Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης

Τομέας Ανθρωπιστικών Σπουδών
Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών
Κατεύθυνση: Ιστορία και Διδακτική της Ιστορίας,
Μάθημα :Ζητήματα και πρακτικές διδασκαλίας της
ιστορίας (Β' εξάμηνο - Εαρινό)
Διδάσκων: Καθηγητής Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης
Βασικές αρχές μεθοδολογίας της εκπαιδευτικής έρευνας
Δευτέρα 30-4-2018 Μαράσλειο Διδασκαλείο

Επιμέλεια: Μαίρη Πλέσσα, Μ.Α. Φιλόλογος-Ιστορικός

 Στόχοι του μαθήματος
Οι φοιτητές μπορούν:
• να αναγνωρίζουν τα είδη των ερευνών
• να εξοικειωθούν με τους τρόπους και τις διαδικασίες
παραγωγής γνώσης στο επιστημονικό τους πεδίο
• και να γίνουν κριτικοί αναγνώστες της εμπειρικής
έρευνας,
• να είναι σε θέση να την αξιοποιήσουν στην πράξη.
 Σκοπός εκπαιδευτικής έρευνας
1. Διευρύνει τις υπάρχουσες γνώσεις στο συγκεκριμένο επιστημονικό
πεδίο
2. Αντιμετωπίζει τα κενά στην υπάρχουσα γνώση
• είτε ελέγχοντας την ισχύ γνωστών αποτελεσμάτων σε διαφορετικές
συνθήκες (replication)
• είτε προσθέτοντας νέες οπτικές
• είτε δοκιμάζοντας νέες ιδέες ή πρακτικές
3. Παρέχει τις αναγκαίες πληροφορίες για την υιοθέτηση νέων
πρακτικών στην εκπαίδευση (evidence based practice)
4. Αναπτύσσει και στο πεδίο των επιστημών της αγωγής τη γνωστική
βάση η οποία χαρακτηρίζει τα άλλα επιστημονικά πεδία
 Είδη ερευνών
Εμπειρική έρευνα Βιβλιογραφική έρευνα
• Ερωτήματα δράσης/πεδίου • Παράθεση ερευνών
• Ανάλυση αποτελεσμάτων • Παράθεση θεωριών
• Περιγραφή/μεθοδολογία
• Δενδίνονται καινούργια
• Ποιοτικές προσεγγίσεις δεδομένα
• Ποσοτικές προσεγγίσεις
• Μεικτές προσεγγίσεις
Τύποι ερευνητικών προσεγγίσεων
 Χαρακτηριστικά ποσοτικής
προσέγγισης
• Απαγωγική (Deductive)
• Επιμεριστική- αναλύει το φαινόμενο σε επιμέρους ‘μετρήσιμα’ χαρακτηριστικά
για να τα ‘εκτιμήσει΄ και να προσδιορίσει τις σχέσεις μεταξύ τους
• Ελεγχόμενες συνθήκες-Επιχειρεί να ελέγξει τις συνθήκες ώστε να
απομονωθούν οι συγχυτικοί παράγοντες
• Εστιάζει στα μετρούμενα χαρακτηριστικά (μεταβλητές)
• Αξιοπιστία
• Ερευνητής αποστασιοποιημένος- Αντικειμενικότητα (από απόσταση)
• Ανεξάρτητη του πλαισίου (επιδέχεται γενίκευσης)
• Στατιστική Ανάλυση δεδομένων
• Συνήθως μεγάλης κλίμακας
 Χαρακτηριστικά ποιοτικής
προσέγγισης
• Αφορά στη παρατήρηση και ερμηνεία της πραγματικότητας των
υποκειμένων
• Ασχολείται με τον τρόπο με τον οποίο γίνεται αντιληπτή, βιώνεται και
παράγεται η κοινωνική πραγματικότητα
• Παράγει νέες ιδέες με συνεχή διαπλοκή εμπειρικών ενδείξεων και
αφηρημένων εννοιών
• Αξίες παρούσες και σαφείς
• Βασίζεται σε
 μεθόδους συλλογής δεδομένων που χαρακτηρίζονται από ευελιξία καθώς και ευαισθησία
απέναντι στο κοινωνικό πλαίσιο
 μεθόδους ανάλυσης που αντιμετωπίζουν τα δεδομένα ολιστικά και
 στοχεύουν στην κατανόηση της πολυπλοκότητας
 Είδη εμπειρικών ερευνών
Ποσοτική προσέγγιση Ποιοτική προσέγγιση
• Συσχετιστικοί σχεδιασμοί • Σχεδιασμοί αφηγηματικής
έρευνας
• Σχεδιασμοί δημοσκόπησης
• Εθνογραφικοί σχεδιασμοί
• Περιγραφικοί σχεδιασμοί
• Ιστορική έρευνα
• Σχεδιασμοί αξιολόγησης
• Μελέτη περίπτωσης
• Επιτόπια έρευνα
• Η ποσοτική έρευνα, αφορά σε
 μετρήσεις και είναι συνήθως μεγάλης έκτασης.
• Τα ερωτήματα αφορούν
 την, σε ομαδικό επίπεδο, εκτίμηση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών του υπό
μελέτη πληθυσμού και την αναζήτηση σχέσεων μεταξύ τους.
• μακρο-προσέγγιση
• η ποιοτική έρευνα στηρίζεται
 είτε σε μελέτες ειδικών περιπτώσεων
 είτε σε πληροφορίες που έχουν προκύψει από μεμονωμένα άτομα ή
καταστάσεις, αν και μπορεί να είναι και αυτή μεγάλης έκτασης .
• Η ποιοτική έρευνα διερευνά
 τις διαδικασίες που βρίσκονται πίσω από τις παρατηρούμενες συσχετίσεις
μεταξύ παραγόντων,
 χαρτογραφεί τις ατομικές απαντήσεις
 αναζητά τη σημασία και το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνεται η
συμπεριφορά.
• μικρο-προσέγγιση
 Στάδια της επιστημονικής έρευνας
1.Ερευνητικό Πρόβλημα
 Εντοπισμός του θέματος
 Προσδιορισμός του προβλήματος
 Τεκμηρίωση του προβλήματος (γιατί;)
 Χρησιμότητα της αντιμετώπισής του (για ποιούς;)
2. Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας
 Εντοπισμός πηγών
 Επιλογή πηγών
 Σύνοψη πληροφοριών
 Κριτική αποτίμηση
3. Σκοπός της Έρευνας
 Διατύπωση του σκοπού
 Εξειδίκευση του σκοπού σε ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις
Σχεδιασμός ποσοτικής προσέγγισης
• Επιλογή των συμμετεχόντων για τη μελέτη
• Εξασφάλιση αδειών
• Επιλογή ερευνητικού εργαλείου
• Συγκέντρωση δεδομένων
• Εγκυρότητα και αξιοπιστία
(Creswell, 2016)
 Καθορισμός πληθυσμού
και δείγματος
• Απλή τυχαία δειγματοληψία= οποιοδήποτε άτομο να έχει ίσες πιθανότητες να επιλεχθεί από
τον πληθυσμό

