Akm lmleri

Recep YURTAL

Akm lmleri

eitli Limnimetre ve Limnigraflar

AKARSU KESTNDEK DEBNN BELRLENMES

0,80 hi

0,20 hi

0,60 hi

Vi V0,60
Vi

V0, 20 V0,80
2

Q Vi Ai

ANAHTAR ERS

Anahtar Erisi
h

Q
Normal lek

Q
Logaritmik lek

Anahtar erisinin karld kesitte seviye ile debi arasnda belirli tek bir
bantnn bulunmas gerekir. Byle bir kesite "kontrol kesiti" ad verilir.
Kontrol kesitindeki anahtar erisi eitli sebeplerle (akarsu tabannn taranmas
veya sedimentle dolmas, kpr yapm ve bitkilerin bymesi) zamanla deiir.

Debi - Zaman Grafii

Gnlk ortalama debilerin zamanla deiimini gsteren eriye "debi gidi

izgisi" denir.
Trkiye'de, akm gzlem istasyonlarnda elde edilen gnlk ortalama
debiler bir su yl iin (1 Ekim - 30 Eyll) EE ve DS tarafndan yaynlanan
akm rasat (gzlem) yllklarnda yaynlanr.

Debi Sreklilik Erisi

Q

t1

t2

t 1 + t2
___________________________________

Zaman

Zamann %

100

Debi gidi izgisinden faydalanarak, debinin belli bir deere eit veya ondan
byk olduu zaman yzdesi dey eksende, zaman yzdeleri yatay eksende
gsterilerek izilen eriye "debi sreklilik izgisi (erisi)" denir.
Debiler bykten ke doru dizilir. Her bir debinin alma ihtimali: m/(n+1)
m: sraya dizilmi debilerin sra numaras, n: toplam veri saysdr.

Yzeysel Ak
Recep Yurtal & Ercan Kahya

Giri
Bir akarsu kesitinde belirli bir zaman dilimi ierisinde geen su
paracklarnn hareket dorultusunda birok kesitten geerek, yol
alarak ilerlemesi ve bir noktaya ulamas sresince gerekleen
olaya ak ad verilir.
Ak izledii yol dorultusunda snflandrlr.
Burada akn gerekletii havza karakteristiklerini bilmek gerekir.
Akn balang noktas yatr.

Temel Kavramlar
a. Akarsu Havzas (Su Toplama Havzas, Drenaj Havzas):
Yalarla toplanan sular, bir yzeysel su yolu (akarsu) zerinden
bir k noktasna (deniz veya gl) ulatran yzeye "akarsu
havzas" veya ksaca "havza" denir.
b. Su Ayrm izgisi: Bir havzay dier havzalardan ayran snra "su
ayrm izgisi" denir. Su ayrm izgisi, arazideki en yksek kotlu
noktalardan geer.
c. zgl Debi: k noktasnda llen debinin, havza alanna
orandr (lt/sn/km2).
d. Ak Ykseklii: Havzann k noktasndan belli bir sre iinde
geen ak hacminin, havza alanna orandr (mm, cm).

Temel Kavramlar
e. Havzann Gei Sresi (Konsantrasyon Sresi): Yzeysel akn,
havzann en uzak noktasndan k noktasna varmas iin geen sreye
havzann "gei sresi" denir ve u srelerin toplamna eittir:
1. Ya iddetinin szma kapasitesini amas iin gereken sre,
2. Yzey birikintilerinin dolmas iin geen sre,
3. Yzeysel akn akarsu ana varmas iin geen sre ve
4. Akarsu anda, suyun k noktasna varmas iin geen sre.
f. Ak Katsays: Belli bir sredeki ak yksekliinin ayn sredeki ya
yksekliine orandr. Havzann ve yan zelliklerine gre 0.05-0.5
arasnda deiir.

