Gospodarka radziecka

Podoe polityczne

Rewolucja 1905 roku, rozpoczyna er ograniczonych

reform w Rosji:
- wprowadzenie rolnictwa indywidualnego,
- reorganizacja owiaty i wojska,
- utworzenie Dumy parlamentu rosyjskiego.

Podoe polityczne

Dwa skrzyda w SDPRR Socjaldemokratycznej

Partii Robotniczej Rosji:
Bolszewicy (Wodzimierz Ilicz Ulianow [Lenin])
zwolennicy stworzenia partii o charakterze
rewolucyjnym, denie do wywoania rewolucji
robotniczej bez stworzenia proletariatu
wielkoprzemysowego
Mienszewicy (Gieorgij Plechanow) opowiadali si
za zmianami o charakterze ewolucyjnym,
ewentualne przejcie wadzy drog parlamentarn.
Zwycistwo bolszewikw.

Podoe polityczne

Rewolucja lutowa:
23 II (8 III) 1917 r. wybuchy rozruchy o charakterze
godowym w Piotrogrodzie, rozpoczy si zamieszki
ktre doprowadziy w kocu do abdykacji cara
Mikoaja II 15 III 1917 r. utworzenie Rzdu
Tymczasowego. Panuje jednak dwuwadza gdy
jednoczenie dziaaj Rady Robotnicze co potguje
anarchi w kraju;
25 X (7 XI) 1917 wybucha rewolucja padziernikowa
i bolszewicy z Leninem na czele przejli wadz.

Podoe polityczne

dekret o ziemi uchwalony pod koniec 1917 roku,

przewidywa upastwowienie ziemi a potem rozdanie
jej chopom. Gospodarstwa indywidualne miay sobie
liczy 4 hektary ziemi. Cz ziemi przeznaczono
pod pierwsz form gospodarstwa kolektywnego
artel. Dekret mia zapewni bolszewikom poparcie
wyborcze ale si tak nie stao. Zwycistwo w
wyborach osignli opozycyjni wobec bolszewikw
eserowcy (rewolucyjni socjalici), jednak parlament
zosta zlikwidowany przez bolszewikw, ktrzy
wsparli si utworzeniem policji politycznej CzEKA.

Organizacja gospodarki bolszewickiej

Brak wzorcw historycznych;

Priorytetem nacjonalizacja gospodarki i
wprowadzenie centralnego zarzdzania gospodark.
1917 upastwowienie szkolnictwa i bankw;
1918 upastwowienie zakadw przemysowych,
kolei i handlu zagranicznego.

Komunizm wojenny

Komunizm wojenny rozpatrywany krtkookresowo mia dwojaki

uwarunkowania. Z jednej strony by prb radykalnego odwrcenia kryzysu
spoeczno-ekonomicznego, z drugiej za reakcj na wyzwania postawione
przez wojn domow i interwencj pastw zachodnich. Celem
dugookresowym KW byo ukierunkowanie na realizacj marksistowskiego
modelu gospodarki komunistycznej. W punkcie dojcia nastpi bowiem
miao cakowite zniesienie wasnoci prywatnej, skrajne scentralizowanie
struktury gospodarki, pogbienie pastwowego systemu zarzdzania,
wprowadzenie centralnego planowania gospodarczego oraz eliminacj
stosunkw towarowo-pieninych.
System kierowania gospodark mia charakter nakazowy i opiera si na
wzorcach zaczerpnitych z niemieckiej gospodarki wojennej.
Wyksztaci si wwczas podwjny system administrowania gospodark, w
ramach ktrego aparat partyjny sprawowa cisy nadzr nad dziaalnoci
pastwowych centralnych organw wadzy gospodarczej, a take
poczynaniami pastwowej kadry menederskiej w przedsibiorstwach.
Najbardziej podporzdkowany by przemys, a najmniej indywidualne
rolnictwo.
Podstawowym priorytetem ekonomicznym byo kierowanie wszelkich
dostpnych rodkw do gazi i przedsibiorstw pracujcych

Komunizm wojenny

na potrzeby wojny dlatego te pastwo dyo do pene monopolizacji

obrotw na rynku wewntrznym. Istniay pastwowe systemy
reglamentacji surowcw, towarw inwestycyjnych i artykuw
konsumpcyjnych (bezpatnych lub o staych cenach).
Charakterystyczne byo zintensyfikowanie prac nad centralnym
planowaniem gospodarczym. Podejmowano liczne prby tworzenia
krtkookresowych planw produkcyjnych w rnych branach i gaziach
przemysu. Mylano te nad dugookresowym planem oglnogospodarczym
opartym o inwestycje elektryfikacyjne. Plan taki ostatecznie nie powsta, ale
zmierzano w tym kierunku czego wyrazem byo powoanie w lutym 1921
roku Pastwowej Komisji Planowania.
Najistotniejszym fragmentem strategii KW okazaa si polityka rolna- z
zaoenia dwutorowa. Z jednej strony wadzom bolszewickim zaleao
na zapewnieniu staych i wystarczajcych dostaw artykuw
ywnociowych armii i miastom, z drugiej (w dalszej perspektywie) na
zastpieniu indywidualnych gospodarstw rolnictwem zespoowym. Cel
pierwszy mia absolutne pierwszestwo, na drugi wic nie wystarczyo
rodkw (struktura gospodarstw rolnych zmienia si w niewielkim
stopniu).