• Συστηματική δειγματοληψία=επιλέγεται κάθε ν άτομο στον πληθυσμό μέχρι να φτάσουμε στο

επιθυμητό μέγεθος δείγματος.

• Στρωματοποιημένη δειγματοληψία= ο πληθυσμός διαιρείται σε στρώματα (strata), από τα

οποία, αφού καθοριστούν, εξάγονται δείγματα από το καθένα με τη μέθοδο της απλής τυχαίας
δειγματοληψίας.

• Δειγματοληψία κατά συστάδες=Στη δειγματοληψία κατά συστάδες ο πληθυσμός διαιρείται σε

συστάδες (clusters), κάθε μία από αυτές θα αντιπροσωπεύει ένα νέο πληθυσμό. Οπότε η
δειγματοληψία πραγματοποιείται σε δύο φάσεις: στην πρώτη με απλή τυχαία δειγματοληψία χωρίς
επανάθεση επιλέγεται δείγμα από τις συστάδες και στη δεύτερη ή γίνεται απογραφή των συστάδων

• Βολική δειγματοληψία= δείγμα διαθέσιμο και πρόθυμο για μελέτη

• Δειγματοληψία χιονοστιβάδα= τα άτομα που συμμετέχουν προτείνουν άτομα ως μέλη του

δείγματος
Εργαλεία μέτρησης
• Μετρήσεις επίδοσης Κλίμακες μέτρησης

• Μετρήσεις στάσεων • Ονομαστικές κλίμακες

• Μετρήσεις συμπεριφορών • Κατηγορικές κλίμακες

• Αντικειμενικές πληροφορίες • Κλίμακες διαστημάτων ή αναλογιών

• Αξιοπιστία εργαλείων μέτρησης

 Ερωτηματολόγια
• Το ερωτηματολόγιο θεμελιώδες στοιχείο για τη συγκέντρωση πληροφοριών, στοιχείων
και δεδομένων.
• Η κατασκευή ενός ερωτηματολογίου είναι πολύ σημαντική, επειδή αυτό παρέχει
ουσιαστικά τα δεδομένα της έρευνας, οπότε θα πρέπει να τηρούνται κάποιες αρχές για
να είναι αξιοποιήσιμη η πληροφορία που προκύπτει.
• Ένα ερωτηματολόγιο θα πρέπει να είναι οργανωμένο, σαφές, σύντομο, και να εμπεριέχει
τις αναγκαίες οδηγίες και υποδείξεις.
• Οι ερωτήσεις μπορούν να είναι δύο ειδών:
 είτε κλειστού τύπου όπου ο ερωτώμενος καλείται να επιλέξει μεταξύ συγκεκριμένων
απαντήσεων
 είτε ανοιχτού τύπου όπου ο ερωτώμενος απαντά στην ερώτηση συμπληρώνοντας το
κενό περιθώριο που προβλέπεται για να καταχωρίσει την απάντησή του.
• Η επιλογή της μορφής των ερωτήσεων γίνεται με κριτήριο την αποτελεσματικότητα, την
ευελιξία, το ενδιαφέρον, την ομοιογένεια και κυρίως την καταλληλότητα στην
επεξεργασία των δεδομένων. (Χαλικιάς, Μανωλέσου & Λάλου, 2015)
Επεξεργασία ποσοτικών δεδομένων
• Μεταβλητές = όταν θέλουμε να αποδώσουμε κάποιο χαρακτηριστικό ή
ιδιότητα σε ένα πρόσωπο, αντικείμενο, κατάσταση, κ.λπ., το οποίο σκοπεύουμε
να καταμετρήσουμε για την έρευνά μας. Για να μελετήσουμε καλύτερα τα
αποτελέσματα ενός πειράματος τύχης, π.χ. αντιστοιχούμε σε κάθε απλό
ενδεχόμενο έναν πραγματικό αριθμό. Για παράδειγμα, αν μελετούμε τα
ενήλικα άτομα μιας πόλης ως προς το ύψος τους, τότε σε κάθε άτομο
αντιστοιχούμε κάποιον αριθμό που δηλώνει το ύψος του. Με αυτό τον τρόπο
έχουμε ορίσει τη μεταβλητή Χ= «ύψος ατόμου». Αν ερευνούμε 50 οικογένειες
με τρία παιδιά μιας πόλης, ορίζουμε τη μεταβλητή Y= «οικογένεια με τρία
παιδιά». Είναι εύκολα αντιληπτό ότι οι τιμές που παίρνουν οι μεταβλητές X,
Y είναι διαφορετικού είδους. Πράγματι η μεταβλητή Χ παίρνει τιμές μεταξύ
του συνόλου ={1.50,…2.12 } ενώ η Y παίρνει τιμές μεταξύ του συνόλου ={0,
1,2,3,…,50}.

