prednost rečnih puteva nad kopnenim je u tome što ih ne
moramo graditi iz početka i lakše ih je održavati.
 Duž Dunava grade se nove luke-Novi Sad, Bogojevo,
Apatin, Smederevo, Prahovo, Zrenjanin...
 Rečna flota je mala i zastarela.
 Jezerski saobraćaj je nerazvijen i odvija se na Skadarskom
jezeru i Đerdapu.
 Vazdušni i PTT saobraćaj
 Vazdušni saobraćaj uspešno rešava problem udaljenosti i
dužine putovanja. Deli se na: unutrašnji i međunarodni.
Unutrašnji saobraćaj sačinjavaju stalne ili sezonske avio-
linije na prostoru naše zemlje. Međunarodni saobraćaj se
obavlja sa brojnim zemljama sveta.
 Postoje nekoliko aerodroma u našoj zemlji, ali je svakako
najvažniji i najveći aerodrom “Nikola Tesla” u Beogradu.
Ima ih još u Nišu, Prištini i nekoliko manjih.
 Poštansko-telegrafsko-telefonski saobraćaj ima zadatak da
brzo prenosi poštanske pošiljke, vesti, poruke i saopštenja.
 Savremena satelitska služba brzo prenosi vesti s jednog
kraja sveta na drugi a jedna takva stanica postajala je blizu
Ivanjice.
 Trgovina
 Trgovina je značajna grana privrede. Ona čini vezu između proizvođača i
potrošača. Postoji unutrašnja i spoljna trgovina.
 Unutrašnja trgovina povezuje proizvođače i potrošače unutar granica
naše zemlje. Odvija se preko trgovačkih preduzeća i prodavnica širom
zemlje. Javljaju se veliki broj robnih kuća, samoposluga ali i privatnih
radnji, butika...
 Spoljna trgovina označava ekonomske odnose Srbije sa inostranstvom.
Odvija se u vidu izvoza, uvoza i tranzita.
 Neravnomeran i nejednak raspored prirodnih bogatstava upućuje zemlje
sveta na međusobnu razmenu da bi obezbedile normalno odvijanje
procesa proizvodnje.
 Naši najznačajniji trgovinski partneri su: Nemačka, Italija i Rusija, a zatim
SAD i Kanada, zatim sa zemljama Azije, Afrike, i Latinske Amerike. U
novije vreme Kina postaje naš sve značajniji trgovinski partner.
 Trgovinski bilans je odnos između vrednosti uvoza i izvoza robe u toku
jedne godine. Ako je vrednost izvoza manja od uvoza, trgovinski bilans je
negativan ili pasivan, a ako je vrednost izvoza veća od uvoza on je
pozitivan ili aktivan. Trgovinski bilans je uravnotežen ako su vrednosti
uvoza i izvoza ujednačene.
 Platni bilans obuhvata sva godišnja primanja i potraživanja naše zemlje
prema drugim državama.
 Turizam
 Turizam je veoma dinamična grana privreda. Zasniva se na brojnim
prirodnim i kulturno-istorijskim vrednostima.
 Razvoj turizma utiče i na porast zaposlenosti i životni standard
stanovništva. Veliki obrazovno-vaspitni značaj imaju đačke ekskurzije i
posete kulturno-istorijskim spomenicima(Gračanica, Sopoćani,
Cetinje...)
 Geografski položaj Srbije je važan faktor za razvjo turizma. Teritorija
naše zemlje čini most i raskrsnicu važnih međunarodnih drumskih i
vazdušnih puteva.
 Na teritoriji Srbije postoji više prekrasnih planina koje su se turistički
afirmisale(Kopaonik, Tara, Zlatibor, Prokletije, Šara itd.)
 Kanjoni, klisure, slapovi, vodopadi i glacijalna jezera Durmitora,
Prokletija i Šare privlače veliki broj turista. Na teritoriji Srbije postoji oko
130 toplih i mineralnih izvora(Vranjska, Niška, Vrnjačka, Sokobanja...)
 Nacionalni parkovi:Đerdap, Tara, Kopaonik, Šara, Fruška Gora,
Bjelasica, Durmitor predstavljaju značajne turističke potencijale.
 Pod zaštitom UNESKA su neki naši lokaliteti svetskog značaja. Tu
spadaju Durmitor, Sopoćani, Stari Ras, Studenica, a od 2000. godine
planina Golija, zbog neobične flore.
 Podela turizma
 Turizam se deli na: domaći i strani.
 Domaći turizam označava kretanje naših građana
prema banjama, odmaralištima, planinama... Broj
domaćih turista se povećava svake godine.
Osnovne karakteristike domaćeg turističkog
prometa su: izrazit sezonski karakter(juli, avgust) i
mobilnost automobilskog saobraćaja.