Komunizm wojenny

Niemal wszystkie wysiki skoncentrowano natomiast na

zagwarantowaniu dostaw artykuw rolnych dla wojska i robotnikw
zatrudnionych w przemyle. W tym celu w maju 1918 roku ogoszono
wyprawy krzyowe po zboe, a w czerwcu dyktatur
ywnociow. Obowizywa pastwowy monopol zboowy,
cakowity zakaz handlu prywatnego zboem oraz obowizkowe
przekazywanie nadwyek zboowych (po sztywnych cenach).
Wkrtce przepisy rozszerzono na inne artykuy rolne. Poniewa
chopi na og bardzo niechtnie oddawali wyprodukowane przez
siebie nadwyki, powszechn regu stay si przymusowe
rekwizycje surowcw i podw rolnych. Dokonyway ich zarwno
specjalne robotnicze oddziay ywnociowe, jak i regularne
formacje Armii Czerwonej. Dochodzio przy tym do licznych
aresztowa, rozstrzeliwa, wywaszcze i wysiedle opornych
gospodarzy. Represje te uzasadniano koniecznoci wzmagania
walki klasowej wrd chopw, co traktowano jako warunek wstpny
socjalistycznych przeobrae w rolnictwie. Wspomniane retorsje byy
jednak rwnie odpowiedzi na notowane w niektrych rejonach
przypadki czynnego oporu mieszkacw wsi.

Komunizm wojenny

Od koca 1918 roku wadze bolszewickie zdecydoway si zarzuci

polityk walki klasowej na wsi i proklamoway sojusz biednego i
redniego chopstwa z proletariatem miejskim. Zaczto wwczas
organizowa handel wymienny pomidzy miastem i wsi. Polega on
mia na powizaniu pobierania nadwyek produkcji rolnej z
dostarczaniem maszyn, narzdzi rolniczych i artykuw
konsumpcyjnych wytwarzanych przez przemys. Okazao si to na
og fikcj. Przymusowe rekwizycje nie ustay, a narastajca obrona
chopw coraz wyraniej przeradzaa si w regularn wojn z
bolszewikami.
Charakterystyczne, e w caym okresie komunizmu wojennego
wymiar nadwyek nie by precyzyjnie okrelony, co dawao
moliwo dowolnego ich zawyania. Zdarzao si, e zabierano
wszystkie znalezione w danej wsi surowce i artykuy rolne. W celu
lepszej orientacji w stanie posiadania i plonw wadze powoyway
kontrolowane przez siebie komitety biedoty (kombiedy), a pniej- po
zagodzeniu w kocu 1918 roku polityki rolnej- rady wiejskie.

Komunizm wojenny

W dziaach pozarolniczych nastpio w okresie KW pene

upastwowienie wasnoci. W czerwcu 1918 roku
znacjonalizowano cay wikszy przemys i wszystkie prywatne
towarzystwa kolejowe, motywujc to koniecznoci mobilizacji
rodkw na cele wojny domowej. Zatrzymano w ten sposb
oddoln socjalizacj zakadw dokonywan przez komitety
fabryczne i lokalne sowiety. Jednak wg. oficjalnych danych
pastwo posiadao jedynie 12% wszystkich zakadw
przemysowych. Cay drobny przemys pozostawa cigle
prywatny. W listopadzie 1920 wydano drugi dekret, koczcy
praktycznie proces nacjonalizacji przemysu. Stanowi on, e
upastwowieniu podlegay wszystkie przedsibiorstwa
zatrudniajce powyej 5 pracownikw na jedn zmian, w
praktyce przejmowano nawet mniejsze zakady. Jeszcze
wiksze zmiany zaszy w dziedzinie handlu. W kwietniu 1918
wprowadzono monopol handlu zagranicznego, w listopadzie
1918 wydano dekret o monopolu pastwowym w handlu
wewntrznym. Na jego podstawie wikszo jednostek
handlowych zostaa znacjonalizowana, a zachowano jedynie
podleg pastwu spdzielczo handlow.