Akarsu Havzalarnn zellikleri

Havzaya den yan k noktasnda gzlenen aka dnmesi, havza
karakteristikleri de denen havzann zelliklerine baldr. En nemlileri
a. Bykl: Havzann bykl ou defa havza alan ile ifade edilir.
Kk havzalarn debileri daha dzensiz ve gei sreleri daha ksadr.
b. Eimi: Bir haritadan, eitli yntemlerle belirlenebilir. Havzann eimi
arttka, ak hz artar ve gei sresi ksalr; dolaysyla takn debisi de
byr.
c. Ortalama Kotu: Ya miktar ve cinsi (yamur veya kar) ve scaklk
zerinde etkilidir.
d. Zemin Cinsi ve Jeolojik Yaps: Szmay ve yer alt akn etkiler.
e. Bitki rts: Terleme ve szmay, ayrca yzeysel akn hzn etkiler.
f. Biimi: Gei sresini nemli lde etkiler.
g. Havza alannn k noktasndan olan uzakla gre dalm:
Hidrografn eklini etkiler

Yzeysel Ak Havzas ile Yeralt Ak Havzas

Karstik blgelerde ve basnl akiferlerde yeralt suyunun beslenme

blgesi yzeysel aknkinden farkl olabilir.
Fakat birok havzada bunlarn havza snrlarnn ayn olduu kabul edilir.

Akarsu a
Akarsu a planda, profilde ve enkesitte mevcut su ve kat maddeyi
dinamik bir denge halinde tayabilecek bir biim alr.
u zellikleriyle belirlenebilir.
- Akarsu younluu,
- Drenaj younluu,
- Akarsu profili,
- Akarsu ann ekli,
- Akarsuyun mertebesi
- Akarsuyun enkesiti

Akn Ksmlara Ayrlmas

Bir akarsu kesitinden geen ak, eitli ksmlardan meydana gelir.
Havzaya den yatan szma, buharlama vb. kayplar ktktan sonra
geriye kalan ksm "yzeysel ak" haline geer
Yerekimi etkisi ile arazinin eimine uyarak havzann yksek
noktalarndan alak noktalarna doru hareket eder.
Dier taraftan zemine szan suyun bir ksm zeminin st tabakalarnda
(doymam blgede) ilerleyerek geirimsiz bir tabakaya rastlaynca yzeye
kabilir, buna yzey alt ak denir.
Zemine szan suyun bir ksm ise daha derinlere inerek yeralt suyuna
karr ve sonunda yer alt ak eklinde bir akarsuyu besleyebilir.

Dolaysz Ak : Yzeysel ak (tabaka ak) + yzeyalt aknn gecikmesiz ksm

(ksa zamanda akarsuya ulaan ksm)
Yalnz ya iddetinin, szma kapasitesini at zamanlarda olutuundan, iddetli
yalardan sonra nemli hale gelir ve ok hzla hareket edip ksa zamanda byk
taknlara yol aabilir.
Taban Ak = Yer alt ak + yzeyalt aknn gecikmeli ksm (uzun zaman sonra
akarsuya ulaan ksm)
Ak hz ok yavatr ve akarsuyu srekli besleyen kaynak niteliindedir.
Ya

Yzeysel
biriktirme

Yzeyalt
ak

Yzeysel
ak

Tabaka
ak

Szma
Yeralt
ak

AKARSU

Akarsu ve yeralt suyu ilikisi:

YAS

Taban

Taban

Ak

Ak

YAS

Rasyonel Metod
Akarsu yaplarnn projelendirilmesi en ok karlanlan problemlerden biri
akarsudaki maksimum debinin belirlenmesidir.
En basit olan ve en ok kullanlanlarndan biri Rasyonel Metod
Rasyonel yntemle dolaysz ak hidrografnn pik debisi yle hesaplanr:
Alan A olan bir havzaya den i iddetinde yan meydana getirecei
maksimum Q debisi:

Q=CiA
Burada, Q pik debi (m3/sn), i ya iddeti (m/sn), A havza alan (m2),
C ak katsaysdr.

Rasyonel Metod
Ak katsays bitki rtsne, zeminin geirimliliine ve havzann eimine
gre 0.05-0.95 arasndadr.
Bu denklemde birimlerin homojen olmasna dikkat edilmelidir.
Deiik zellikteki blgelerden oluan havzalarda arlkl alansal ortalama
kullanlr.