• Λογισμικό SPSS= Εργαλείο στατιστικής ανάλυσης δεδομένων

(Χαλικιάς, Μανωλέσου & Λάλου, 2015: 60)
Επεξεργασία δεδομένων
• Περιγραφική στατιστική
• Έλεγχος υποθέσεων
• Συσχετίσεις μεταβλητών
• Ανάλυση παλινδρόμησης
• Παραγοντική ανάλυση
Σχεδιασμός ποιοτικής προσέγγισης
• Εντοπισμός των συμμετεχόντων και του δείγματος
• Εξασφάλιση αδειών
• Εργαλείο συγκέντρωσης δεδομένων
• Καταγραφή δεδομένων
• Εγκυρότητα και αξιοπιστία
(Creswell, 2016)
Είδη δειγματοληψίας
• Σκόπιμη δειγματοληψία=επιλογή εκ προθέσεως ατόμων και τοποθεσιών για την κατανόηση του
φαινομένου

• Τυπική δειγματοληψία=επιλογή τυπικού δείγματος για την μελέτη του φαινομένου

• Δειγματοληψία θεωρίας ή έρευνας=επιλογή δείγματος ατόμων ή τοποθεσιών που μπορούν να

βοηθήσουν να ανακαλύψει μια θεωρία ή συγκεκριμένες έννοιες μιας θεωρίας

• Ομοιογενής δειγματοληψία=επιλογή δείγματος που αποτελούν μέλη μιας υποομάδας που έχει
συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

• Δειγματοληψία κρίσιμου δείγματος=επιλογή δείγματος από μια εξαιρετική περίπτωση

• Βολική δειγματοληψία=δείγμα διαθέσιμο και πρόθυμο για μελέτη

• Δειγματοληψία χιονοστιβάδα= τα άτομα που συμμετέχουν προτείνουν άτομα ως μέλη του

δείγματος
Εργαλεία μέτρησης
• Συνέντευξη: η πιο διαδεδομένη μέθοδος συλλογής/παραγωγής ποιοτικών ερευνητικών
δεδομένων. Προϋποθέτει καλή προετοιμασία και σχεδιασμό καθώς και δημιουργική
εργασία. Ο σχεδιασμός της ποιοτικής συνέντευξης χρειάζεται να βασίζεται σε
συγκεκριμένες οντολογικές και επιστημολογικές αρχές και να συνδέεται με τα κύρια
ερευνητικά ερωτήματα της διερεύνησης.
 Ημιδομημένη συνέντευξη
 Μη δομημένη συνέντευξη

• Παρατήρηση: μερική ή ολική συμμετοχή του ερευνητή σε ένα ερευνητικό πεδίο της
κοινωνικής ζωής και τη συστηματική παρατήρηση κάποιων διαστάσεων αυτού του
πεδίου καθώς αυτές εκτυλίσσονται μέσα σε αυτό (π.χ. συμπεριφορές, σχέσεις,
αλληλεπιδράσεις κ.ά.). Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει ο ερευνητής να αφιερώσει χρόνο,
να παρατηρήσει, να ακούσει, να θέσει ερωτήσεις και γενικότερα να συμμετάσχει στην
καθημερινότητα των ανθρώπων και του κοινωνικού πλαισίου, συνήθως, για ένα μεγάλο
χρονικό διάστημα (Ίσαρη & Πουρκός, 2015)

