de Kavram IV

z: de kavram Locke felsefesi asndan ele alnacaktr.

Abstract: The concept of idea in Lockes philosophy will be

examinedMetin

0
de Kavram IV
Locke felsefesinin merkezinde olan kayg, Descartes'ta olduu gibi
yalnzca btn bilgimizi kendisi zerine ina edebileceimiz bir temel
bulmak deil, fakat bundan baka bilginin snrlarn ve edinili
biimini ve dolaysyla da insan aklnn neliini ortaya koyma
uradr.

1
de Kavram IV
Locke, tm insanlarn zerinde uzlama vardklar sylenen ve
dolaysyla doutan sahip olduu dnlen bir ide kavramna kar
kar. Descartes, felsefesini temellendirirken iki nokta zerinde durur.
ncelikle apak olan dorularn tecrbeden deil, deneyden
geldiini savunur.

2
de Kavram IV
Doal olarak Locke, usuluu ve zellikle doutan bilgiler retisini
yadsr, ancak Descartesn alg ve anlk kuramn hemen hemen
olduu gibi benimser. Alg konusunda karlat en byk sorun
Descartes bir alg kuramnn usuluk dnda, kukuculua kar
nasl savunulabileceidir. Locke bunu kukucu uslamlamay
snrlayarak yapar. (...) ortaya koymaya alt, Descartestan 18.
yya sarkan d dnya zdekciliinin deneycilikle elitiidir. Arda
Denkel, Bilginin Temelleri, s.: 22.

3
de Kavram IV
Lockeun, Descartesn ide anlayna ilikin getirmi olduu
eletiriler, kendisinin ide kavramna ilikin yaklamn ekillendirir ve
doutan ideler retisinin reddi felsefesinde geni yer tutar.

4
de Kavram IV
Empirisist felsefenin en nemli temsilcilerinden biri olan John Locke,
her tr bilginin kaynann deneysel tecrbe olduu grndedir.
Felsefesinin merkezinde bulunan ide kavramn da empirisist anlay
ile uyumlu olacak ekilde, dnlen ya da alglanan her trden zihin
ierii anlamnda kullanr.

5
de Kavram IV
Zihnin kendisinde alglad ya da algnn, dncenin ya da anln
dolaysz nesnesi olan her eye ide diyorum; zihnimizde herhangi bir
ide retme gcn de, gcn bulunduu nesnenin nitelii diyorum.
John Locke, nsan Anl zerine Bir Deneme, ev.: Vehbi
Hackadirolu, stanbul, Kabalc Yaynevi, 1996, 2. Kitap, 8. Blm, 8.
Madde.

6
de Kavram IV
de, dnme faaliyeti srasnda, zihnin konusu veya nesnesi olan her
eydir. Bu balamda yalnzca duyulara konu olan eyler deil, her
trden duygu durumu vs. de ide olarak anlr. Dier bir deyi ile
Locke, zihinde mevcut olan her eyi, ide kavram altnda toplamtr.
Lockea gre ideler, doutan gelmezler. bellekte doutan ideler
yoktur. Ruh doduunda zerinde hibir ey yazl olmayan,
btnyle bo bir levha gibidir (tamquam tabula rasa).

7
de Kavram IV
Doutan getirmi olduu hi bir ey yoktur. Bilginin tm malzemesi
tecrbe ile birlikte gelir. Bilginin temelinde bulunan idelerin kayna
tecrbedir. Tecrbe aracl ile edinilen idelerin, iki anlam vardr:
bunlardan ilki, duyular araclyla edinilen dsal alg ya da duyu;
dieri ise fizik durumlarn isel algsna iaret eden refleksiyondur.
Julian Marias, History of Philosophy, New York, Dover Publications,
Inc., 1966, s.: 255.

