Teorijski pogledi na stanovništvo

 Od davnina postoji interesovanje za problematiku stanovništva.

 Političari i mislioci su još od antičkog doba iznosili mišljenja
zasnovana na političkim, vojnim, ekonomskim, socijalnim i drugim
razmatranjima o “najpovoljnijem” broju stanovnika ili o potrebi da se
stimuliše, odnosno uspori porast stanovništva.
 Postojao je strah kako od isuviše velikog, tako i od isuviše malog
broja stanovnika, tako da do modernog vremena nije bilo konzistentne
populacione teorije.
Populacione doktrine pojavile su se ranije od demografskih
istraživanja u pravom smislu reči. Možda je tome osnovni razlog što su
te teorije nastojale da otkriju zakon o stanovništvu koji bi važio za sva
vremena i za sve populacije.
 Postojanje i proučavanje zakonomernosti na području prirodnih
nauka podsticalo je krajem 18. veka nastojanja da se pronađu
zakonitosti i na području društvenih nauka, pa su se javili pokušaji da
se pronađu (otkriju) zakonitosti o stanovništvu.
 Težilo se da se pronađe i formuliše opšti i prirodni zakon
stanovništva. Najpoznatiji predstavnik ovakvih nastojanja bio je Tomas
Robert Maltus.

- Sa Maltusovim spisom Essay on the Principles of population (prvo

izdanje 1798) počela je da se razvija populaciona teorija u
savremenom smislu.
- Pojava tog spisa znači sve veće interesovanje za proučavanje
odnosa između stanovništva, ekonomskih i socijalnih kretanja.
- Sa ovim spisom javljaju se i mnoge kontroverze, koje se u sličnom
ili drugom obliku ispoljavaju i danas.
- Ideje i teorije o stanovništvu bile su u čitavoj istoriji usko vezane za
realne probleme pojedinih društava.
- Maltusova teorija imala je svoje korene u političkim, ekonomskim i
socijalnim prilikama njegovog vremena, tj. ranog kapitalizma.
 Marksistički pogledi koji počinju od tvoraca naučnog
socijalizma, Marksa i Engelsa, znače negiranje Maltusovog
večnog zakona o stanovništvu, koji u stvari označavaju
održavanje kapitalizma kao večitog društvenog poretka.

 U tim pogledima ističe se istorijski prilaz problemima

stanovništva, zatim proizvođačko svojstvo stanovništva, a ne
samo potrošačko (kod Maltusa) i da su problemi stanovništva
nastali usled postojećeg društvenog poretka koji se temelji
na privatnom vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju.

 Uporedo sa tim ili kasnije formulišu se drugi teorijski

prilazi stanovništvu – matematički, biološki, sociološki itd.

 Traženje prihvatljive populacione teorije nije postalo

važno samo za dobijanje boljeg uvida u proces razvoja
stanovništva, već i zbog toga što bi takva teorija predstavljala
bazu za planiranje, kao i za stvaranje populacione politike.
 1. Stari i sredjovekovni pisci o stanovništvu

 Još od starih kineskih pisaca (Konfučije i njegova škola, 6. i 5. v.

pre nove ere) zastupljena je teza da se isuviše visok porast
stanovništva može negativno odraziti na standard života.

 Neki od tih autora imali su ideju o populacionom optimumu, bar

što se tiče stanovništva u poljoprivredi, postavljajući idealne
proporcije i preporučujući vladi da ih održava, na pr. preseljavanjem
stanovništva u malo naseljene oblasti.

Stari kineski pisci govorili su o preprekama brzog porasta

stanovništva, na primer:
- mortalitet je visok zbog nestašice hrane;
- isuviše rano sklapanje braka utiče na smrtnost odojčadi,
- skupi troškovi oko sklapanja braka utiču na nupcijalitet itd.
 Grčki pisci više su se bavili politikom i merama u pogledu
stanovništva, nego formulisanjem populacione teorije.

 Platon i Aristotel diskutovali su o “optimumu” stanovništva s

obzirom na grčke državice-gradove i to u vezi sa idealnim uslovima
čovekovog razvoja.
- Oni su problem stanovništva manje razmatrali sa ekonomskog, a više
sa gledišta odbrane, sigurnosti i vladanja.