• Έγγραφα: δημόσια ή ιδιωτικά αρχεία, εφημερίδες, προσωπικά ημερολόγια και

επιστολές

• Οπτικοακουστικό υλικό
 Πλεονεκτήματα - μειονεκτήματα συνέντευξης
• Η ποιοτική συνέντευξη δίνει τη δυνατότητα στους ερευνητές:
Να διερευνήσουν σε βάθος αντιλήψεις, απόψεις και αξίες.
Να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη εμπειρία και συμπεριφορά.
Να δουν το υπό μελέτη φαινόμενο μέσα από τα «μάτια» των ερωτώμενων και να αναδείξουν τη
«φωνή» και τον λόγο των ίδιων των συμμετεχόντων στην έρευνα.
Να έχουν διαδραστική επικοινωνία με τους συμμετέχοντες.
Να διερευνήσουν θέματα που δεν είχαν προκαθοριστεί από πριν.
Να τροποποιήσουν ακόμη και τον αρχικό σχεδιασμό της ερευνητικής διαδικασίας.
• Η ποιοτική συνέντευξη
Είναι μια μέθοδος εξαιρετικά απαιτητική και χρονοβόρα όχι μόνο ως προς τη διεξαγωγή της αλλά
και ως προς τον σχεδιασμό και την ανάλυση των δεδομένων
Απαιτεί σημαντικές ικανότητες, επικοινωνιακές δεξιότητες, εμπειρία, ευελιξία ιδιαίτερη
ευαισθησίασε ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας και γνήσιο ενδιαφέρον από τους ερευνητές.
• Δεν αποτελεί εύκολη επιλογή, σε αντίθεση με την άποψη που συχνά επικρατεί, ότι δηλαδή δεν
απέχει και πολύ από καθημερινές συζητήσεις, οι οποίες μπορούν εύκολα και χωρίς ερευνητικό
σχεδιασμό να πραγματοποιηθούν από οποιονδήποτε
1. Υπάρχουν στιγμές που βιώνετε συμπτώματα δυσφορίας κατά την
άσκηση των καθηκόντων σας;
 Σε ποιες περιπτώσεις αισθάνεστε ότι είστε περισσότερο πιεσμένος
κατά την άσκηση των καθηκόντων σας;
2. Σε σχέση με το κλίμα που δημιουργείται στην τάξη υπήρχαν στιγμές,
κατά τις οποίες νιώσατε ότι πιέζεστε και αγχώνεστε;
3. Μιλήστε μου για τις περιπτώσεις που νιώθετε μόνος/η και χωρίς
υποστήριξη κατά την επιτέλεση του έργου σας ως εκπαιδευτικός είτε
σε επίπεδο σχολείου (συναδέλφους/διεύθυνση) είτε σε επίπεδο
κεντρικής πολιτικής (υπουργείο);
Επεξεργασία ποιοτικών δεδομένων
Θεματική ανάλυση ποιοτικών δεδομένων: «συστηματική αναγνώριση,
οργάνωση και κατανόηση επαναλαμβανόμενων μοτίβων νοήματος εντός ενός
συνόλου δεδομένων» (Τσιώλης, 2017: 2)
1. Απομαγνητοφώνηση
2. Εντοπισμός και συγκέντρωση αποσπασμάτων που αντιστοιχούν στα
ερευνητικά ερωτήματα
3. Κωδικοποίηση: Ερμηνεία δεδομένων με βάση τον εννοιολογικό
προσδιορισμό τους
4. Επεξεργασία και συγχώνευση κωδικών που αντιστοιχούν σε