8
de Kavram IV
Locke, fizik alan aan, grnn ardndakine ilikin metafizik bir
bilginin mmkn olmadn dnr. Ona gre byle bir bilgi gerekli
de deildir. Lockeun programnn sadece felsefeye, felsefi
dnceye ampirik bilgiye zg yntem ve ltleri uygulamakla
kalmayp, deneyime dayal bilginin insan varlklar iin mmkn olan
yegane bilgi tr olduunu gstermekten olutuu sylenebilir.

9
de Kavram IV
nsan bilgisi fenomenlerle snrldr. nsann fenomenleri bilmesinde,
sahip olduu snrl yeti akldr. Locke iin akl, doutan pratik ya da
teorik ilkelere sahip deildir.

10
de Kavram IV
Bu akl, evrenin aklsallna katlan, deerleri kefeden, deer
yaratan, amalar tartan, en azndan birtakm pratik ilkelerle tehiz
olunmu bir akl olamaz. O, yalnzca insana Tanr tarafndan verilen
bilme yetisidir.

11
de Kavram IV
nsan iin doutan idelerin olmamasnn birtakm sonular ortaya
kar. Szgelimi doutan olduklar iin ilahi bir kkene sahip
olduklar dnlen ideler, bu durumda, felsefi sorgulama iin zorunlu
grlen bir incelemeye tabi tutulmakszn kabul gremezler.

12
de Kavram IV
Benzer ekilde Locke, doutan idelerin, kutsal ynlerinden tr
metafizik iin aksiyomatik bir zellik tadn savunan Skolastiklerin
grlerinin de eletirilmeleri gerektiini dnr. Lockeun,
deneyimin bir kenara braklp yalnzca doutan idelerle
aklanabilecei dnlen metafizik sistemlerin karsnda olduu
sylenebilir.

13
de Kavram IV
Lockea gre, doutan olduu dnlen ideler ya da ilkeler,
speklatif ve pratik olmak zere ikiye ayrlr. nsan ruhlarnn ilk
varlklarnda edindikleri ve kendi doalarna bal bir yeti iin olduu
gibi zorunlu ve gerek olarak kendileriyle birlikte dnyaya getirdikleri
deimez izlenimlerin bulunmas gerektii dnlr.

14
de Kavram IV
Speklatif ilkeler, mantn temel aksiyomlar olarak kabul edilen, bir
ey ne ise odur, bir eyin ayn anda hem varolmas hem de olmamas
mmkn olamaz, trnden nermelerdir. Pratik ilkeler ise, insanlarn
adil davranmalar gibi, ahlaki trden ilkelerdir. Locke bu ilkelerin hi
birinin doutan olamayacan savunur. Locke, bu ilkelerin doutan
geldiini savunanlarn argmanlarn eletirerek, onlarn
hakszlklarn ortaya koymaya alr.

15
de Kavram IV
Ahlak kurallar bir kant gerektirir, demek ki doutan deiller. Beni
doutan klgsal ilkelerden pheye dren sebeplerden bir
bakas da, bir kimsenin hakl olarak sebebini sormayaca bir ahlak
kuralnn nerilemeyeceini dnmemdir; oysa bu ilkeler, her
doutan ilkenin olmas gerektii gibi, doruluunu belirtecek bir
kant ya da kabul edilmek iin bir sebep gerektirmeyecek biimde
apak olsalard, byle bir sebep sorma gln ve sama olurdu.

16
de Kavram IV
rnein, speklatif ilkelerin doutan olduunu gsterdii dnlen
ilk argman olan, evrensel ittifak kant zerinde durur. Bu kanta gre
bir ilke zerinde herkes tarafndan varlan bir uzlama sz konusu
ise, bu ilke doutan olmak durumundadr.

17
de Kavram IV
Lockea gre bu kant iin iki ynl bir itiraz dile getirilebilir. ncelikle,
bir eyin herkes tarafndan doru kabul edilmesi, onun gerekten de
doru olduunu mantksal olarak kantlayamaz. lkece herkesin
yanlyor olmas mmkndr. Herkesin bir eye inanyor oluu, o
eyin bilindiini gstermek iin yeterli deildir. Ve eer doru olarak
bilindii kabul edilemiyorsa, bu bilginin doutan geldiini sylemek
imknszdr.