 Strani turizam označava kretanje i boravak
stranih turista na našem prostoru. Za prirodne
lepote Srbije(more, banje, planine...) interesuju se
mnogi stranci. Broj stranih turista i noćenja kod
nas raste iz godine u godinu.
 Planinski turizam
 Planinska regija zauzima oko ¾ teritorije naše zemlje. Odlikuje se
mnogobrojnim privlačnostima za domaće i strane turiste. To su
planinski vrhovi i zaravni, čist vazduh, bujne šume, livade i pašnjaci,
reke i jezera, planinska divljač i ribolov.
 Kopaonik(2 017m) se afirmisao kao centar zimsko-sportske i letnje-
planinske aktivnosti. To je planina koja se pruža 80 km od severa
prema jugu i široka je 40-60 km.
 U neposrednoj okolini Kopaonika su poznate banje: Jošanička,
Lukovska, Mataruška, Kuršumlijska, Vrnjačka.
 Kopaonik ima 10 žičara i 6 ski-liftova. Oni mogu prevesti 10 000
smučara na sat.
 Durmitor je već afirmisana planina za zimski i letnji boravak turista.
Proglašen je za nacionalni park neprocenljive vrednosti. Odlikuje se
prekrasnim planinskim vrhovima(Bobotov kuk), glacijalnim
jezerima(Veliko i Malo Crno jezero), čistim vazduhom, dubokim
kanjonskimdolinama Pive i Tare sa čistom i bistrom vodom.
 Banjski turizam i spomenici kulture
 Banje sa izvorima tople i mineralne vode postaju sve
privlačnije za turiste. U Srbiji ima više od 130 terminalnih
izvora. Ima ih u svim delovima Srbije: od Palića do
Rusande na severu, do Vranjske banje na jugu i od Banje
Koviljače na zapadu do Gamzigradske banje na istoku
Srbije. Od 130 izvora u Srbiji, status banja imaju samo 53.
 Spomenici kulture i istorijska mesta su značajna ishodišta
turizma u Srbiji.
 Manastiri su najveća istorijska dragocenost naše zemlje.
Svaki od njih ima mesto u kulturnoj istoriji naših naroda.
Neki od manastira su: Gračanica na Kosovu, Hopovo na
Fruškoj Gori, Manasija, Ravanica, Sopoćani, Studenica...
 Starovlaško-raška visija
1. Položaj, prostiranje, podela i kulturno-istorijsk
2. Prirodne odlike
3. Stanovništvo, privreda i naselja
 Položaj prostiranje, podela i
kulturno-istorijska obeležja
 Starovlaško-raška visija se proteže od Đetinje i Zapadne Morave na
severu, do Crnogorskih brda i površi na jugu; i od Drine na zapadu
do Ibra i Kopaonika na istoku. Zauzima oko 4 500 km2.
 Ova prostrana regijase sastoji iz dva dela: Starog Vlaha i Raške.
Stari Vlah obuhvata širi prostor između Drine i Gornjeg Ibra, oko
Lima, Uvca, Rzava i Moravice. Raška obuhvata slivove Raške i
Studenice.
 U okviru prostrane Starovlaško-raške regije izdvaja se nekoliko
manjih celina: Zlatibor, Stari Vlah, Polimlje, Sjenička kotlina, Pešter,
Stari Kolašin...
 Stari Vlah i Raška su bili jezgro prve srpske države-Raške-
stvorene u VII veku. Grad Ras kod Novog Pazara bio je prestonica
ove države. Po njemu je Raška i dobila ime. Iz doba
srednjovekovne države Raške i vladarske loze Nemanjića, potiču
spomenici kulture ove regije: manastiri Studenica, Sopoćani,
Đurđevi stupovi, Mileševa itd.
 Prirodne odlike
 U geološkom sastavu Starog Vlaha i Raške učestvuju stene različite starosti i porekla.
Najveće rasprostranjenje imaju škriljci paleozojske starosti i mezozojski krečnjaci.
 Sa visoravni se dižu brojne planine: Zlatibor (1 496m), Tara(1 547m), Golija(1
834m), Zlatar, Čemerno, Jelica...
 Sjenčka kotlina spada u red najviših u našoj zemlji. Leži na 1 000m N.V. Druga je
Novopazarska kotlina.
 Pešterska visoravan predstavlja izrazitu krašku površ, visoku 1 200m. Zasečena je
izvorišnim kracima Lima, Ibra, Raške i Vape.
 Peštersko polje(63 km2) najviše je i najveće ove vrste kod nas. Njegovo dno leži na
visini 1 150m. Po dnu polja javlja se veći broj ponora, a na obodu pećine(Pešteri).
 Koštam-polje(15,3 km2) predstavlja skrašćeno izvorište Raške. Javljaju se brojne
pećine: Ušačka, Ledena, Stepića i Hadži-Prodanova.
 Klima ove regije je umereno-kontinentalna-planinska. U kotlinama vlada nešto blaža,
župna klima.