Highlights - Rasyonel Metod

Rasyonel Yntem, geirimsiz alanlarn yzdesi byk olan yerlerde ve
ya sresinin havzann gei sresinden byk veya eit olduu kk
havzalarda (0.5-5 km2) iyi sonular verir.
Yntemle sadece akn pik debisi tahmin edilip hidrograf
belirlenemediinden, ak hacmi tahmin edilememektedir.
ehir kanalizasyon ebekelerinin yamur suyu debileri ile,
karayollarndaki menfezlerin debileri genellikle rasyonel yntemle
hesaplanmaktadr.
Hesaplanan debiler, dolaysz ak debileri olduundan takn debisini
tahmin etmek iin bu deere taban ak ilave edilmelidir.
Hesaplanan pik debiler kullanlarak, Snyder Ynteminde akland
gibi, tp deeri hesaplanp boyutsuz Birim Hidrograflar yardmyla, dolaysz
ak hidrograf tahmin edilebilir. Burada Qp yerine QT deerleri dikkate

Trkiye Havzalarnn
Ak Katsaylar

Hidrograf Analizi
Recep YURTAL
& ek

Hiyetograf

Havza
k
Debi (m/s)

Havza

Hidrograf

Zaman (saat)

Hidrograf
Q

Hiyetograf

Hidrograf

Gecikme
zaman

Hidrograf

Pik Debi

Q
B

Alalma
Erisi
(ekilme
Ykselme
Erisi
(kabarma)

C
D
t

 Hidrograf bilinmesi taknlarn ve kurak devrelerin incelenmesi

Hidrografn Elemanlar
Hidrograf: Bir akarsu kesitindeki ak miktarnn (debinin) zamanla deiimini
gsteren grafiktir.
1.Ykselme Erisi : AB erisi boyunca debi zamanla artmaktadr.
Yan balangc ile pik (tepe) noktas arasnda yer alan ykselme erisi
olduka diktir.
ekli, ya ve havza parametrelerine baldr.
2.Tepe Noktas(tg): Tepe noktas ile hiyetografn arlk merkezi arasndaki
zaman aralna gecikme zaman denir.
3.ekilme (alalma) Erisi: BD erisi boyunca debi zamanla azalmaktadr.

ekilme (alalma) erisi:

Tepe noktasndan sonraki ekilme erisi, ykselme erisine gre olduka
yatktr.
ekilme erisinin ekli, yatan ok havzann karakteristiklerine baldr.
ekilme erisindeki debinin azalma hz giderek yavalar ve eri yataya
asimptot olarak sabit bir deere (taban ak) yaklar.
Taban ak, yatan nce var olan ak,
dolaysz ak ise yamurun ve varsa kar
erimesinin neden olduu ilave ak olarak
dnlebilir.

Hidrograf
Q

Dolaysz Ak

Taban ak
t

Hidrograf
Q

Dolaysz Ak
A
Taban ak

D
t

Hidrograf
N =0,9 A0,2 (gn)
Q

Dolaysz Ak
A
Taban ak

D
t

Hidrograf
Q

Dolaysz Ak
E
A
Taban ak

D
t

Birleik Hidrograf

Net ya

Toplam ya

Hidrograf

Akarsu Havzasnn Bir Sistem Olarak ncelenmesi

Akarsu havzas: Ya aka dntren bir sistem.
Sistemin girdisi: ya, kts: ak.

Q(t) = f (i(t))
Ama: sisteme giren i(t) iddetindeki ya Q(t) debisini tahmin etmektir.
rnek durum: Her havzada yeterince uzun veya hi akm gzlemi
yaplmam olabilir.
Akarsu havzalarndaki ya-ak ilikisi ok karmaktr. Bu nedenle, baz
kabuller yaplarak bu iliki basitletirilmeye allr ve sistemin bir matematik
modeli kurulur.

