Opa historija informacijske kulture

Biblioteke u antikoj Grkoj

 Utjecaj kultura starog Srednjeg istoka na
grku kulturu
Mnoga kulturna dobra stiu u Grku s Istoka
Jonski Grci, sa zapadnih obala Male Azije, rano
dolaze u doticaj s tekovinama visokih civilizacija
Srednjeg istoka
Oni su od naroda koji su ivjeli u istonom dijelu
Sredozemlja, a koji su i sami stvarali kulturu pod
utjecajem kultura Srednjeg istoka, preuzeli
dostignua na polju znanosti, motive iz mitologije,
kao i niz drugih kulturnih elemenata
 Biblioteke jonskih Grka

U gradovima jonskih Grka razvila se knjina

proizvodnja
Pojava biblioteka po uzoru na biblioteke starog
Srednjeg istoka
Nedovoljan broj materijalnih svjedoanstava o
izgledu i organizaciji biblioteka jonskih Grka
Pretpostavka: dravna biblioteka-arhiv u Miletu (7. i
6. st. pr. n. e.)
Knjige na grkom te na jezicima naroda starog
Srednjeg istoka
 Biblioteke jonskih Grka

Ova biblioteka omoguila je rad uvenog

matematiara i astronoma Talesa, filozofa
Anaksimena, kao i mnogih drugih
Biblioteku unitili Perzijanci 494. g. pr. n. e.
Biblioteka u Miletu: vrata kroz koja je znanost
Srednjeg istoka nala put u grki svijet
Antike biblioteke preuzele su, primijenile te obogatile
sva dostignua do kojih je bibliotekarstvo dolo na
Srednjem istoku tokom razvitka i usavravanja starog
vie hiljada godina
 Biblioteke jonskih Grka

Usporedbom podataka koji su poznati o organizaciji

Asurbanipalove biblioteke u Ninivi (npr. naini pisanja
naslova na knjigama, obiaj da se navede porijeklo
rukopisa, formiranja kataloga grae, struni raspored
grae na policama i sl.) i onih o Aleksandrijskoj
biblioteci pokazuje podudarnosti, odnosno ovisnost
grkog bibliotekarstva o asirsko-babilonskom
Upravo su Jonjani iz Male Azije tekovine
srednjoistonog bibliotekarstva prenijeli u grki svijet
 Atena
novo intelektualno sredite antike Grke
Osvajanjem Mileta i ostalih jonskih gradova od strane
Perzijanaca, Atena izrasta u najsnaniju ekonomsku,
politiku i intelektualnu silu helenskog svijeta
Premjetanje sredita intelektualnog ivota iz Male
Azije u Atenu
Od kraja 6. st. pr. n. e., a posebno u Periklovo zlatno
doba (5. st. pr. n. e.), Atena je najvee okupljalite
umjetnika, knjievnika i filozofa svih krajeva grkog
svijeta
 Atena
novo intelektualno sredite antike Grke
U to vrijeme Atena postaje i sredite knjine kulture, a pismenost
meu njenim graanima bila je ve toliko rairena da su se vanije
odluke i dravne isprave saopavale opinstvu uklesane na kamenu ili
napisane na papirusu ili koi i avlom zabijane na javnim mjestima.
Takva praksa pokazuje da je broj onih koji su mogli itati takva
obznanjenja bio dovoljno velik da je pismena komunikacija izmeu
dravnih vlasti i naroda bila mogua. Suprotno onome to bismo trebali
oekivati s obzirom na rairenu pismenost u Ateni, proizvodnja knjiga u
tom gradu nije bila velika u vrijeme najveeg kulturnog cvata u Ateni. Ni
relativno visoka pismenost ni vrlo intenzivan intelektualni ivot u Ateni,
a u manjoj mjeri i u drugim gradovima Grke, nisu bili dovoljni da
dovedu do prijelaza preteno usmene u pisanu komunikaciju, odnosno
do afirmacije knjige u grkom drutvu kao sredstva prijenosa
informacija. Prava knjina civilizacija nastupila je u grkom svijetu tek
u 3. st. pr. n. e., odnosno u vrijeme helenizma
 Atena
novo intelektualno sredite antike Grke
U poetku se knjievni, filozofski i znanstveni tekstovi
uglavnom prenose usmenim putem
Homerove epove Ilijadu i Odiseju rapsodi recituju u
razliitim varijantama
Atenski tiranin Pizistrat u 6. st. pr. n. e. naloio
zapisivanje ovih epova, i to ne kako bi iri krug
italaca dobio tekst u ruke, ve zbog recitiranja na
panatenejskim sveanostima
Platon daje prednost usmenom pred pisanom rijeju
 Knjiga u antikoj Grkoj