επαναλαμβανόμενο μοτίβο νοήματος = θέματα
5. Έκθεση των ευρημάτων
 Συγγραφή ερευνητικής αναφοράς
• Εισαγωγή,
• Συνοπτική περιγραφή της ερευνητικής μελέτης
• Αναγκαιότητα της ερευνητικής μελέτης και σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση
προγενέστερων ερευνών,
• Μεθοδολογία της ερευνητικής διαδικασίας
 Ερευνητικά ερωτήματα
 Σκοπός και υποθέσεις της έρευνας,
 Δείγμα,
 Οι τεχνικές ανάλυσης, παρουσίασης και ερμηνείας των αποτελεσμάτων,
• Παρουσίαση – Ανάλυση – Συζήτηση των αποτελεσμάτων
• Συμπεράσματα-Προτάσεις
• Βιβλιογραφικές αναφορές
• Παράρτημα (αν απαιτείται).
 Ιστορική έρευνα
• Ο συστηματικός και αντικειμενικός εντοπισμός,
• Η εκτίμηση και σύνθεση μαρτυριών
• Θεμελίωση γεγονότων
• Εξαγωγή συμπερασμάτων
Σχετικά με συμβάντα του παρελθόντος
«Η ιστορική έρευνα ενδιαφέρεται για μια γενική άποψη των
συνθηκών και όχι απαραίτητα για τα ειδικά στοιχεία που τις
προκαλούν, παρότι μια τέτοια σύνθεση σπανίως επιτυγχάνεται χωρίς
έντονη διαμάχη ή αμφισβήτηση, κυρίως όσον αφορά στις
λεπτομέρειες» (Cohen, Manion & Morisson, 2007: 271)
 Σημασία ιστορικής έρευνας
• Αναζήτηση στο παρελθόν λύσεων σε σύγχρονα προβλήματα
• Φωτίζει τάσεις του παρόντος και του μέλλοντος
• Υπογραμμίζει τη σχετική σημασία και τα αποτελέσματα
των ποικίλων αλληλεπιδράσεων που συναντώνται σε όλες
τις κουλτούρες.
• Επιτρέπει την επανεκτίμηση των δεδομένων σε σχέση με
επιλεγμένες υποθέσεις, θεωρίες και γενικεύσεις που
διατυπώνονται σήμερα σχετικά με το παρελθόν.
 Σχολική ιστορική έρευνα
• Διεισδυτικές αντιλήψεις για εκπαιδευτικά προβλήματα
• Μελέτη του εκπαιδευτικού συστήματος
• Μελέτη εκπαιδευτικών θεωριών και πρακτικών
• Σχέση πολιτικής και εκπαίδευσης
• Σχέση σχολείου και κοινωνίας
• Σχέση δασκάλου και μαθητή
Διαφορές ιστορικής και εμπειρικής
έρευνας
• Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας παρέχει τα δεδομένα για
την έρευνα και την αποδοχή ή όχι των υποθέσεων
• Μελέτη μεγαλύτερου όγκου δεδομένων
• Τα ιστορικά δεδομένα χρονολογούνται σε προγενέστερο
χρόνο
 Πηγές
πρωτογενείς δευτερογενείς
• Ιστορικά κατάλοιπα: • Επεξεργάζονται τις
 Χειροτεχνήματα, πρωτογενείς πηγές
 Σκελετοί
 Απολιθώματα • Εγχειρίδια
 Κτίσματα
• Αναπαραγωγές ιστορικού
 Σκεύη, έπιπλα, έργα τέχνης
υλικού
 Νομίσματα
• Γραπτές / προφορικές μαρτυρίες
• Ιστορικές έρευνες