Akarsu Havzasnn Bir Sistem Olarak ncelenmesi

Bu model kurulurken, balca iki yntemden yararlanlr:
a.Parametrik (ok bileenli) modeller:
Ya, szma, yer alt ak ve tutma gibi hidrolojik olaylarn
arasndaki ilikiler belirlenir.
b.Kapal kutu modeller:
Hidrolojik olaylarn ayrntl olarak incelenmesinden vazgeilip,
sadece ya ile ak arasndaki ilikiyi dikkate alnr.
Parametrik modeller kadar hassas deillerdir.
Basit olduklarndan yaygn olarak kullanlrlar.

Birim Hidrograf
En yaygn olarak kullanlan havza modelidir.
Havza modellerinin kurulmasnda karlalan en byk glk:
Ya ile ak arasndaki ilikinin lineer olmaydr.
Yani, havzadaki i1 yann akm Q1 ve i2 yann akm Q2
ise, (i1 + i2) yann akm her zaman (Q1 + Q2) olmaz.
Superpozisyon prensibinin uymad bu gibi sistemlere:
nonlineer sistem
Ancak, baz kabuller yaplp ya ve ak deerleri baz deiikliklere
maruz braklarak sistem yle lineer hale getirilebilir:
Toplam Ya - Kayplar = Artk (Net) Ya
(Kayplar: tutma, yzey birikintileri ve szmalar)

Toplam Ak - Taban Ak = Dolaysz Ak

Birim Hidrograf

Su toplama havzasn, artk ya dolaysz aka

dntren lineer bir sistem olarak kabul eden havza
modeline "birim hidrograf modeli" ad verilir.

Havzaya belirli bir sre boyunca sabit iddette den

birim ykseklikteki (1 cm) artk yan meydana
getirecei dolaysz akn hidrografdr.

Birim Hidrograf Teorisi

KABULLER

Artk ya havzaya niform olarak dalmtr.

Artk yan iddeti sabittir.
Belirli bir sre devam eden artk yan oluturduu dolaysz
akn sresi (hidrografn taban genilii) ya iddetine bal
olmayan sabit bir deerdir.
Ayn sre boyunca devam eden eitli yalara ait dolaysz
aklarn hidrograflarnn ordinatlar, herbirinin artk ya
ykseklii ile orantldr.
Bir havzada belirli sre devam eden sabit iddette bir yan
hidrograf havzann btn fiziksel karakteristiklerini yanstr
(havzann zellikleri zamanla deimez).

Birim Hidrograf
1 cm = artk ya ykseklii

to

Debi

Qp

tp

zaman

KABULLERN DEERLENDRMES

Yaplan bu kabuller her zaman gereklemezse de, birim hidrografla

elde edilen deerler, pratikte yeterince doru sonular verir.
Ancak birim hidrograf,
ya sresinin havzann gei sresinden byk olduu
kk havzalarda (5 km2den)
yan homojen olarak dalmad ok byk (>500010000 km2'den) havzalarda
kar erimesi durumunda uygulanmamaldr.

Birim Hidrografn Elde Edilmesi

Birim hidrograf (BH) elde etmek iin,
tm havzaya niform olarak yaylm,
iddeti fazla deimeyen,
ksa sreli
dier yalardan yeterince ayrlm
bir yan hiyetografndan
ve
bir istasyondaki akm debilerinden yararlanlr.
BH u admlarla elde edilir:
a.Ya analizi: Kaydedilen yan hiyetograf izilir.
b. Taban aknn karlmas: Gzlenen hidrograftan, taban ak
ayrlr. Hidrografn ordinatlarndan taban ak deerleri karlarak
dolaysz ak hidrograf elde edilir.

