ta su materijali?

Materijalima nazivamo sve ono od ega su izraeni

predmeti koji nas okruuju. Taj veliki broj materijala i
raznovrsnost njihovih osobina dobija se kombinacijama
samo 105 elemenata periodnog sistema, od kojih su 76
metali. Svakom od elemenata odgovara odreena vrsta
atoma (od starogrke rijei atomos - nedjeljiv).

Atomi se meusobno privlae elektromagnetnim silama i

formiraju molekule koji se dalje povezuju slinim silama
obrazujui hemijske supstancije. O veliini atoma govori
podatak da se na rastojanju od jednog milimetra moe
smjestiti 10 miliona atoma, odnosno da bi u lopti
veliine Zemlje atomi izgledali kao zrna groa; zato se
radijus, odnosno poluprenik atoma mjeri u nm
(1nm=10-9m).
1/18
 ta su materijali?
Pored termina materijali sreemo se i sa pojmom
materija (supstancija, lat. substantia) koja ire definie
sastojke svih predmeta, stvorenih prirodno ili kao djelo
ljudskog rada, ukljuujui tu i najmanje komponente
(hemijske elemente) kao i kvant energije. Opte je
poznato da veina materija moe postojati u tri
agregatna stanja: vrstom,tenom i gasovitom. U novije
vrijeme to se proiruje stanjem plazme i neutrona.

Plazmeno stanje ili visoko jonizovani gas ine

neutralni atomi, pozitivni joni i elektroni; to u prirodi
odgovara polarnim noima, munji, elektinom luku. U
stanju plazme pri veoma visokim temperaturama (reda
desetak hiljada oC) nalazi se veliki dio vasionske mase.
2/18
 1.1 Istorijski pregled razvoja
materijala
Upotreba razliitih materijala za razne alatke potrebne
ovjeku vezana je za same poetke ljudske civilizacije.
Prouavanje arheolokih nalazita pokazuje da su prve
primitivne alatke bile od drveta, kamena, ivotinjskih
kostiju i docnije od mekih metala. Istorija pokazuje da je
razvoj civilizacije, materijalne i duhovne kulture ljudske
zajednice bio usko povezan sa otkriem i primjenom
novih materijala.

Ljudi su najprije pronali zlato, mnogo prije pronalaska

vatre. Otkrie vatre omoguilo je da se zlatni prah stopi
u jedan komad, ili jo docnije da se izlivanjem u
zemljane kalupe dobiju predmeti sloenog oblika. Ta
epoha nastala poslije kamenog doba ponekad se zove
"zlatno doba". Poslije zlata pronaen je bakar i zatim
kovanje kao nain njegove prerade ("bakarno doba").
3/18
 1.1 Istorijski pregled razvoja
Mnogo materijala
docnije, stapanjem bakra i kalaja dobijena je
bronza o ijem znaaju govori to to je itava ta epoha
koja je trajala 1000 godina nazvana "bronzano doba".
U neolitskim lokalitetima kod Velikog Laola (Petrovac na
Mlavi) otkriveno je da su stanovnici ove naseobine znali
da prerauju bakar jo 4500 godina prije Hrista. U tim
vremenima gvoe je bilo rijedak i stoga skupocjen
metal koji se upotrebljavao samo za izradu nakita.

Dugo su, pa i do 1000 godina prije Hrista, ukrasni

predmeti od gvoa bili skuplji od zlatnih jer su poticali
od meteorskog gvoa - komada meteora koji su padali
na zemlju. Stoga se smatra da je negdje oko1000-te
godine prije Hrista, poelo "gvozdeno doba" koje i dan
danas traje.
4/18
U irem 1.2
smisluZnaaj
tehniki imaterijali
uloga mainskih
mogu biti: mainski,
materijala
graevinski, elektrotehniki, tekstilni, itd. Predmet naeg
izuavanja odnosi se na mainske materijale, prije svega
vrste materije u koje spadaju: metali i metalne legure,
polimeri (plastika, elastomeri), kompoziti i keramike
namjenjene za razliite konstrukcije. Sem toga,
uopteno posmatrano mainski materijali su i tene
materije (nafta, kerozin, benzin, aceton i dr.) kao i
gasovite materije (tehniki gasovi: O2, N2, H2, CO2, Ar,
He, C2H2, C3H8, C4H10), tj. pogonski materijali i zatitni
gasovi.