• Αρχεία
Αφηγηματική ιστορική έρευνα
• Προφορική ιστορία
• Εξιστορήσεις
• Χρονικά και ιστορικές καταγραφές γεγονότων
• Φωτογραφίες
• Αρχεία / δημόσια έγγραφα
• Συνεντεύξεις
• Ημερολόγια
• Αυτοβιογραφίες
• Επιστολές
• Συζητήσεις
 Στάδια ιστορικής έρευνας
• Επιλογή θέματος και οριοθέτησή του
• Δημιουργία ερευνητικών ερωτημάτων και υποθέσεων
• Συλλογή δεδομένων
 Πρωτογενείς πηγές
 Δευτερογενείς πηγές
• Καταγραφή των δεδομένων
• Επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων
• Αξιολόγηση δεδομένων
 Αυθεντικότητα / γνησιότητα
 Ακρίβεια / αξία
• Παρουσίαση δεδομένων
 Βιβλιογραφία
• Cohen, L., Manion, L. & Morisson, K., (2008). Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, Αθήνα:
Μεταίχμιο.

• Creswell, J. (2016). Η έρευνα στην εκπαίδευση. Σχεδιασμός, διεξαγωγή και αξιολόγηση της ποσοτικής
και ποιοτικής έρευνας. Αθήνα: Ίων.

• Ίσαρη, Φ. και Πουρκός, Μ. (2015). Ποιοτική μεθοδολογία έρευνας. Αθήνα: ΣΕΑΒ.

• Robson, C. (2010). Η έρευνα του πραγματικού κόσμου. Ένα μέσον για κοινωνικούς επιστήμονες και
επαγγελματίες ερευνητές, Αθήνα: Gutenberg

• Τσιώλης, Γ. (2014). Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα. Αθήνα: Κριτική.

• Τσιώλης, Γ. (2017). Ανάλυση Ποιοτικών Δεδομένων. Πάτρα: ΕΑΠ.

• Φίλιας, B., Παππάς, Π., Αντωνοπούλου Μ., Ζαρνάρη Ο., Μαγγανάρα Ι., Μεϊμάρης, Μ., κ.ά. (επιμ.)
(2004). Εισαγωγή στη Μεθοδολογία και τις Τεχνικές των Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα: Gutenberg.

• Χαλικιάς, Μ., Μανωλέσου, Α. και Λάλου, Π. (2015). Μεθοδολογία Έρευνας και Εισαγωγή στη
Στατιστική Ανάλυση Δεδομένων με το IBM SPSS STATISTICS, Αθήνα: ΣΕΑΒ.