Komunizm wojenny

1. W okresie KW wadze radzieckie wiadomie zmierzay do

znaturalizowania stosunkw ekonomicznych. Liczono, e doprowadzenie do
przeistoczenia inflacji w hiperinflacj spowoduje zupen niemal utrat
wartoci rubla i uatwi tym samym eliminacj handlu oraz przejcie do
gospodarki bezpieninej. Dlatego cigemu wzrostowi emisji pienidza
towarzyszyy decyzje o rozszerzaniu reglamentacji kartkowej w miastach,
zmniejszaniu rozpitoci pac robotniczych, powikszaniu udziau w pacach
wiadcze w naturze, stosowaniu bezpieninego rozrachunku w
stosunkach pomidzy przedsibiorstwami i jednostkami pastwowymi itp. W
styczniu 1920 zamknito Bank Ludowy RFSRR. Kredytw udzielano od tego
czasu gwnie w postaci dostaw surowcw i materiaw. W drugiej poowie
1920 zarzdzono konfiskat kruszcw szlachetnych oraz zlikwidowano
opaty za produkty reglamentowane, a take szereg pastwowych i
komunalnych usug publicznych. W lutym 1921 wydano postanowienie o
zaprzestaniu pobierania podatkw. Na kwiecie przygotowano cakowite
zniesienie pienidza.
Likwidacji stosunkw towarowo pieninych nie udao si jednak
przeprowadzi. Nie pozwolia na to sytuacja, ktra ostatecznie wymusia
porzucenie polityki KW. Zanim do tego doszo istnienie pienidza
podtrzymywa czarny rynek. Szacuje si, e w latach 1918-19 ludno
miejska kupia na czarnym rynku ok. 60% wszystkich skonsumowanych
przez siebie artykuw spoywczych.

Komunizm wojenny

W okresie KW wprowadzono powszechny obowizek pracy,

uzaleniajc od jego wypenienia kartkowe przydziay artykuw
konsumpcyjnych (kto nie pracuje, ten nie je). Poprzez przymus
pracy starano si zaradzi spadkowi zatrudnienia w przemyle
(mobilizacja do armii, migracje na wie, stay spadek wytwrczoci).
Zwikszono rwnie czas pracy (z 8 do 12 h) oraz prac w
godzinach nadliczbowych. Przydzia do fabryk (z wyjtkiem
przemysu zbrojeniowego) odbywa si za porednictwem kierowanej
przez pastwo Giedy Pracy.
Drugim powodem ustanowienia powszechnego przymusu pracy byo
denie do odbudowania dyscypliny wrd zatrudnionych.
W okresie KW pojawiy si pierwsze obozy pracy przymusowej. Nie
byo ich zbyt wiele, wic nie odgryway istotniejszej roli gospodarczej.
Bilans polityki KW by jednoznacznie negatywny. Umoliwi on
realizacj priorytetu produkcji i dostaw dla armii, ale spoeczne i
gospodarcze koszty o mao nie doprowadziy do upadku
bolszewikw.

Nowa polityka gospodarcza (NEP)

Prba odbudowy radzieckiej gospodarki poprzez

wprowadzenie do elementw kapitalistycznych. Istniaa
w latach 1921-1928 ale czynnie popierana przez pastwo
bya do 1924 roku (mier Lenina).
Zastpienie kontyngentw rolnych podatkiem w naturze
co spowodowao utworzenie si rynku rolnego, na ktrym
sprzedawano nadwyki rolne, poprawio to sytuacj na
wsi.
W miastach wprowadzano zasad rachunku
ekonomicznego w zakadach pastwowych, pozwolono
te na istnienie zakadw prywatnych zatrudniajcych do
20 pracownikw. Powstaa warstwa NEP-manw ludzi,
ktrzy wzbogacili si na NEP.
1925 osignito wskanikw z 1913 roku.

NEP

Wprowadzenie moliwoci inwestowania przez kapita

zagraniczny Ford buduje fabryk w Gorkim oraz
traktorw w Stalingradzie (Wogograd). Jednak cigle
mamy do czynienia z nisk jakoci przemysu
wydobywczego i hutnictwa, nastpowa wzrost
bezrobocia.
Wie: dominacja rolnictwa drobnego, ktre odpowiada za
ponad 95% zasieww, 4 % - artele, 1% sowchozy (PGRy).
Uzdrowienie waluty. 1921 wymiana dotychczasowej
waluty w stosunku 1:10 000; 1922 wymiana w stosunku
1:100. Oparcie nowego rubla na parytecie zota
czerwoniec. Istnieje te rubel zwyky.
1 Czerwoniec = 10 rubli

czerwoniec

10 czerwocw

Zoty czerwoniec (1976)

Gospodarka w latach 1924-1929

Okres przejciowy zwizany z umocnieniem wpyww Stalina.