 Platon (428-347 g. pre n. ere) u svojoj knjizi Zakoni govori o

idealnom broju stanovnika za državicu-grad: 5040 stanovnika-
državljana (tj. ukupno oko 60000 stanovnika, zajedno sa robovima).
Ako je stanovnika više, Platon predlaže mere za kontrolu rađanja.
 Obrnuto, ako dođe do opadanja stanovništva, Platon predlaže mere
za ranije sklapanje brakova, viši natalitet ili imigracije sa drugih
područja.
 “Broj stanovnika mora da bude stalan. A da bi takvo stanje ostalo za večita
vremena, treba imati na umu i to da broj ognjišta, koji smo maločas
spomenuli , mora da ostane nepromenjen i da ih nikada ne sme biti ni više
ni manje” (Platon, 1990: 153-154).
 Aristotel (384-322 g. pre n. ere) se problematikom stanovništva bavi
u svojoj knjizi Politika. On smatra da država mora biti - u pogledu
prostranstva i broja stanovnika takva da svome stanovništvu obezbedi
slobodan i dostojan život.
 Prekobrojno stanovništvo doneće bedu i socijalne probleme. Kada
govori o mogućnostima sprečavanja prekobrojnog stanovništva
pominje primenu abortusa i ostavljanje dece.

 Rimljani su govorili o stanovništvu iz perspektive velike imperije.

 Ciceron (106-43 g. pre n. ere) je bio za monogamiju i odbacivao je
Platonovu ideju o zajedništvu žena i dece.
 Rimljani su bili protiv celibata, a brak je, po njima, osnovan za
prokreaciju. Naročito u Avgustovim zakonima (18. pre n. ere – 9. g.
n. ere) stvarane su privilegije za lica u braku i sa decom, a
predviđena diskriminacija za neženje, za lica bez dece itd.
 To je već bilo u vreme opadanja nataliteta u Rimskoj Imperiji, tako
da je rimska epoha u istoriji demografskih ideja označila početak
pronatalističkih ideja.
 U svetim knjigama se na prvo mesto stavlja značaj prokreacije. U
Svetom pismu starog i novog zaveta, u Genezi (Knjizi postanja) kaže
se:
“I blagoslovi ih Bog, i reče im Bog: rađajte se i množite se i napunite
zemlju, i vladajte njom, i budite gospodari od riba morskih i od ptica
nebeskih i od svega zverinja što se miče po zemlji”.
S druge strane, neplodnost je smatrana velikom nesrećom.

 Rani srednjovekovni hrišćanski pisci su pitanja stanovništva više

posmatrali sa etičkog stanovišta. Ovi pisci su osuđivali poligamiju,
razvod, abortus, čedomorstvo i ostavljanje deteta, a s druge strane,
glorifikovali su devičanstvo i polno uzdržavanje.
 Bili su protiv drugog braka. Preovlađujuća tendencija, naročito u
prvo vreme, bila je u prilog porasta stanovništva.
 Naime, usled gladi i epidemija, smrtnost je bila visoka, pa je to
iziskivalo i visok natalitet stanovništva.
  Mišljenja islamskih autora o stanovništvu ne razlikuju se
mnogo od hrišćanskih – to su populacionistički pogledi.

 Treba istaći Ibn Halduna (1332-1406), arapskog autora iz

14. veka. On je smatrao da gusto naseljeno stanovništvo
dovodi do višeg standarda života, ako dozvoljava veću podelu
rada, efektniju upotrebu prirodnih izvora, kao i vojnu i
političku sigurnost.

 Nakon perioda prosperiteta dolazi do depresije. Po ovom

arapskom piscu, ciklične varijacije dešavaju se kod
stanovništva kao i kod privrede.

 Naime, povoljne ekonomske prilike stimulišu natalitet,

zatim utiču na opadanje mortaliteta. Nakon toga, dolazi do
većeg luksuza, do velikih taksa i poreza i do drugih promena
koje utiču na pojavu ekonomske depresije i depopulacije.
2. PRETEČE TEORIJSKIH POGLEDA NA STANOVNIŠTVO

 Relativno kratak period od kraja 15. do 18. veka bio je period

velikih promena koje su došle sa renesansom. To je period
nastanka nacionalnih država, velikih naučnih otkrića, istraživanja
novih teritorija (odlazak evropskog stanovništva u Ameriku,
Okeaniju), raspadanje srednjovekovnog feudalnog sistema i
razvoj kapitalizma, što je predstavljalo osnovu za industrijsku
revoluciju – a to se odrazilo na razmišljanja o stanovništvu.