Postupno jaanje pisane kulture i uloge knjige te

pojava profesionalnih prepisivaa, trgovaca knjigom i
prvih biblioteka
Pored Atene, krajem 4. i u 3. st. pr. n. e. broj knjiga u
prometu brzo raste
Rodos, Antiohija, Pergam i Aleksandrija postaju
znaajna sredita proizvodnje i trgovine knjigom
 Biblioteke u antikoj Grkoj

U ovim gradovima razvile su se i velike biblioteke

Biblioteke su bile najvei kupci knjiga te su pospjeile
proizvodnju knjiga
Plodonosni odnos izmeu proizvodnje knjiga i
efikasne knjiarske mree, na jednoj strani, te velikog
broja privatnih i javnih biblioteka, na drugoj strani
 Decentralizacija grke kulture

Pojava veeg broja kulturnih sredita diljem

prostranog grkog svijeta za vrijeme Aleksandra
Makedonskog i njegovih nasljednika
Decentralizacija grke kulture (helenizam) dovela je
do definitivne afirmacije pisane rijei kao prenosioca
znanstvenih, kao i ostalih informacija
I dalje su omiljena javna itanja (npr. u
Aleksandrijskoj biblioteci)
 Afirmacija referentne (sekundarne) grae

U helenistikom dobu, s prvom eksplozijom

informacija, znanstvenici, knjievnici, bibliotekari,
bibliofili i dr. suoeni s problemom kako se
obavijestiti o tome ko sve pie te o emu unutar
velikog, decentraliziranog grkog svijeta
Problem koji postoji od ranije, ali je u doba antike
postao oitiji zbog pojave velikog broja kulturnih
sredita: Atena, Aleksandrija, Antiohija, Pergam, Rim
Isti problem javlja se u Evropi po otkriu tampe
Afirmacija referentne (sekundarne) grae

Pojava nove, dotad nepoznate grae: bibliografije,

bibliografski prirunici, katalozi, bio-bibliografije,
rjenici i sl.
Najstariji poznati primjer referentne grae Pinakes
u 120 knjiga autora Kalimaha, pisca i upravitelja
Aleksandrijske biblioteke
Ujedno kataloni i bio-bibliografski pregled
cjelokupne grke, ali i literature ostalih naroda
pohranjene u Aleksandrijskoj biblioteci
Referentna graa postaje nuna u svijetu koji je sve
vie policentrian
Afirmacija referentne (sekundarne) grae

U antikom Rimu posebno je oit angaman na izradi

referentnih pomagala
De viris illustribus autora Svetonija uzor je mnogim
kasnijim referentnim pomagalima
Svetonije je napisao ivotopise linosti koji su
obiljeili dotadanju historiju
Najznaanije referativno djelo iz doba antike jeste
enciklopedijsko djelo Naturalis Historia
(Prirodoznanstvo) u 35 knjiga s objanjenjima preko
40 000 pojmova
I u srednjem vijeku ovo je djelo glavni izvor
informacija o prirodnim i drutvenim znanostima...
 Privatne biblioteke u antikoj Grkoj