 Lim(219km) je najveća reka koja preseca ovu regiju. Ističe iz Plavskog jezera u Crnoj
Gori, a uliva se u Drinu na teritoriji Hercegovine. U dolini Lima ima nekoliko kotlinskih
proširenja: Prijepoljska i Pribojska kotlina.
 Uvac je najveća desna pritoka Lima. Nastaje u Pešterskom polju kao Rasinska reka,
dalje teče kao Vapa, a zatim kao Uvac.
 Raška(60 km) je glavna reka ovog kraja. Nastaje u Koštam-polju. Brojna su veštačka
jezera: Zlatarsko, Bajinobaštansko, Potpećko i Ribničko jezero.
 Stanovništvo, privreda i naselja
 Najbrojiniji stanovnici su Srbi, a zatim muslimani. Manje je Turaka i
Roma. Natalitet je ovde visok, ali zbog stalnog iseljavanja prirodni
priraštaj je mali, kao i gustina naseljenosti(100 st/km2-u rečnim
dolinama;20 st/km2-na planinama).
 Ova regija spada u red nedovoljno razvijenih u Srbiji. Ratarstvo i
stočarstvo su glavne grane privrede. Zemljoradnja je slabije razvijena.
Poznat je ivanjički krompir. U okolini Bajine Bašte gaji se kvalitetan
duvan.
 Šume predstavljaju veliko bogatstvo ovog kraja. Od industrije razvijena
je tekstilna(Raška, Novi Pazar), metaloprerađivačka i drvna industrija.
U Priboju je razvijena industrija motornih vozila(FAP).
 Turizam je šansa Starovlaško-raške regije. Postoje brojni spomenici
kulture, manastiri: Studenica, Sopoćani, Mileševa... i nekoliko banja:
Novopazarska banja, Rajčinovska banja...
 Naselja u Starom Vlahu su najvećim delom depopulaciona. To naročito
važi za seoska naselja. Gradska naselja su Novi Pazar, Raška, Priboj,
Prijepolje, Sjenica, Nova Varoš, Ivanjica, Arilje, Bajina Bašta,
Čajetina...
 Kosovo i Metohija
1. Položaj, prostiranje, podela
2. Kulturno-istorijska obeležja
3. Prirodne odlike
4. Stanovništvo i naselja
5. Privreda
Položaj, prostiranje, podela Kosova i
Metohije
 Kosovo i Metohija se nalaze na sutoku Dinarskih, Šarskih i
Rodopskih planina. Severo-zapadnu granicu čine Prokletije,
Žljeb i Mokra gora. NA jugoistoku su Šar planina i Skopska
planina. Zapadnu granicu čine Korab, Paštrik i Koritnik. Istočnu
granicu između Kosova i Južnog Pomoravlja čini nisko pobrđe.
Površina Kosova i Metohije iznosi 10 887 km2 ili 12,3% ukupne
teritorije Srbije.
 Ova oblast obuhvata dve veće kotline: Kosovsku i Metohijsku
koje rastavlja Drenica.
 Kosovska kotlina se proteže u pravcu sever-jug i dugačka je 85
km a široka 10-15 km. Dno kotline leži na visini 570-510 m.
 Metohijska kotlina se pruža uporedno sa Kosovskom i dugačka
je 68 km a široka 60 km. Dno ove kotline leži na visini 450-350
m.
 Pobrđe Drenica leži između Kosovske i Metohijske kotline.
Ovde se nalazi bifurkacija Nerodimke i hidrografski čvor na
Crnoljevi.
Kulturno-istorijska obeležja Kosova i
Metohije
 Kosovo i Metohija imaju veoma dugu kulturno-istorijsku
tradiciju. Na ovom prostoru se širila država Nemanjića i
Dušanovog carstva. Na Kosovu se 1389. godine odigrala
Kosovska bitka. Sa Kosova je 1690. godine potekla velika
seoba srpskog naroda pod Arsenijem Čarnojevićem. Još u
srednjem veku ovde je bilo rayvijeno rudarstvo(Trepča,
Janjevo, Novo Brdo, Goleš, Aivalija, Kižnica).
 U podnožju Šare ponikao je antički grad Dheranda,
današnji Prizren. U srednjem veku to je bio carski grad,
prestonica careva Dušana i Uroša. Bio je to “srpski
Carigrad”. Pećka patrijaršija iz 1346. i manastir Dečani iz
1335. godine raspolažu sa više od hiljadu fresaka. Na
Kosovu postoji više kulturno-istorijskih spomenika:
Gazimestan, Gračanica, Zvečan-grad, Ulpijana...
Prirodne odlike Kosova i Metohije
 Planinski okvir Kosovske i Metohijske kotline je izgrađen od stena
različite starosti i porekla. U građi učestvuju paleozojski škriljci i
mezozojski krečnjaci. Ovde ima i vulkanskih stena: Zvečan, Veletin,
Mrkonjski vis. U građi Kopaonika javlja se mozaik stena.