 U to vreme nalazimo nekoliko interesantnih izolovanih doprinosa

teorijske prirode. Teorijski elementi mogu se naći u nizu
utopijskih spisa političkih i socijalnih filozofa (Tomas Mor,
Kampanela), koji su se bavili ustrojstvom idelane države, kao i
pisaca koji su se bavili problemom političke moći (Bekon,
Hobs).
 T. MOR (1478-1535) U UTOPIJI (1518) RAZMATRA PORAST STANOVNIŠTVA I
VELIČINU GRADOVA KAO OSNOVNE DRUŠTVENE ORGANIZACIJE.

- SMATRAO JE DA SVAKI GRAD TREBA DA IMA OKO 6.000 STANOVNIKA, ODNOSNO SVAKA
PORODICA PO 10 DO 16 ČLANOVA, A SVE SA CILJEM KONTROLE PRIRŠTAJA GRADSKOG
STANOVNIŠTVA.

- VIŠKOVI STANOVNIŠTVA IZ PREKOBROJNIH PORODICA TREBA DA SE DODELE

PORODICAMA SA NEDOVOLJNIM BROJEM ČLANOVA.

- ISTO TAKO SE VIŠKOVI GRADSKOG STANOVNIŠTVA KORISTE TAKO DA SE NJIME

POPUNJAVAJU SLABIJE NASTANJENE TERITORIJE I GRADOVI ILI SE STVARAJU NOVE
NASEOBINE.

 KAMPANELA (1568-1639) u poznatoj utopiji Grad Sunca (1623) izlaže

probleme stanovništva. U njegovoj viziji idealne države, stanovnici bi
živeli po 100, pa i 200 godina, što je, zapravo, izraz autorove
(društvene) težnje da se uspostavi kontrola nad tada visokim
mortalitetom i produži (kratak) ljudski vek.
 Rađanje bi trebalo da bude pod neposrednom kontrolom države, tako
što bi umesto braka i porodice, postojala zajednica žena, sa
regulisanim seksualnim odnosima, posle navršenih 19 godina za
devojke, odnosno 21 godinu za mladiće.
 Potomstvo bi bilo svojina i briga čitave države, a ne pojedinca ili para.
  Nikolo Makijaveli (1469-1527) u delu Vladalac (1513) naglašava da je
veliko stanovništvo izvor vladareve moći.

 Merkantilisti (17. vek) su na prvo mesto stavljali moć i blagostanje

države, a naročito akumulaciju novca i zlata.
 Osnovno sredstvo za postizanje pomenutih ciljeva bila je ekspanzija
spoljne trgovine i manufakture.
 Merkantilistička doktrina bila je okrenuta ka ekonomskoj politici i ona
nije razvila populacionu teoriju u pravom smislu reči, ali pogledi na
stanovništvo zauzimali su značajno mesto u sistemu.
 Merkantilisti su isticali prednost veće i rastuće populacije, uključujući i
mere za povećanje nupcijaliteta, za poboljšanje zdravlja, za imigraciju –
naročito kvalifikovanih. Prednosti veće populacije značajne su ako
podstiču razvoj industrije.
 U pogledu obima stanovništva među merkantilistima je bilo različitih
gledišta. Neki su smatrali da je veličina stanovništva određena količinom
sredstava za život koja se može proizvesti kod kuće ili uvesti sa strane.
  Fiziokrati (druga polovina 17. veka) su bili protivnici državne
intervencije u trgovini.
 Prema shvatanju fiziokrata, osnovni koncept je “prirodni red”
(“natural order”), a naročiti značaj imaju zemlja i poljoprivredna
proizvodnja.

 Porast celokupne ekonomije nalazi se pod uticajem porasta

poljoprivredne proizvodnje.
 Fiziokrati nisu u potpunosti prihvatili politiku merkantilista u pogledu
porasta stanovništva, ali su se povoljno izražavali o porastu
stanovništva pod uslovom da ga omogućava rast poljoprivredne
proizvodnje.