Da bi materijali mogli uspjeno da se koriste treba da se

odlikuju nizom svojstava (osobina), kao to su:
hemijska, fizika (toplotna, magnetna, optika),
mehanika i nuklearna svojstva, koja su inae u
neposrednoj vezi sa strukturom materijala. 5/18
 1.2 Znaaj i uloga mainskih
materijala
Kada biramo materijal za konstrukciju, prvo to uzimamo
u obzir su njegova mehanika svojstva: vrstoa,
tvrdoa, ilavost, modul elastinosti. Mehanika svojstva
moraju da budu takva da ne doe do trajnih deformacija
i loma pod optereenjem kojem je komponenta izloena
u eksploataciji. Osim mehanikih, u obzir moraju da se
uzmu i fizika svojstva materijala: gustina, koeficijent
linearnog irenja, temperatura topljenja, toplotna
provodnost, elektrina, magnetna i triboloka svojstva.

Hemijska svojstva moraju takoe da se uzmu u obzir,

naroito ako je konstrukcija izloena uticaju agresivne
sredine. Oksidacija i korozija utiu na opti pad svojstava
materijala. Toksinost i zapaljivost materijala za neke
proizvode veoma su vani faktori pri izboru materijala.
6/18
 1.3 Podjela mainskih materijala

Materijali su podijeljeni u etiri grupe koje ine:

1. metalni materijali,
2. keramiki materijali,
3. polimerni materijali, i
4. kompozitni materijali.
Prve tri grupe predstavljaju osnovne materijale, a
kompoziti se, kao etvrta grupa, dobijaju
kombinacijom osnovnih materijala.

7/18
 1.3 Podjela mainskih materijala
Metalni materijali obuhvataju iste metale, kao to su
eljezo, aluminijum, cink, bakar, nikl i njihove
kombinacije, poznate pod imenom legure (elik, gvoe,
dural, mesing, bronza).

Odlikuju se nekim optim svojstvima kao to su: dobra

toplotna i elektrina provodljivost, relativno velika
vrstoa i krutost, dobra duktilnost (plastina svojstva i
ilavost nekog materijala se esto jednim imenom
oznaavaju kao duktilnost), obradljivost i otpornost na
udare.

Koriste se, posebno legure kod kojih je mogue tanom

kombinacijom hemijskih elemenata i odabranim
postupcima prerade poboljati odreena svojstva, za
izradu konstrukcija i visoko optereenih elemenata. 8/18
Prema1.3
boji, Podjela mainskih
metalni materijali materijala
su podijeljeni na:
crne (eljezne) u koje se ubrajaju legure eljeza
elici i gvoa i
ferolegure, i na
obojene (neeljezne) metalne materijale koje ine
svi ostali
metali i legure.

Ova grupa se dalje dijeli na grupu:

lakih metala (gustine < 5 g/cm3) u koje spadaju npr.
aluminijum,
magnezijum i titan, i grupu
tekih metala (bakar, nikl, hrom, ...).

Takoe, izdvaja se i grupa plemenitih metala (zlato,

srebro, platina) i grupa rijetkih metala (cirkonijum,
niobijum). 9/18
 1.3 Podjela
Keramiki mainskih
materijali materijala
su neorganski, nemetalni
materijali koji se sastoje od jedinjenja metalnih i
nemetalnih elemenata povezanih jonskim i/ili
kovalentnim vezama. Keramiki materijali kao to su
cigla, staklo, porcelan, neki izolacioni materijali i
abrazivi, za razliku od metalnih materijala, imaju lou
toplotnu i elektrinu provodljivost.

Ovi materijali imaju veoma veliku vrstou i tvrdou, ali

je njihova duktilnost, obradljivost i otpornost na udar
veoma niska. Stoga se ovi materijali ne koriste za izradu
konstrukcija ili visoko optereenih elemenata. Meutim,
poto mnogi keramiki materijali imaju izvanrednu
otpornost (postojanost) na visokim temperaturama,
dobru korozionu postojanost u razliitim sredinama i
dobre optike, toplotne i elektrine osobine (izolatori),
primena im je raznovrsna i brojna. 10/18
 1.3 predstavljaju
Polimeri Podjela mainskih
vrlo specifinumaterijala
grupu materijala
jer s jedne strane ine osnovu ive elije i hranljivih
materija (bioloki polimeri), a s druge strane se od njih
izrauju razliiti upotrebni dijelovi (inenjerski polimeri).
Inenjerski polimeri mogu da budu sintetiki (vjetaki)
polimeri kao to su plastini materijali, ljepila i gume i
prirodni polimeri - npr. kauuk, vuna i celuloza.