 Klima ove regije je župna i submediteranska. To je uslovljeno
zaklonjenošću visokim planinama, koje sprečavaju nagle prodore
hladnih masa sa severa i severozapada. Zime su blage, a leta suva
i topla, a godišnje se ovde izluči 600-800 mm padavina.
 Metohijska kotlina je bogata vodama. Beli Drim izvire na njenom
severnom obodu iz Radovačke planine. Njegove pritoke su: Pećka,
Dečanska i Prizrenska Bistrica sa desne i Miruša sa leve strane.
 Kosovska kotlina je veoma sušna iako njenim dnom teku Sitnica,
pritoka Ibra i Nerodimka , pritoka Lepenca.
 Biljni i životinjski svet je raznovrstan. Planinski obod je pod
šumama(hrast, bukva, četinari, ali i munika, molika, jela, smrča...).
Ovde se gaji šećerna repa, kvalitetan duvan, vinova loza...
 Stanovništvo i naselja Kosova i
Metohije
 Prema popisu stanovništva iz 1991. godine na
Kosovu i Metohiji je živelo 1 584 000 stanovnika.
Poslednjih decenija broj srpskog stanovništva
opada zbog iseljavanja i zbog povećavanja
albanskog stanovništva.
 Na Kosovu i Metohiji trenutno ima ukupno 1 429
naselja. Dominiraju zbijena seoska naselja
čitlučkog tipa. Ređa su sela zbijenog tipa. Manju
gradovi i varošice imaju mahom orijentalna
obeležja-uske, krivudave, kaldrmisane ulice,
dvorišta i kuće ograđene zidovima, sahat-kule i
džamije(Orahovac, Suva reka, Istok).
 Privreda Kosova i Metohije
 Poljoprivreda je tradicionalna grana privrede Kosova i Metohije.
Plodno zemljište po kotlinama i pitomi pašnjaci i livade na okolnim
planinama čine osnovu za ratarsku i stočarsku proizvodnju.
 Rudarstvo na Kosovu i Mehohiji ima veoma dugu tradiciju. Zasniva se
na kvalitetnim nalazištima rude olova i cinka, hroma, nikla, kobalta.
Rudnici olova i cinka: Trepča, Kižnica, Ajvalija, Novo Brdo, poznati su
još iz rimskog doba. Pored olova i cinka, srebra i zlata, Trapča daje
sirovine za proizvodnju sumporne kiseline, superfosfata,
akumulatora...
 Energetika se zasniva na oko 16 milijardi tona lignita po dnu
Kosovske i Metohijske kotline. To je najveći basen uglja u Srbiji i
Balkanu.
 Turizam na Kosovu i Metohiji ima povoljne uslove za razvoj. To su
brojni kulturno-istorijski objekti(Pećka patrijaršija, Dečani, Gazimestan,
Gračanica), te planine Šara, Prokletije, Kopaonik...
 Priština(oko 115 000 stanovnika) je glavni grad pokrajine i privredni
centar sa 14 fabrika.
 Peć je najveći grad Metohijske kotline. U Peći se nalazi Pećka
patrijaršija iz 1346. godine.
 Prizren je carski grad srednjovekovne srpske države. Stare četvrti
 Južno Pomoravlje
1. Položaj, prostiranje, podela
2. Kulturno-istorijska obeležja
3. Stanovništvo i naselja
4. Privreda
 Položaj, prostiranje, podela Južnog

Pomoravlja
Proteže se od Preševske povije i granice prema Makedoniji na jugu, do Stalaćke klisure i
Gledićkih planina na severu. Od zapada prema istoku proteže se od Kopaonika do
bugarske granice. Zahvata površinu od 13 225 km2. To Rodopski prostor izgrađen od
najstarijih paleozojskih stena. Ističu se 3 veće regionalne celine: Vlasina i Krajište,
Toplica i Jablanica, i dolina Južne Morave.
 Vlasina i Krajište zauzimaju prostor između Južne Morave, Nišave, granice prema
Bugarskoj i Makedoniji. Tu dominiraju srednje, visoke Rodopske planine: Besna kobila,
Dukat, Milevska planina, Strešer, Vardenik, Čemernik.
 Toplica i Jablanica zauzimaju krajeve oko istoimenih reka i njihovih pritoka: Kosanice,
Pusta reke, Beternice. Veće planine su: Jastrebac, Vidojevica, Radan i Goljak, a veće
kotline su Jablanička i Toplička.
 Dolina Južne Morave zauzima centralni deo ove regije (5 609 km2). Dužina toka Južne
Morave je 343 km.