18
de Kavram IV
Locke, Bir eyin herkes tarafndan tasdik edilmesi veya bilinmesi
durumunda bile, buradan sz konusu evrensel bilginin doutan
olduu sonucunun mantksal olarak hibir ekilde kmayacan
syler. Ve en sonunda da, doutanclarn argmannn kendisine
dayand ncln, herkes tarafndan tasdik edilen ilkeler bulunduu
nclnn yanl olduunu ne srer.

19
de Kavram IV
Locke, bir kimsenin sahip olduu inan ya da dncenin bilinli
olmak durumunda olduunu savunur. Bilinsiz inan, ayn zamanda
eliik olacaktr. Bu durumda bilin sz konusu olmadan sahip olunan
ide ya da ilkelerden, baka bir deyile doutan sahip olunan
idelerden bahsetmek mmkn deildir.

20
de Kavram IV
Lockeun kar kt bir baka gr ise, bir takm idelere doutan
sahip olunduunu savunan anlaya benzemekte, fakat bir ynyle
bu anlaytan ayrlmaktadr. Bu anlaya gre doutan gelen idelerin
bilgisi ya da ilkelerin kendileri deil; fakat bu idelere, ilkelere sahip
olmay salayan ya da bunu kolaylatran bir yetenek ya da
kapasitenin varolduu anlaydr.

21
de Kavram IV
Buna gre, bu idelere ulatran ey doutan gelen bir yetenek,
eilim ya da kapasitedir. Locke bu gre de renme ile doutan
olma arasndaki farktan hareketle itiraz eder. Ona gre bu anlay
renme ile doutan olma arasndaki ayrm ortadan kaldrmaktadr.
Bu durumda insana ait tm bilgiler doutan olmak durumundadr ki,
byle bir eyi kabul etmek mmkn olamaz.

22
de Kavram IV
Locke, sonrasnda ok daha youn bir biimde ahlaki ilkelerin
doutan geldiini savunan gr eletirir. nsan zihninde doutan
ahlaki ilkelerin bulunduunu savunanlar, bu grlerini yine evrensel
ittifak argmanyla kantlama eilimindedirler. Ancak Lockea gre,
ahlaki ilkeler zerinde byle bir ittifakn varolmas ihtimali, teorik
ilkelerden bile daha azdr.

23
de Kavram IV
Lockea gre, ahlaki ilkelerin herkes tarafndan onaylanmadnn, bu
ilkelere btn insanlarn balanmadnn ve tek bir ahlak kuralnn
bile herkes tarafndan kabul edilmi olmadnn son derece ak
olduu ortadadr. Locke, insanlarn zellikle ahlaka ilikin ilkeler
zerinde, fikir birlii iinde olmak bir yana, srekli bir tartma
yaadklarn dnr.

24
de Kavram IV
Hi bir ahlak kural yoktur ki, bir insana emredildiinde, o kii hakl
olarak bir neden soramasn. Eer ahlak kurallar doutan olsayd ve
doutan olan her prensip gibi kendiliinden apak olup, gerekliin
anlalmas iin bir kanta ihtiya duymasayd, bu sorunun sorulmas
gln ve anlamsz olurdu. Ahlaki ilkelerin doutan olmalar
durumunda, insanlarn her bir ilkeyi kabul etmeleri ve onlara
btnyle bal kalmalar gerekirdi.

25
de Kavram IV
Locke idelerin doutan gelmediini kantladktan sonra, idelerin
kayna ve nelii zerinde durur. Lockea gre ide, zihnin dnme
faaliyeti srasnda kulland malzeme, varlklarn iaretleri ya da
temsilleridir. Bu durumda, zihin bir ey hakknda dndnde ya da
bir eyi algladnda; alglanan ya da dnlen ey fizik nesne
deil, fakat onun zihindeki temsili olan idedir.