 Najpoznatiji od fiziokrata Quesnay (1785) zastupao je mišljenje da je veća

populacija poželjna, ali pod uslovom da stanovništvo može živeti na
određenom stepenu izobilja. Isticao je da stanovništvo ima tendenciju da
prevazilazi količinu sredstava za život, a to se vidi iz toga što uvek ima
slojeva i grupa koji žive u siromaštvu. Treba nastojati da raste blagostanje.
 I Mirabo (Mirabeau) je bio za veću populaciju, ali je naglašavao da obim
stanovništva zavisi od ponude hrane i da poljoprivredu treba podsticati.
Optimizam 18. veka o mogućnostima obezbeđenja sredstava za život
doživeo je vrhunac u vreme Francuske revolucije, naročito u radovima
Godwina i Condoceta.

Godwin je mišljenja da će naučni progres uticati na povećanje

ponude do takvog nivoa da će čovek raditi samo pola sata, pa da
zadovolji sve svoje potrebe.
 Godwin nije smatrao da će izobilje dovesti hiperpopulacije, pošto
će ljudski razum biti u stanju da deluje na seksualne želje i na
prokreaciju.

Condorcet je zastupao slično mišljenje o ulozi nauke u pogledu

budućnosti ljudskih uslova, zahvaljujući proizvodnji hrane, koja će
dostići visoki nivo, ali i ljudskom razumu, koji će imati posebnu ulogu
u sprečavanju iracionalnog porasta stanovništva.
U 17. i 18. veku započeto je sa radom na sistematskim analizama
populacionih trendova.

 Džon Grant (John Graunt) je 1662. godine objavio studije “Prirodna

i politička opažanja na temelju računa smrtnosti” u kojima je na
osnovu izveštaja o pokopima i krštenjima na području Londona,
analizirao stope nataliteta i mortaliteta, stopu fertiliteta, polnu
strukturu, uzroke smrti.
 Utvrdio je porast ukupnog stanovništva, kako za London, tako i za
čitavu Englesku tokom 17. veka. Ukupno stanovništvo Engleske
procenjeno je na 6.440.000, a Londona s okolinom na 460.000.
 Povremene epidemije u Londonu nisu imale trajniji efekat na broj
stanovnika grada, jer je priliv stanovnika sa sela brzo
nadomeštavao gubitke.
 Grant je utvrdio znatnu razliku u stopi nataliteta između grada i
sela, tj. da stopa nataliteta na selu znatno premašuje stopu u
gradu, dok je sa stopom mortaliteta obrnuto.
 Grant je tako utvrdio mnoge demografske odnose, a u tom poslu
mu je pomagao Vilijem Peti, kako sakupljanjem podataka, tako i
adekvatnim medicinskim opažanjima.
  Vilijem Peti (William Petty) je nešto kasnije (1681. godine)
napravio sličnu studiju za grad Dablin u Irskoj
“Opažanja na temelju računa smrtnosti za Dablin 1681”.

- Veliki je značaj njegovog rada za razvoj teorije o stanovništvu.

- On naglašava važnost poznavanja podataka, kako za praktične
zaključke, tako i za teorijska razmatranja.

- U eseju “Rasprava o porezima i kontribucijama” (1662) Peti tvrdi

da malobrojnost ljudi znači stvarno siromaštvo i da je zemlja
koja ima 8 miliona stanovnika više nego dvostruko bogatija od
zemlje iste veličine koja ima 4 miliona stanovnika.

- Razlog – upravljanje državom predstavlja veliki finansijski teret,

zahteva skoro jednake troškove kada je broj stanovnika malen,
kao i kad je velik.
-On misli da Engleskoj ne preti nestašica hrane, jer svaki čovek
troši dvostruko više nego što je neophodno.
-On tvrdi da nema razloga zašto London ne bi mogao udvostručiti
broj stanovnika za 10 godina, a celo kraljevstvo za 25 godina.
 U “Političkoj aritmetici” kaže da kada bi sve stanovništvo Irske i
planinskog dela Škotske bilo prebačeno u Englesku, kralj i njegovi
podanici postali bi mnogo bogatiji i jači, kako ofanzivno, tako i
odbrambeno, nego što su sada.

 Veću gustinu stanovništva Peti smatra ekonomskom prednošću.

 Koncentracija stanovništva, po njegovom mišljenju, nije ograničena
domaćim izvorima hrane, već mogućnostima spoljne trgovine i uvoza
hrane.