 Vranjska kotlina je prva od većih kotlina u dolini Južne Morave. Dugačka je 30 km a
široka 6 km. Sledi Grdelička klisura dugačka 30 km, poznata po jakoj eroziji, bujicama i
plavinama. Leskovačka kotlina je prečnika 50 km. Od Niške kotline je odvaja
Pečenjevačko suženje.
 Niška kotlina je dugačka 40 km a široka 20 km.Poslednja je Stalaćka klisura dugačka
20.
 Klima Južnog Pomoravlja je umereno-kontinentalna. Leta su suva i topla (juni 21-230C),
zime dosta hladne(januar -0,50C do -0,90C. Košava, severaci severozapadni vetar su
česta pojava u Pomoravlju. Padavine su male i nedovoljne, 555-600 mm godišnje.
 Južna Morava nastaje od Preševske i Binačke Moravice, kod Bujanovca. Važnije pritoke
sa desne strane su Vlasina, Nišava i Sokobanjska Moravica. Leve pritoke su Veternica,
Jablanica i Toplica.
 Stanovništvo i naselja Južnog
Pomoravlja
 U Južnom Pomoravlju živi oko milion stanovnika.
Najviše ih je u dolini Južne Morave. Proces
deagrarizacije i depopulacije je zahvatio sva
naselja perifernog dela Južnog Pomoravlja.
Stanovništvo se najviše seli u gradske i
industrijske centre: Niš, Leskovac, Vranje. Proces
depopulacije seoskih naselja će se verovatno i
dalje nastaviti u korist gradova u dolini Južne
Morave. Seoska naselja su pretežno razbijenog
tipa.
 Kulturno-istorijska obeležja Južnog
Pomoravlja
 Postoje sigurni istorijski i arheološki dokazi o gustoj
naseljenosti ovog prostora u doba Rimljana. Stari Naissus
je bio poznati rimski grad i tvrđava. To je rodno mesto cara
Konstantina. Porušili su ga Huni 441. godine.
 Južno Pomoravlje je doživelo brži razvoj posle izgradnje
železničke pruge dolinom Morave (1884-1886.god)
 Brojni manastiri u Južnom Pomoravlju potvrđuju kulturno-
istorijsku vitalnost i osobenost ovog krajai naroda u njemu.
 Niš je glavni grad, raskršće, industrijski centar Pomoravlja.
On je univerzitetski, kulturno-prosvetni, zdravstveni i
naučni centar ove regije.
 Privreda Južnog Pomoravlja
 Plodno zemljište Niške, Leskovačke i Vranjske kotline je
pogodno za razvoj poljoprivrede i ratarstva. U Leskovačkoj
kotlini se gaji povrće. Uz navodnjavanje, dolina Južne Morave
može postati prava žitnica Srbije.
 U Vranjskoj banji topla voda se koristi za gajenje povrća i cveća
koje se plasira na strano tržište. Konoplja je tradicionalna kultura
Južnog Pomoravlja.
 Mrkog uglja ima u Aleksinačkom basenu. U okolini Aleksinca i
Vranja ima bituminoznih škriljaca iz kojih se dobija nafta.
 Vlasinske elektrane “Vrla I-IV” i HE “Zavoj” čine solidnu
energetsku osnovu Južnog Pomoravlja.
 Industrija u Južnom Pomoravlju ima solidnu osnovu. Razvijena
je prehrambeno-prerađivačka, mašinska, elektro, hemijska,
tekstilna i druge grane industrije.
 Veći gradovi u ovoj oblasti su: Niš, Leskovac, Vranje,
Prokuplje...
 Istočna Srbija
1. Položaj, prostiranje, podela
2. Prirodne odlike
3. Stanovništvo i naselja i Kulturno-istorijska obe
4. Privreda
 Položaj, prostiranje, podela istočne
Srbije
 Istočna Srbija se proteže od Đerdapa na severu do
Zaplanjsko-lužničke kotline i Ruj-planine na jugu, i od
Pomoravlja na zapadu do granice prema Bugarskoj i
Rumuniji na istoku. Površina Istočne Srbije iznosi 13 607
km2.
 Sastoji se od Karpatskog i Balkanskog dela.
 Karpatski deo istočne Srbije se sastoji od: Đerdapa,
Zvižda, Homolja, Resave, Donjeg Timoka, Ključa,
Negotinske krajine, Poreča i Crnorečkog kraja.
 Balkanskom delu istočne Srbije pripadaju Sokobanjski,
Svrljiški kraj, Ponišavlje, Koritnica, Jelašnica i Zaplanje.
 Prirodne odlike istočne Srbije
 U građi učestvuju kristalasti škriljci i peščari paleozojske starosti, mezozojski krečnjaci i vulkanske
stene.
 U reljefu dominiraju niske i srednje mlađe venačne planine. Zastupljeni su paleovulkanski, kraški i
eolski oblici reljefa.