26
de Kavram IV
delerin varlklar bir ispata ihtiya duymayacak kadar aktr. deler
her trden bilginin temel malzemesini ve kaynan olutururlar.
Ancak duyular bize bilgi verse de, onlarn verdii bilgi snrldr. Ve
dnya hakkndaki tm dncelerimiz duyu yoluyla kazanm
olduumuz kavramlarla snrlanm olduu iin, dnya zerine olan
speklasyonlarmz da snrlanmtr

27
de Kavram IV
Hi bir ekilde insan yaratmasnn konusu olmayan ideler, farkl
ekillerde bir araya gelerek, zihnin entellektel malzemesini
olutururlar. D dnya ile ilgili her trden bilgiye ideler araclyla
ulald tezi, Lockeun bilgi teorisi iin temeldir. deler dncenin
nesneleridir.

28
de Kavram IV
Herkes dndnn ve dnd srada zihninin urat eyin
ideler olduunun bilincinde olduuna gre, insanlarn zihinlerinde
aklk, dnme, devim, adam, fil, ordu, karanlk szckleriyle
baka szcklerin anlatt trden idelerin bulunduu kukusuzdur.
Dnme ise, idenin zihinsel bir deneyim anlamn tadn gsterir.
Bu durumda Locke felsefesi balamnda idenin, ne trden olursa
olsun, zihinsel ierik anlamna geldii sylenebilir.

29
de Kavram IV
Bilgiye konu olan idelerin kayna deneyimdir. deler, d dnyaya ait
fizik nesnelerin duyular yoluyla bir ekilde alglanmasndan sonra,
zihnin gerekletirdii faaliyetlerin idraki sonucunda edinilir.
Duyularmz nce duyulur tikel nesnelere ynelirler ve bu nesnelerin,
kendilerini etkilemesinin deiik yollarna gre, zihne onlarn birok
seik alglarn iletirler. Bylece bizdeki sar, ak, scak, souk, sert,
ac, tatl ideleriyle, duyulur nitelikler dediimiz btn teki niteliklerin
idelerini ediniriz...
Locke, nsan Anl zerine Bir Deneme, 2. Kitap, 1. Blm, 3.
Madde.

30
de Kavram IV
Locke, deneyimi duyum, d duyum ve dnm; refleksiyon veya i
duyum olarak ikiye ayrr. Duyu, be duyudan herhangi biri ya da
birden fazlasnn kullanm yoluyla gerekleen algdr. D dnyaya
ait her trden nesne, idelere duyular araclyla neden olurlar.

31
de Kavram IV
Duyular, duyulanabilir niteliklere sahip nesnelerden eitli biimlerde
aldklar etkileri zihne aktarr. Bu ekilde, duyusal nesnelerin idelerine
sahip olmak mmkn olur. Bu idelere zihin bir kez sahip olduktan
sonra, onlar zerinden i grmeye, bu ideleri bilinli olarak ele
almaya balar. Zihnin bu etkinlii, dnm ya da i duyum olarak
adlandrlr. btn idelerimiz bu iki kaynaktan birinden gelir.

32
de Kavram IV
Dnme, duyum olmakszn gerekleemez. Duyulanabilir
eylerden hareketle, zihnin bir etkinlii sonucu ulalan dnm
ideleri, duyum ile ulalmas mmkn olmayacak yeni bir ide tr
salarlar. Fizik nesnelerin, duyum idelerine neden olamamalar gibi,
bu idelerin de dnme idelerine neden olmalar mmkn deildir.