Sve do Aristotela (348-322 g. pr. n. e.) u Grkoj nema

nijedne velike javne biblioteke ako se izuzme ona u
Miletu koju su unitili Perzijanci
Pretpostavlja se da je na dvorovima vladara bilo
manjih zbirki knjiga
Najvei dio podataka iz kasnijeg vremena tie se
biblioteka pojedinih bibliofila i uenih ljudi koji su
svoje privatne zbirke stvarali za osobne potrebe
Kao vlasnici privatnih biblioteka spominju se filozof
Platon, pisac tragedija Euripid, govornik Demosten,
filozof Aristotel i mnogi drugi
 Privatne biblioteke u antikoj Grkoj

O Aristotelovoj biblioteci zna se vie nego o drugim

grkim bibliotekama, osim onih helenistikih
Zbog svojih raznolikih interesovanja, Aristotel je uspio
sakupiti knjige iz najrazliitijih oblasti ljudskog znanja
Vjeruje se da mu je knjige slao i Aleksandar
Makedonski sa svojih pohoda
Aristotelova biblioteka bila je uzorno sreena, ali i
pristupana irem krugu zainteresiranih ljudi
U stanovitom smislu bila je javna biblioteka iako je u
prvom redu sluila Aristotelu i njegovim uenicima
 Privatne biblioteke u antikoj Grkoj

Nakon Aristotelove smrti, biblioteku je naslijedio

Aristotelov uenik Teofrast
O njenoj daljnjoj sudbini ne zna se mnogo
Prema nekim izvorima, ovu biblioteku otkupio je
Ptolomej II za svoju biblioteku u Aleksandriji
Jedan dio ove biblioteke, rimski vojskovoa Kornelije
Sula odnio je u Rim kao ratni plijen
 Aleksandrijska biblioteka

Sredinje mjesto meu bibliotekama helenistikog

doba zauzima Aleksandrijska biblioteka koju su
osnovali Ptolomejevii
Duhovni pokreta osnivanja ove biblioteke je Grk
Demetrije iz Falerona, dravnik i pisac, uenik
peripatetiara Teofrasta i jedan od najboljih
predstavnika atenske intelektualne elite
Aleksandrija grad na tromei tri velike kulture
staroga svijeta grke, egipatske i mezopotamske, a
koju je 331. god. pr. n. e. osnovao Aleksandar
Makedonski
 Aleksandrijska biblioteka

Aleksandrija grad koji je umnogome zauzeo mjesto

koje je ranije imala Atena
Po uzoru na Aristotelovu peripatetiku kolu,
Ptolomejevii su u Aleksandriji osnovali Museion
akademiju zamiljenu kao univerzitet cijelog
helenistikog svijeta
Okupljalite glasovitih pisaca, filologa, historiara,
astronoma i dr.
Uz Museion sagraena je raskona zgrada biblioteke
koja je trebala sluiti uenjacima iz Museiona kao za
njihov znanstveni i umjetniki rad
 Aleksandrijska biblioteka

Od Aleksandrijske biblioteke nije ostalo nita, ali se iz

opisa antikih pisaca saznaje da je imala deset
velikih prostorija uz ije su se zidove nalazile police
sa svicima
Osim uenjaka u ovoj biblioteci bilo je mnogo
prepisivaa, lektora, korektora, bibliotekara koji su se
brinuli oko umnoavanja i smjetaja knjiga, kao i oko
izrade bibliotekih kataloga
Cilj Ptolomejevia, u skladu s kosmopolitskim i
univerzalistikim shvatanjima Aleksandra
Makedonskog sakupiti svo znanstveno i literarno
blago nastalo u sferi helenske kulture, ali i ire
 Aleksandrijska biblioteka

Naini nabave knjiga za Aleksandrijsku biblioteku

nisu uvijek bili najkorektniji
Otuivanje originala od vlasnika te vraanje
prepisanih djela (kopija)
Glavna biblioteka Majka uz Museion i biblioteka
Kerka u drugom dijelu grada u koju su mahom
pohranjivani duplikati (depozitarna biblioteka)
Antiki pisci izvjetavaju da je Aleksandrijska
biblioteka u doba Ptolomejevia imala preko 700 000
svitaka
Brojne verzije istog djela (filoloki angaman na izradi
tzv. kritikih izdanja)
 Aleksandrijska biblioteka