 Đerdap je najveća probojnica Srbije i Evrope(95,5 km). Spaja Panonski i Vlaško-pontijski basen.
Zbog arheoloških nalazišta je proglašen nacionalnim parkom međunarodnog značaja. Iznad Đerdapa
se izdižu Miroč, Veliki greben i Severni Kučaj. Dalje prema jugu su Deli Jovan, Homoljske planine,
Veliki Krš, Beljanica, Kučaj, Rtanj, Tresibaba.
Važnije kotline Karpatskog dela su:Homoljska, Crnorečka, Zaječarska, Knjaževačka.
 Planine Balkanskog dela su: Ozren, Devica, Svrljiške, Suva i Stara planina.
 Stara planina (2 169 m) je najviša u istočnoj Srbiji. Na ovoj planini se nalazi najistočnija tačka
Srbije(Srebrna glava 23000’42”). Važnije kotline Balkanskog dela su: Sokobanjska, Belopalanačka i
Pirotska, Svrljiška, Zaplanjsko-lužnička.
 Pored Đerdapske, u istočnoj Srbiji se javljaju brojne manje klisure: Sićevska, Gornjačka, Kaonska.
 Pećine i jame su najčešći oblici kraškog reljefa. To su:Bogovinska, Resavska, Zlotska, Rajkova
pećina.
 Klima ovog dela je raznovrsna: župna u kotlinama, umereno kontinentalna u rečnim dolinama i
planinska. Leta su umereno topla, zime dosta hladne. Košava je najčešći vetar u istočnoj Srbiji.
Padavine su nedovoljne(565-950mm).
 Vodeni tokovi nastaju od kraških vrela. Mlava, Pek, Timok su pritoke Dunava. Nišava se kod Niša
uliva u Južnu Moravu.
 Gamzigradska, Sokobanjai Brestovačka banja su prirodno-turistički potencijali ove regije.
 Stanovništvo i naselja i kulturno-
istorijska obeležja istočne Srbije
 Lepenski vir je svetski značajno otkriće naselja iz doba 6
000-7 000 godina P.N.E. U Zlotskoj pećini nađeni su
tragovi kulture paleolitske starosti. Gamzigrad i
Kostolac(Viminacium) najlepši su primeri naselja iz rimskog
perioda.
 U XVIII i XIX veku ovde se doseljavalo stanovništvo iz
Makedonije, Kosmeta, Crne Gore, Bugarske i to je uslovilo
sadašnju etničku strukturu. Najbrojniji su Srbi, a Vlaha ima
u Zviždu, Homolju, Ključu i Negotinskoj krajini. U istočnoj
Srbiji živi oko 570 000 stanovnika.
 Seoska naselja se nalaze u rečnim dolinama, a gradskih
naselja i varošica je više. Među njima se ističu Zaječar,
Negotin, Bor, Majdanpek, Knjaževac, Pirot, Dimitrovgrad...
 Privreda istočne Srbije
 Istočna Srbija raspolaže prirodnim i privrednim potencijalima. U rečnim
dolinama i kotlinama razvijena je ratarska proizvodnja.
 Rudno bogatstvo čini solidnu osnovu privrednog razvoja. Čine ga rude bakra,
olova, cinka, gvožđa, volframa, molibdena, barita, kvarcnog peska.
 U Borskom basenu (Bor, Majdanpek, Krivelj) eksploatiše se ruda bakra. U
Boru se nalazi moderna topionica bakra, elektroliza i fabrika sumporne
kiseline.
 Majdanpek se razvio u moderan centar za proizvodnju ukrasnih predmeta od
zlata.
 Pirot je poznat po industriji gumenih proizvoda “Tigar”, alatnih mašina, tekstila,
kožnih proizvoda i nameštaja.
 Kamenog uglja ima na više mesta: Vrška čuka, Podvis, Rtanj, Dobra sreća.
Mrki ugalj se javlja u Bogovini, Senjsko-resavskom i Jelašničkom basenu i
Jermi kod Pirota. Lignita ima u okolini Despotovca i u susednom Kostolačkom
basenu.
 Hidroenergetski potencijal se koristi u Đerdapu(HE Đerdap I i II, HE
Sokolovica u klisuri Timoka i TE Zvezdan i TE Bor).
 Šumadija i Pomoravlje
1. Položaj, prostiranje, podela
2. Prirodne odlike
3. Klima i hidrografija
4. Stanovništvo i naselja
5. Privreda
6. Saobraćaj i turizam
 Položaj, prostiranje, podela
 Šumadija, Veliko i Zapadno Pomoravlje zauzimaju
centralni i najveći deo srednje Srbije.
 Šumadija(6 070km2) zauzima prostor između Dunava i
Save, Velike i Zapadne Morave, Kolubare, Ljiga i Dičine.