 Matthew Hale nagoveštava pesimističko gledanje na kretanje

stanovništva, tvrdeći da brojnost ljudi ide uporedo sa
siromaštvom, bolešću i ratovima.

 Množenje stanovništva, po njegovom mišljenju, vrši se .

geometrijskom progresijom, ali ono samo dovodi i do vlastitog
ograničenja izazivajući ratove i druga zla koja smanjuju broj ljudi.
  Prvu sistematsku raspravu o stanovništvu napisao je Johann Peter
Süsmilch koji je 1742. godine objavio “Božanski poredak u promenama
ljudske rase koji pokazuje njeno rađanje, smrt i obnavljanje”.

 Süsmilch je pobornik teološkog shvatanja, koje pravilnost i

predvidivost demografskih pojava vidi kao očitavanje božjeg
poretka u ljudskim zbivanjima; kao božansku ruku proviđenja, koja
rukovodi ljudskim društvom.
 Vrednost njegovog rada prvenstveno leži u sistematskoj obradi
statističkih podataka.
 Po njegovom mišljenju, postoje znatne razlike u stopi rasta
stanovništva.

 Pod određenim uslovima stanovništvo se može udvostručiti u

veoma različitim vremenskim periodima.
 Porast stanovništva je poželjna pojava, ali veličina stanovništva
mora biti proporcionalna obilju hrane. Pominje i druga ograničenja
rasta stanovništva kao što su epidemije, ratovi, gladi, poplave,
religiozno neženstvo.
  U 18. veku zastupaju se umereniji, neretko i pesimistički pogledi na
probleme stanovništva.

 Teorijski najzančajniji doprinos razvitku demografske nauke dao je

Kantilon (1730).
 On pokušava da objasni faktore koji utiču na odluke o rađanju i
time među prvima u demografskoj teoriji postavlja temelje teoriji
fertiliteta.
 Kantilon tvrdi da svaki čovek nastoji da njegovo potomstvo ne
padne u bedu i siromaštvo, nego mu želi osigurati barem onaj nivo
potrošnje i socijalni status koji on sam uživa. Ljudi različitog
socijalnog satusa i nivoa potrošnje imaju različitu ocenu o tome
šta je primeren položaj koji treba osigurati svom potomstvu, tako
da siromašni ljudi imaju znatno niže aspiracije u pogledu svog
potomstva nego bogatiji.
 Ovde se prvi put stanovništvo posmatra kao sastavni element
društvenog razvitka, umesto do tada preovlađujućeg odnosa prema
njemu kao spoljašnjem, bilo podsticajnom ili ograničavajućem
faktoru.
 Ovaj autor, pored Botera, presudno je uticao na kasnija Maltusova
gledišta.
 Granice porasta stanovništva u ograničenim sredstvima za njegovo
izdržavanje vidi Adam Smit, ali ipak ostaje optimista u pogledu
mogućnosti porasta stanovništva.
 Po njegovom mišljenju, obim proizvodnje hrane i visina najamnine
određuju broj stanovnika, ali on ne sumnja da će poboljšanja u obradi
zemlje i povećanje poljoprivredne proizvodnje hrane ići ispred
povećanja broja ljudi.

Adam Smit: “U civiliziranom društvu samo kod nižih slojeva naroda može
oskudica u životnim namirnicama staviti granice daljem umnožavanju
ljudskog roda, a to ne može učiniti na drugi način nego da unište veliki
deo dece, koji daju plodni brakovi nižih slojeva naroda”. (1952:I:74).
Литература:

1. Bobić, M. (2007) Demografija i sociologija – veza ili sinteza.

Beograd: “Službeni glasnik” (str. 47-51).
2. Kicošev, S. i P. Golubović (2004). Geodemografija. Niš: Prirodno-
matematički fakultet (str. 19-23).
3. Breznik, D. (1977) Demografija – analiza, metodi i modeli.
Beograd: CDI i IDN. (str. 35-39).
4. Wertheimer-Baletić, A. (1999) Stanovništvo i razvoj. Zagreb: Mate
(str. 62-68).
5. Platon (1990) Zakoni. Beograd: BIGZ (str. 112-117, 132-133, 147-
163).
6. Aristotel (1970) Politika. Beograd: Kultura (str. 227-232, 253-
257).
Hvala na pažnji!