Jedan od upravitelja biblioteke, Zenodot iz Efesa

izdao je kritiko izdanje Homerovih epova Ilijade i
Odiseje
U Aleksandrijskoj biblioteci sakupljane su knjige i
negrkih autora: grki prijevodi svetih knjiga, knjige
egipatskih, babilonskih, perzijskih i drugih pisaca, pa
ak i knjige iz daleke Indije
Na elo svoje biblioteke Ptolomejevii postavljaju
najpoznatije ljude svoga vremena: Demetrije iz
Falerona, Eratosten i dr.
 Aleksandrijska biblioteka

Organizacija i pristup grai: struni raspored na

policama
Na osnovu Kalimahovog Pinakesa smatra se da su
knjige bile rasporeene u 10 skupina: 1) Pjesme 2)
Drame 3) Pravo 4) Filozofija 5) Historija 6)
Govornitvo 7) Medicina 8) Matematika 9) Prirodne
nauke 10) Razno
 Aleksandrijska biblioteka

Nakon dva stoljea neprekidnog djelovanja biblioteka

je doivjela prvo unitenje
Rimski vojskovoa Julije Cezar, u potjeri za rivalom
Pompejem stigao je na obale Aleksandrije i umijeao
se u tamonji rat na strani Kleopatre
U toku borbi 47. god. pr. n. e. Cezar je naredio da se
spale brodovi u luci te tako nehotice uzrokovao poar
koji je unitio najvei dio biblioteke
U znak utjehe, rimski vojskovoa Antonije poklonio je
Kleopatri 200 000 svezaka iz Pergamske biblioteke
I tako unitena, u narednim stoljeima i dalje je
najznaajnija biblioteka antikog svijeta
 Aleksandrijska biblioteka

U vrijeme procvata rimskog carstva, Aleksandrijska

biblioteka gubi svoj nekadanji znaaj, a sjedite
intelektualnog ivota postepeno se premjeta u Rim
Teki dani za ovu biblioteku nastaju s kranstvom
kao vodeom politikom i ideolokom silom
Aleksandrijska biblioteka postaje simbol paganske
uenosti
391. godine n. e., ova biblioteka iznova strada po
nalogu Aleksandrijskog patrijarha Teofila
 Pergamska biblioteka

Druga po vanosti biblioteka helenistikog svijeta

Osnovana u gradu Pergamu od strane dinastije
Atalida
Osnovana po uzoru na Aleksandrijsku biblioteku, ali i
kao njen konkurent
Najpoznatiji upravitelj Pergamske biblioteke bio je
Krates iz Mallosa koji je po uzoru na Kalimaha
izraivao katalog biblioteke
I ova biblioteka poznata je po aktivnom
bibliografskom radu
 Pergamska biblioteka

U doba svog najveeg procvata (1. st. pr. n. e.)

Pergamska biblioteka ima oko 200 000 svezaka
Upravo toliko, prema Plutarhu, Antonije je poklonio
Kleopatri kao nadoknadu za ono to je Cezar
nehotice unitio u Aleksandrijskoj biblioteci
Odlika obje ove biblioteke jeste monumentalnost
 Specijalne biblioteke

Osim javnih biblioteka i biblioteka pri kolama,

odnosno pri obrazovnim institucijama u ovo doba
znaajna je pojava specijalnih biblioteka pri
znanstvenim institucijama
Biblioteka u Kosu namijenjena potrebama
lijenikog uilita u ovom antikom gradu
Postepeno propadanje grkih i drugih gradova
Sredozemlja nije predstavljalo kraj procvata
biblioteka i biblioteke djelatnosti s obzirom da se
takvo to nastavlja na podruju Rimskog carstva