 Veliko Pomoravlje, u užem smislu (2 841 km2) obuhvata
široku dolinu V.Morave, od stava Z. i J. Morave kod
Stalaća, do njenog ušća u Dunav. Na zapadu V.Pomoravlje
se oslanja na horst planine Juhor i Jastrebac i pobrđe
Šumadije
 Zapadno Pomoravlje (5 233 km2) seže na zapad do
padina Tare i Zlatibora. Proteže se između Starovlaških i
Kopaoničkih planina na jugu, zatim Povlena, Maljena,
Suvobora i šumadijskih planina na severu.
 Prirodne odlike
 Sredinom Šumadije proteže se Šumadijska greda. Rudnik je
najviša planina Šumadije(Cvijićev vrh 1.132 m), koji je i
hidrografski čvor. Ostrovica(758 m) je izgrađena od riolita i
ima izgled vulkanske kupe.
 Prema severu su Bukulja, Venčac, Kosmaj i Avala.
 Južno od Rudnika su Gledićke pl. i Kotlenik, zatim Juhor i
Crni Vrh.
 Veliko Pomoravlje se sastoji od Paraćinsko-jagodinske Gornje
kotline i Donje kotline. Rastavlja ih Bagrdanska klisura (17
km).
 Zapadno Pomoravlje obuhvata dolinu Zapadne Morave u
kojoj su: Užička, Požeška, Čačanska, Kraljevačka i
Kruševačka kotlina. Između su i klisure od kojih je najveća
Ovčarsko-kablarska između Požeške i Čačanske kotline.
 Po obodu Zapadnog pomoravlja su planine: Tara i Zlatibor na
zapadu, Jelica, Goč i Ginjeva na jugu, Povlen, Maljen,
Suvobor i Kotlenik na severu.
 Klima i hidrografija
 Klima Šumadije i Pomoravlja je umereno kontinentalna. Ali tu postoje
razlike u zavisnosti od prostranstva, nadmorske visine.
 U dolini Velike Morave se osećaju uticaji stepsko kontinentalne,
panonske klime, a sa planina istočne Srbije ovde se osećaju uticaji
planinske klime.
 Leta su umereno topla, a najtopliji je juli (20-22,20C), dok su zime
oštre. Zimi dolazi do temp. inverzije (hladnije u kotlini nego na
planinama).
 Padavine su nedovoljne. Najmanje taloga ima u Aleksandrovcu (625
mm).
 Šumadiju dodiruju tokovi Dunava, Save, Velike Morave i Kolubare.
 Postoje brojni izvori pitke vode kao i banje (Bukovička,Mladenovačka i
Trepčanska).
 Ima i brojnih jezera kao što su: Dulensko i Grošničko kod
KG,Bukuljsko kod Aranđelovca,Kudričko kod Smederevske
Palanke,Vlaškodorsko kod Azanje i Markovačko kod Mladenovca.
 Stanovništvo i naselja
 Natalitet i prirodni priraštaj stanovništva je mali i u
opadanju. Proces deagrarizacije je veliki, a iz sela odlaze
mladi ljudi.
 Najbrže raste broj stanovnika u gradovima, među kojima
su: Čačak, Kragujevac, Beograd, Kruševac, Kraljevo.
 Seoska naselja Šumadije su velika i razbacana po
brežuljcima. To je tzv. šumadijski tip naselja, dok se na
planinama javlja starovlaški tip razbijenih sela.
 Od većih gradova postoje: Beograd,
Kragujevac,G.Milanovac,Smederevo,Požarevac,Sm.Palan
ka,Jagodina,Ćuprija,Paraćin,Kruševac,Kraljevo,Čačak..
 Privreda
 Ovo je jedna od agrarno industrijski najrazvijenijih
regija u Srbiji. Ratarstvo i stočarstvo su tradicionalne
grane privrede, a tlo je pogodno za gajenje kukuruza i
svih vrsta povrća.
 Šljivici su sinonim Šumadije a najpoznatija je
“požegača”, dok je u okolini
Topole,Oplenca,Smedereva,Ćuprije i u
Aleksandrovačkoj župi razvijeno vinogradarstvo.
 Rudarstvo je stara grana privrede. Ruda
olova,cinka,srebra itd. ima na planini Rudnik, azbest
(Stragari,Milanovac), uglja (Senjsko-resavski basen),
cement (Popovac), magnezit (Kraljevo, Čačak).
 Saobraćaj i turizam
 Saobraćajni položaj ove oblasti je veoma povoljna.
 Dolinom V.Morave vodi međunarodna pruga Beograd-Niš-
Skoplje-Solun.
 Važnije drumske saobraćajnice su: Beograd-Niš, Ibarska
magistrala...
 Turizam ima povoljne uslove za razvoj. Planine
Avala,Kosmaj,Rudnik i Goč čine osnovu za razvoj turizma.
 Banjski turizam ima dobre uslove za razvoj.