Birim Hidrografn Elde Edilmesi

c. Dolaysz ak yksekliinin bulunmas: Dolaysz ak hidrografnn
altndaki alan llerek (hacm boyutundadr) toplam ak hacmi (V)
- Bu deer, havza alanna blnerek dolaysz ak ykseklii
(Rd, cm) bulunur (Rd=V/A).
d. BH'nn ordinatlarnn hesaplanmas: Artk yan tamam dolaysz aka
getiinden artk ya ykseklii = dolaysz ak ykseklii
- Dolaysz ak hidrografnn ordinatlar dolaysz ak yksekliine
(cm) tek tek blnerek BH'n U ordinatlar belirlenir (U= Qd/Rd).
e. BH'nn artk ya sresinin (to) belirlenmesi: Hiyetograf zerinde yle
bir yatay izgi izilir ki,
izginin stnde kalan alan = artk ya ykseklii
(dolaysz ak yksekliine, Rd)
Bu izginin hiyetografla kesime noktalar arasndaki zaman aral (fark),
artk ya sresini (BH'n sresini) verir (Yatay izginin ordinat = indisi)

Birim Hidrograf
Q
to
Qp
Debi

Dolaysz Ak

Taban ak

tp

zaman

Deiik Sreli BH'larn Elde Edilmesi

Bir havzaya ait to (rnein 2 saat) sreli bir BH yukardaki ekilde
belirlenir. Ancak, artk ya sresi farkl (rnein 5 saat) olan bir BH
gerekli olabilir.
Bunun hesabnda iki ayr durumla karlalabilir:
a.stenen t1 sresi, verilen (hesaplanan) to sresinin tam kat ise
(rnein 2 saatlik BH veriliyor ve 6 saatlik BH isteniyorsa),
to sreli BH, t admlarla ve (t1-to)/t defa telenir ve
toplanr. Burada; t, BH apsisleri arasndaki zaman araldr.
Toplam deerleri to/t1 ile arplarak t1 sreli BH elde edilir.

Deiik Sreli BH'larn Elde Edilmesi

b. stenen t1 sresi, to'nin tam kat deilse (rnein; 2 saatlik BH veriliyor
ve 5 saatlik BH isteniyorsa) veya ondan kkse (rnein 4 saatlik BH
veriliyor ve 2 saatlik BH isteniyorsa),
S hidrografndan yararlanlr.
Sabit bir i iddetindeki sonsuz sreli bir yan meydana
getirecei hidrografa "S hidrograf" denir.
S hidrografn elde etmek iin, to sreli BHlar to zaman
aralklaryla telenir ve toplanr.
S hidrograf, t1 kadar telenir
ki hidrografn ordinatlar fark to/t1 ile arplarak t1 sreli BH
elde edilir.

S Hidrograf
zaman

S hidrograf

zaman

Birim Hidrografla Yatan Aka Geilmesi

BH yardmyla herhangi bir ya annda oluacak akn hidrograf
yle elde edilir:
a.Hiyetograftan szma miktar karlarak artk (net) ya hiyetograf
elde edilir.
b. Artk ya hiyetograf, her biri to sreli olan paralara ayrlarak her
bir parann ii ortalama ya iddeti ve Pi = ii * to eitliiyle de artk
ya ykseklii bulunur.
- Eer artk ya hiyetograf to sreli paralara blnemezse, bu
hiyetografn blnebilecei uygun bir to deeri seilir ve bu sreye
karlk gelen BH yukarda anlatld gibi elde edilir.

Birim Hidrografla Yatan Aka Geilmesi

c. Bir t anndaki hidrograf ordinat (U) yle hesaplanr:
nce U deerleri ilk t0 sresindeki P1 deeri ile arplr.
Sonra BH to kadar telenip ikinci to sresindeki P2 deeri ile,
Tekrar to kadar telenip P3 deeri ile arplr.
Ya sona erene kadar ayn ilemler tekrarlanr.
Tm deerler toplanarak dolaysz ak hidrograf elde edilir;
Ve taban ak eklenerek toplam ak hidrograf bulunur.

Yan Etkisi

1 saat sreli 10 mm yksekliinde niform ya (i = 10 mm/sa)

4 saat sreli 10 mm yksekliinde niform ya (i = 2,5 mm/sa)
20 dakika sreli 10 mm yksekliinde niform ya (i = 30 mm/sa)