INTEGRAL

Integral-integral baku:

n 1
x
 dx  n  1  C (harga n  1)
x n
 sin xdx   cos x  C
1
 x dx  ln x  C
 cos xdx  sin x  C
 xdx  tan x  C
2
sec
  C
x x
e dx e

e kx  sinh xdx  cosh x  C

 dx  k  C
kx
e
x
 cosh xdx  sinh x  C
a
 dx  ln a  C
x
a
 1 1

1 1 dx  sinh xC
 (1  x )2
dx  sin xC
( x  1)
2

1 1
dx  cosh 1 x  C

1
dx  cos x  C  ( x 2  1)
(1  x )2

1 1
 1  x 2 dx  tanh
1 1 xC
 1 x 2
dx  tan xC
 5x 5
e
 dx  5  C
e 5x  x
dx  5 ln x  C
x
5
 dx  ln 5  C
8 x
x 5
 dx  8  C
7
x
1 1
 (1  x 2 ) dx  sin xC
2 x3 / 2
 x dx 
3
C
1
 dx  cosh 1 x  C
 sin xdx   cos x  C ( x 2  1)
1 1
 2 sinh xdx  2 cosh x  C  1 x 2
dx  tan xC
Fungsi dari suatu fungsi linier dalam x.

Misalkan bentuk ∫(5x-4)6 dx ini sesuai dengan ∫x6 dx.

Bila (5x-4) diganti dengan z maka bentuk integralnya =
∫z6 dx yang dapat diubah menjadi :
dx
 z dx   z dz dz
6 6

dx
diperoleh dari substitusi z  5 x  4
dz
dz dx 1
5 
dx dz 5
7
dx 1 1 1 z
   dz  5    dz  C
6 6 6 6
z dx z dz z ( ) dz z
5 5 7
1
    C
6 7
(5 x 4 ) dx (5 x 4 )
35
 Hal yang sama pada fungsi :

  C   C
x x x x
e dx e e dx e

e (3 x  4) e4 x
e
(3 x  4)
 e dx  4  C
4x
dx  C
3
x
 cos xdx  sin x  C a
 dx  ln a  C
a x

sin( 5 x  8)
 cos(5 x  8)dx  5
C 35 x
 3 dx  5 ln 3  C
5x

 xdx  tan x  C
2
sec
 cos xdx  sin x  C
tan( 4 x  7)
 ( 4 x  7) dx  C
2 1
sec
4  cos(7 x  2)dx  7
sin( 7 x  2)  C
1
 x dx  ln x  C
1 ln( 2 x  3)
 (2 x  3) dx 
2
C
 Jika suatu fungsi linier dalam x menggantikan x dalam
integral baku, maka fungsi linier yang sama menggantikan
juga x dalam hasilnya dan dibagi dengan koefisien x.

f ' ( x)
Integral dalam bentuk :
 f ( x) dx dan  f(x)f'(x) dx
contoh :
2x  3
 x 2  3x  5 dx
Pembilang adalah deferensial dari penyebutnya. Maka
kita misalkan z = x2+ 3x – 5 dan dz = (2x + 3) dx.

2x  3 dz 1
 x  3x  5
2
dx  
z
  dz  ln z  C
z
2x  3
   3x  5)  C
2
dx ln( x
x  3x  5
2
Bentuk integral yang pembilang adalah koefisien deferensial
penyebutnya akan termasuk dalam bentuk :

dx  ln  f ( x) C
f ' ( x)
 f ( x)

3x 2
 x3  4 dx  ln( x 3  4)  C

6x2 3x 2
 x3  4 dx  2
x3  4
dx  2 ln( x 3  4)  C

2x2 2 3x 2 2
 x3  4     4)  C
3
dx dx ln( x
3 x 4
3 3
x2 1 3x 2 1
 x3  4     4)  C
3
dx dx ln( x
3 x 4
3 3
contoh lain :
cos x
 cot xdx   sin x dx  ln sin x  C
sin x  sin x
 tan xdx   cos xdx   cos x dx   ln cos x  C
4x  8
 x2  4x  5   4 x  5)  C
2
dx 2 ln( x

sec 2 x 2x  4
 tan x dx   x 2  4 x  1dx 
sinh x x 3
 cosh x dx   x 2  6 x  2dx 
Lihat bentuk :  f(x)f'(x)dx
contoh :

 x dx 
2
tan x. sec
z  tan x
2
z
dz  sec 2 xdx   zdz   C
2
2
tan x
 tan x.sec x dx   tan x.d (tan x)  2  C
2

sin 2 x
 sin x. cos x dx   sin x.d (sin x)  2  C
Latihan soal :

2x  3
 x 2  3x  7  ln( x 2  3 x  7)  C

ln x 1 1
 x   x 2  C
2
dx ln x. dx (ln x )

4x2 4
   7)  C
3
dx ln( x
x 7
3 3
 INTEGRASi SUATU PERKALIAN - INTEGRASI PER BAGIAN (PARSIAL)

Integrasi dari perkalian fungsi yang masing-masing fungsinya

bukan koefisien deferensial dari fungsi yang lain.
∫x2.lnx dx :
ln x bukan koefisien deferensial dari x2
x2 bukan koefisien deferensial dari ln x