Polimeri imaju malu gustinu, lou toplotnu i elektrinu

provodljivost, malu vrstou, dobru otpornost prema
koroziji, nisku cijenu i nisu podesni za upotrebu pri
povienim temperaturama. Plastini materijali
(plastika) predstavljaju najvaniju vrstu inenjerskih
polimera. To su materijali organske prirode koje
sainjavaju dugaki molekulski lanci, nastali spajanjem
manjih molekula procesom polimerizacije.
11/18
 1.3 elementi
Osnovni Podjelakoji mainskih
ulaze u materijala
sastav plastinih
materijala su vodonik, kiseonik, ugljenik i azot, a pored
njih esto su prisutni fluor, hlor, silicijum i sumpor.
Plastini materijali sve vie zamjenjuju dijelove koji su
ranije izraivani od metala. Ova zamjena je uslovljena
odreenim prednostima kao to su: mala gustina, velika
otpornost na hemijske uticaje, velike konstruktivne i
proizvodne mogunosti, prozranost i relativno niska
cijena.

Takoe, treba imati u vidu da u poreenju sa metalima

plastini materijali imaju malu vrstou i krutost, nisku
elektrinu i toplotnu provodljivost, visok koeficijent
toplotnog irenja i relativno mali opseg radnih
temperatura (najvie do 300oC) uz est gubitak
dimenzione stabilnosti. Plastini materijali su velika i
raznovrsna grupa sintetikih polimera koji se procesima
12/18
obrade oblikuju u gotove proizvode.
 1.3 Podjela mainskih materijala
Kompoziti su materijali koji se dobijaju kombinacijom
dva ili vie materijala. Tako se postignute osobine
razlikuju od odgovarajuih osobina svakog materijala
posebno.

Beton i per-ploa su tipini primjeri jednostavnih

kompozita, poznati iz svakodnevne upotrebe. Inae,
kompozitni materijali se odlikuju: niskom gustinom,
imaju dobru vrstou, a neki kompoziti i dobru
duktilnost, dobru otpornost na udar, postojanost pri
povienim temperaturama i otpornost na dejstvo
agresivnih radnih medijuma.

13/18
 1.3 Podjela
U zavisnosti mainskih
od namjene, materijala
mainski materijali podjeljeni
su u tri grupe:
1. Konstrukcioni materijali upotrebljavaju se za
izradu konstrukcija, mainskih elemenata, ureaja,
maina, postrojenja i alata. Neophodno je da se, prije
svega, odlikuju dobrim mehanikim svojstvima, posebno
vrstoom, to znai da treba dobro da podnose
optereenja,
2. Pomoni materijali - koriste se za izradu manje
optereenih dijelova, npr. razliitih zaptivki i spojnica,
kao i za izradu izolacionih i koroziono otpornih slojeva.
3. Pogonski materijali upotrebljavaju se za
proizvodnju, transforma-ciju i prenos razliitih oblika
energije. Ovu grupu materijala ine uglavnom organski
materijali, a odnose se na sve vrste goriva (vrsta, tena
14/18
i gasovita), zatim maziva, vodu i vazduh.
Veliki1.3 Podjela
broj razliitih mainskih
materijala materijala
kao i stalni razvoj novih
materijala, slui nam za ostvarivanje novih tehnikih
reenja u mainogradnji, procesnoj industriji,
brodogradnji, vazduhoplovstvu i drugim oblastima
mainstva. Svi materijali imaju neka karakteristina
svojstva, odreenu oblast primjene, prednosti i
ogranienja.

I pored sve vee primjene polimernih, kompozitnih,

keramikih i drugih novih materijala jo uvijek se u
mainstvu najvie upotrebljavaju metalni materijali, prije
svega legure gvoa i ugljenika - elici i livena gvoa.
Predvia se da e i u budunosti toplo valjani elici biti
najjeftiniji inenjerski materijali za mainske i
graevinske konstrukcije.

15/18