Bukovička,Mladenovačka,Palanačka,Vrnjačka,Mataruška,B
ogutovačka su stekle dobar glas.
 Postoje i brojni
manastiri:Blagovesti,Strugara,Vraćevšnica,Manasija,Žiča,L
jubostinja,crkva Lazarica...
Podrinjsko-Valjevsko-Šabačka regija
 1. Položaj, prostiranje, podela
 2. Prirodne odlike
 3. Kulturne osobenosti, stanovništvo i
naselja
 4. Privreda
 Položaj, prostiranje, podela
 Zauzima prostor između Save na severu, Zapadnog
Pomoravlja na jugu, Drine na zapadu i Šumadije na istoku.
 P=3 101 km2, BS=265 000, GN=85 st/km2
 Deli se na nekoliko regija: Podrinje,Valjevska
Podgorina,Jadar,Rađevina,Lešnica i Azbukovica,Mačva i Šabačka
Posavina.
 Podrinje se proteže uz Drinu od Bajine Bašte do Loznice, između
pl.:Gučeva,Boranje,Jagodnje,Sokolske pl.,Medvednika,Jablanika i
Povlena.
 Valjevska Podgorina obuh. gornji deo sliva Kolubare,Valjevske pl. i
Valjevsku kotlinu.
 Jadar obuh. sliv reke Jadar između pl. Iverka i
Gučeva,Boranje,Jagodnje i Vlašića.
 Položaj, prostiranje, podela
 Rađevina obuhvata prostor oko Bele Crkve i
Pecke. To je podgorina Boranje, Jagodnje i
Sokolskih planina.
 Lešnica se nalazi između Cera i Iverka u slivu
Lešnice.Tu je još i Azbukovica,neposredno uz
Drinu u podnpžju Sokolskih planina i Povlena.
 Mačva zauzima prostor između Drine, Save i
Pocerine.
 Šabačku Posavinu čini plodna aluvijalna ravnica
sa desne strane Save.
 Prirodne odlike
 U reljefu postoje niske i srednje
planine:Gučevo,Boranja,Jagodnja,Sokolske
pl.,Jablanik,Medvednik,Povlen,Maljen i Suvobor sa
Rajcem.
 U Valjevskoj Podgorini se javlja kraški reljef: poznate su
Petnička pećina kod Valjeva i Krupanjska pećina.
 Klima ove regije je umereno-kontinentalna, sa uticajem
subplaninskog podneblja na jugu. Srednje godišnje temp.
Se kreću oko 110C. Najhladniji je januar (-0.80C) a najtopliji
juli (21.70C). Godišnja količina taloga iznosi 774 mm.
 Drina, Kolubara, Gradac, Jadar i druge manje reke su
bogate vodom.
 Kulturne osobenosti, stanovništvo i
naselja
 Ovaj prostor je poznat po istorijski važnim ličnostima kao što su:
braća Nenadovići, Vuk Karadžić, naš veliki geograf Jovan Cvijić,
Desanka Maksimović...Tu je i poznati manastir Tronoša.
 Stanovništvo Podrinja vodi poreklo od doseljenika iz Bosne i
Hercegovine, Crne Gore i Dalmacije.
 Većina naselja su razbijenog tipa. Valjevo je najveće naselje
ove regije. Ima više privrednih objekata od kojih se ističu: PIK
“Srbijanka” i “Krušik”.
 Loznica je drugi grad po veličini koji je poznat po industriji
viskoze i celofana.
 Šabac ima razvijenu hemijsku industriju “Zorka”, prehrambenu,
drvnu i tekstilnu industriju.
 Ostala naselja gradskog tipa su:
Mionica,Ljig,Ljubovija,Krupanj,Zajača,Koviljača...
 Privreda
 Poljoprivreda je glavna grana privrede ove regije. Najviše se
gaje žitarice, povrće,voće industrijsko bilje...
 Stočarstvo je značajna grana poljoprivrede ove regije.
 Kolubarski basen je poznat po nalazištima i proizvodnji uglja.
Razvio se termoenergetski sistem Kolubara, sa TE “Nikola
Tesla” u Obrenovcu, Velikim Crljenima i Vreocima.
 Rudnik antimona nalazi se kod Zajače i spada u red vodećih u
Evropi i svetu.
 Turizam je potencijalna privredna grana ove regije.Dvičibare je
turistički afirmisan centar ove regije.
 Za razvoj turizma od zančaja su i banje. Banja Koviljača se
nalazi u Podnožju Gučeva nedaleko od Loznice.
 Badanjska banja se nalazi 28 km severno od Loznice.
 Banja Vrujci se nalazi nedaleko od mionice.
 Vojvodina
 1. Položaj, prostiranje, podela
 2. Prirodne odlike
 3. Stanovništvo i naselja
Položaj, prostiranje, podela
Prirodne odlike
Stanovništvo i naselja