33
de Kavram IV
Locke iki tr idenin varlndan bahseder, bunlar basit ve bileik
idelerdir. Basit ideler btnyle dorudan tek bir duyu ya da birden
ok duyu ile edinilen ya da yalnzca refleksiyon sonucunda sahip
olunan veya hem duyu hem de refleksiyonla elde edilen idelerdir.
Bileik ideler ise, zihnin bir etkinlii sonucu edinilen, basit idelerin
ayrlmas ya da birletirilmesiyle oluan idelerdir

34
de Kavram IV
Basit ideler, tm dier ideler gibi duyum ya da dnme yoluyla
kazanlrlar. Ancak onlarn en temel zellii baka idelerden meydana
gelmemeleridir; bu ideler baka idelere ayrtrlamazlar.

35
de Kavram IV
Bu ideler yalnzca zihin tarafndan meydana getirilemez ya da
yokedilemezler. Bu nedenle insan rnein, daha nce tatmam
olduu bir tadn idesine sahip olamaz. Lockea gre, bu idelerle daha
nce tanlmamas durumunda, onlarla ilgili bir bilgiye sahip olmak
da mmkn deildir. Bu nedenle basit ideler epistemolojik anlamda
primitiftirler.

36
de Kavram IV
Basit ideler bilginin temel malzemesini olutururlar ve drt balk
altnda incelenebilirler. Bunlardan kimileri zihnimize ancak tek
duyumla gelir. (renkle, sesle, aydnlk, karanlkla vs. ilgili ideler);
Zihne birden ok duyum yoluyla girenler de vardr. (yer kaplama,
ekil, hareket vs. ideleri); bunlarn dnda tek bir dnme ya da i
duyumla kazanlan ideler de bulunur.

37
de Kavram IV
Alg idesini ve istek idesini dnmden ediniriz. Zihnin, en sk
incelenen ve isteyen herkesin kendinde bulabilecei kadar sk ortaya
kan iki byk ve nemli eylemi unlardr: Alglama ya da Dnme
ve sten ya da steme. (alg, dnme, yani anlama yetisi ve
isteme, yani irade yoluyla kazanlan ideler) Ve son olarak da hem
duyum hem de dnme yoluyla edinilen ideler vardr. Duyum ve
dnmn btn yollaryla zihne ulaan haz ya da holanma, ya da
ac ve sknt, g, varolu, birlik gibi baka yaln ideler de vardr.

38
de Kavram IV
Bileik idelere sahip olma, ancak basit idelerin edinilmi olmas ile
mmkndr. Bileik idelere, zihnin ileyii sonucunda ve basit idelerin
salad malzeme araclyla ulalr. Bu durumda basit idelerin elde
edilmesi sz konusu olduunda btnyle edilgin olan zihin, bileik
ideler sz konusu olduunda etkin rol oynamaktadr.

39
de Kavram IV
Bileik ideler edinilirken ortaya kan bu etkin olma durumu, zihnin
ayr faaliyetiyle kendini gsterir. Bu faaliyetlerden biri, zihnin ayn
trden ideleri birletirmesi sonucunda bileik idelere ulamasdr.
Karlatrmada zihin, iki ideyi yanyana dnr ve onlar zaman,
mekn, derece gibi farkl zellikleri gz nnde bulundurarak
kyaslar.

40
de Kavram IV
Zihnin nc ilevi ise soyutlamadr. Soyutlama, zihnin bir ideyi
birlikte varolduu ve gerekte ayrlmalarnn mmkn olmad dier
idelerden ayrarak ve baka varlklara ait benzer ideleri de gz
nnde bulundurarak genel bir ideye ulamasdr.

41
de Kavram IV
Lockeun soyutlama ve soyut ideler hakkndaki grleri, Berkeleynin
yine bu kavramlar hakkndaki eletirilerini anlamak asndan nem
tamaktadr. Locke soyutlamay neredeyse Berkeleyyi nceleyen bir
biimde aklar. Szcklerin kullanm bizim isel idelerimizin da
dnk imlerinin yerini tuttuuna ve bu ideler de tikel eylerden
alndna gre, eer edindiimiz her tikel idenin ayr bir ad olsayd,
adlarn sonsuz sayda olmas gerekirdi.