Wprowadzenie tzw. centralizmu demokratycznego czyli
bezwzgldnego podporzdkowania si organw szczebla
niszego decyzjom podjtym na szczeblu wyszym.
Powstanie podwjnej nomenklatury stanowiska w aparacie
pastwowym dublowane przez stanowiska partyjne.
1926-1929 dyskusja o ksztacie przyszej modernizacji
przemysu sowieckiego. Gwna o dyskusji pomidzy
zwolennikami rozwoju tzw. Grupy A (produkcja rodkw
produkcji) [Lew Trocki] a grupy B rozwj produkcji
nastawionej na konsumpcj (Rykow i Bucharin). Ponadto
odrzucaj oni ide kolektywizacji przymusowej rolnictwa.
Godzi wszystkich Stalin ktry ogosi, e: wprowadzi si
program forsownej industrializacji ze szczeglnym rozwojem
przemysu cikiego. Sfinansowane to bdzie z likwidacji
rolnictwa indywidualnego. Rozwj gospodarczy bdzie
dokonywany w sposb autarkiczny bez pomocy z zewntrz.

I faza uprzemysowienia

XII 1925 XIV zjazd WKP(b) zdecydowa o kocu NEP i

przejcia do procesu uprzemysawiania kraju.
Gospodarka planowa:
Zaoenia pierwszej 5-latki uchwalono w maju 1929,
obejmuje ona lata 1928-1932.
Przewidywaa ona budow 1500 zakadw
przemysowych, w tym wiele budowanych od podstaw,
gwnie samochodowe, rolnicze i lotnicze.
Budowa potnego zagbia przemysowego w
Magnitogorsku i Kuniecku a take elektrowni wodnej na
Dnieprze. Mimo to nie nastpi rozwj przemysu
wydobywczego.
Przemys ciki rozwija si kosztem lekkiego, co
powoduje braki w zaopatrzeniu ludnoci w towary
przemysowe.
Rozwj przemysu pozwala na likwidacj bezrobocia, co
w latach Wielkiego Kryzysu wykorzystywaa propaganda.

Dynamika uprzemysowienia ZSRR

Kolektywizacja rolnictwa

1926 pocztek dysproporcji w rozwoju pomidzy przemysem a

rolnictwem, spadek wzrostu produkcji rolnej na wsi.
1928-1936 system kartkowy, pocztkowo na miso potem na
wszystko.
Powoduje to denie do kolektywizacji rolnictwa upatrywanej jako
remedium.
1927 uchwaa XV zjazdu WKP(b) o dobrowolnym tworzeniu
kochozw (spdzielni rolniczych), w 1.1930 roku uchwalono
przymusow kolektywizacj.
Kolektywizacja poczona z fizyczn likwidacj warstwy kuakw
(bogatych chopw) co doprowadzio do kryzysu na wsi.
Kolektywizacja 24% gospodarstw w 1932 roku a 93% w 1937 r.,
doprowadzio to do klski godu w 1932 roku 5-8 mln ofiar
miertelnych.
Zniszczenie warstwy chopskiej i zastpienie jej przez kochonikw,
ktrzy byli faktycznie przywizani do ziemi i yli na bardzo niskim
poziomie.

Wskaniki rolnicze

Druga i trzecia piciolatka 1933-1941

Zadaniem umocnienie ekonomicznej i militarnej

samodzielnoci ZSRR w obliczu nadchodzcej wojny
Druga 5-latka zakadaa rwnomierny wzrost
wszystkich gazi przemysu, jednak ju pod koniec
tego okresu zdecydowano o zwikszeniu wydatkw
na przemys ciki, co pogbiono w nastpnej 5latce.
W latach 1938-1940 nastpuje wyrane
przyspieszenie produkcji wojennej fabryki
traktorw przystosowuje si do budowy czogw, od
1940 roku nastpuje gromadzenie zapasw
strategicznych, spowodowao to maksymaln
centralizacj gospodarki i woluntaryzm
ekonomiczny (zarzdzanie gospodark wedug
yczenia partyjnych centrw kierowniczych)

Druga i trzecia piciolatka

Walka z nisk wydajnoci w przemyle nie przez

zwikszenie pac, ale przez promowanie tzw. ruchu
stachanowcw czyli pracujcych ponad norm.
Produkcja rolnicza nie wzrasta w tempie w jakim
rolnictwo si modernizuje, spowodowane to byo
brakiem zachty ekonomicznej do lepszej pracy w
kochozach.
1933-1941 saba wymiana gospodarcza z zagranic
co jest spowodowane sab ofert eksportow,
jedynym liczcym si partnerem Niemcy.
Powolny wzrost poziomu ycia ludnoci, ale od 1939
wprowadzenie elementw gospodarki wojennej.