42
de Kavram IV
Lockeun soyutlama ve soyut ideler hakkndaki grleri, Berkeleynin
yine bu kavramlar hakkndaki eletirilerini anlamak asndan nem
tamaktadr. Locke soyutlamay neredeyse Berkeleyyi nceleyen bir
biimde aklar. Szcklerin kullanm bizim isel idelerimizin da
dnk imlerinin yerini tuttuuna ve bu ideler de tikel eylerden
alndna gre, eer edindiimiz her tikel idenin ayr bir ad olsayd,
adlarn sonsuz sayda olmas gerekirdi.

43
de Kavram IV
Herhangi bir eyin bir ada sahip oluu da yine soyut idelerle ilikilidir.
Soyut ideler cinslerin ve trlerin zleridir. Demek genel szckler
eylerin bir trn imlerler ve her biri bu imlemi zihindeki bir soyut
idenin imi olarak kazanr; varolan eylerin bu ideye uygun olduklar
grldke, bunlarn hepsi birden o ad, ya da ayn ey olan o tr,
altnda toplanr. Bundan, trlerin zlerinin soyut idelerden baka bir
ey olmad grlr.

44
de Kavram IV
Bir trn zn tamak, bir eyi o trden yaptna gre ve adn
baland ideye uygun olarak da bu ada bu ideyi belirleme hakk
verdiine gre, z tamakla bu uygunluu tamak ayn eydir;
nk bir trden olmakla bu trn adn tamaya hakk olmak ayn
eydir.

45
de Kavram IV
Zihinde belirlenen zler de yine bu soyut idelere iaret eder. z
olarak kabul edilen eyler bu soyut idelerdir. Gerekten, genel
adlarn tikel varlklarla bir balants olduu zaman, bu soyut ideler
onlar birletiren araclar gibidir; yle ki, bizim ayrt edip belirlediimiz
biimiyle trlerin zleri, zihinlerimizdeki bu kesin snrl soyut
idelerden baka bir ey deildir ve olamaz.

46
de Kavram IV
Trlere ait olduu dnlen ve adna z denilen eyler, birer soyut
ide olma zelliini tarlar. Bunlar ayn zamanda eylere verilen adlar
ve dolaysyla da eylerin snrlarn belirleyen zellikleridir. Her trn
z soyut idedir. Bir tikel trn, kendisinden yapld ve bylece
bakasndan ayrt edildii her cinsin ya da trn ls ve snr, onun
z dediimiz eydir; ve z de, adn, bu idenin ierdii her ey bu tr
iin zsel olacak biimde baland soyut ideden baka bir ey
deildir.

47
de Kavram IV
Locke, insan bilgisinin sahip olunan idelerle snrl olduunu dile
getirir. Bilgimiz delerimizi aamaz. Sahip olunan ter tr bilginin
ierii de ancak idelerle olan ilikisi dhilinde deerlendirilebilir. Bilgi
iki ide arasndaki uyumann ya da uyumamann alglanmasdr.

48
de Kavram IV
Bylece, benim grme gre; bilgi, iki idemiz arasndaki balant
ve uyumann ya da uyumama ve kartln alglanmasdr.
Dolaysyla maddeye ya da maddi tze ilikin getirilecek aklamalar
da yine bu ideler ve idelerin snrlar ile birlikte dnldnde
mmkn olacaktr.

49
de Kavram IV
Demek bilgimiz, idelerimizden daha dardr. (...) Bizde zdek ve
dnme ideleri vardr, fakat yalnzca zdeksel olan bir varln
dnebilip dnemeyeceini belki de hi bilemeyeceiz; nk
anmn yardm olmadan, yalnzca kendi idelerimizin gzlemiyle,
Tanr'nn, uygun yapdaki kimi zdek dizgelerine alglama ve
dnme gc verip vermediini ya da yine uygun yapdaki bir
maddeye dnen bir zdek-d tz katp katmadn bilmek, bizim
iin olanakszdr.

50
auzef.istanbul.edu.tr

51