Jika u dan v adalah fungsi x, maka : d (uv)  u dv  v du

dx dx dx
Bila diintegrasikan :
dv du
uv   u dx   v dx
dx dx
dv du
 u dx dx  uv   v dx dx
Perkalian dua faktor yang harus diintegrasikan, Faktor yang satu disebut u
dan faktor yang lain sebagai koefisien deferensial dari suatu fungsi v.
Untuk memperoleh Harga v maka harus diintegrasikan secara terpisah.
 dv du
 u dx dx  uv   v dx dx
Ingat bentuk :  udv  uv   vdu
Harga ini bukan
contoh :  x . ln xdx
2
integral baku
dv
ux 2
dan  ln x   ln x.dx
dx
du 1 dv du
u  ln x   u dx  uv   v dx
dx x dx dx
3  x 3
x 3
1
 
 
 3  3 x
dv x 2
 x 2  v   x 2 dx 
ln x. x dx ln x dx
 
dx 3
x3 1 2
 ln x   x dx
3 3
x3 1 x3 x3 1
     )C
2
ln x. x dx ln x (ln x
3 3 3 3 3
 e dx
2 3x
x

u  x2 dv  e3 x dx
du e3 x
 2x v
dx 3
3x 3x Bentuk uv
e e
 x e dx  x 3   3 2 x.dx
2 3x 2 yang lain

2 3x
x e 2 3x
 x e dx  3  3  e x.dx........(1)
2 3x

 x.dx
3x
e

ux dv  e3 x dx
du e3 x
1 v
dx 3
 3x 3x
e e
 x.dx x 3   3 (1)dx
3x
e Substitusikan ke
pers (1)
x.e3 x 1 3 x
   e dx
3 3
x.e3 x 1 e3 x x.e3 x 1 3 x
    e
3 3 3 3 9

2 3x 
  3x  1 3x 
x e 2 e  e 
 e dx  3  ( 3 ) x 3 C
2 3x
x
 9 
   
x 2e3 x 2 x.e3 x 2e3 x
   C
3 9 3.9
3x  2 
e  x 2 x 2 C
   
2 3x
x e dx
3  3 3 9 
Perhatikan : Jika salah satu faktor dalam perkalian berbentuk logaritma
Maka faktor ini (fungsi ln)  dipilih sebagai U.
Bukan f(ln), x pangkat n  sebagai u setelah itu baru
pilih fungsi eksponensial sebagai u

 sin xdx
3x
e
dv
ue 3x
 sin x
dx
du
 3e3 x v   cos x
dx
     
3x 3x 3x
e sin xdx e cos x cos x.3e dx

 e3 x cos x  3 cos x.e3 x dx........(1)

 dv
u  e3 x  cos x
dx
du
 3e3 x v  sin x
dx
   
3x 3x 3x
cos x.e dx e sin x sin x. 3e dx

   
3x 3x 3x
cos x.e dx e sin x 3 sin x.e dx

(1)   e3 x . sin xdx  e3 x . cos x  3(e3 x . sin x  3 e3 x . sin xdx)

I  e3 x . cos x  3(e3 x . sin x  3 e3 x . sin xdx)

I  e3 x . cos x  3e3 x sin x  9 I  C1

10 I  e3 x . cos x  3e3 x sin x
3x
e
 . sin xdx  10 (3 sin x  cos x)  C
3x
e
Prioritas untuk pemilihan harga u:
ln x, xn dan ekx
Jika salah satu faktornya adalah fungsi logaritma maka pilihlah
sebagai U, urutan kedua dalah fungsi pangkat x dan bila tidak
terdapat kedua fungsi tersebut pilihah fungsi eksponen.

 sin 3xdx 
5x
e
dv
ue 5x
 sin 3 x
dx
du cos 3 x
 5e 5x
v
dx 3
cos 3 x cos 3 x 5 x
 e sin 3xdx e ( 3 )   3 5e dx
5x 5x

 e 5 x cos 3 x 5 5 x
   e cos 3 x dx
3 3
 cos 3xdx 
5x
e
dv
ue 5x
 cos 3 x
dx
du sin 3 x
 5e 5x
v
dx 3
5 x sin 3 x sin 3 x 5 x
 e cos 3x dx e ( 3 )   3 5e dx
5x

e 5 x sin 3 x 5 5 x
   e sin 3 x dx
3 3
5x
e cos 3 x 5 5 x sin 3 x
 e sin 3x dx   3  3 {e ( 3 )
5x

5 5x
  e sin 3 x dx}  C1
3
 e5 x 5 5x 25
I ( cos 3x)  e (sin 3x)  I  C1
3 9 9
34 e5 x 5
I { sin 3x  cos 3x}  C1
9 3 3
3e5 x 5
I { sin 3x  cos 3x}  C
34 3
5x
3e 5
 e sin 3x dx  34 {3 sin 3x  cos 3x}  C
5x
 x ln x dx
dv
u  ln x x
dx
du 1 1 2
 v x
dx x 2
1 2 1 21
 x ln x dx  2 x ln x   2 x x dx
2 2
x ln x 1 x
  C
2 2 2
x 2 ln x x 2 x2  1
  C   ln x    C
2 4 2  2
INTEGRAL DENGAN PECAHAN PARSIAL

x 1
 x 2  3x  2 dx Bukan integral baku

Harga x2 – 3x +2 harus diuraikan dulu menjadi pecahan

yang sederhana :
x2 – 3x +2 = (x – 2) dan (x – 1)
x = 2 dan x = 1 3 2
sehingga bentuk integral dapat dinyatakan : 
x 2 x 1
x 1 3 2
 x 2  3x  2 dx  
x2
dx  
x 1
dx

Bagaimana pembilangnya ?
Bagaimana pula jika penyebut tidak bisa disederhanakan?
 x 1 3 2
 x2  3x  2dx   ( x  2)dx   ( x 1)dx  3 ln( x  2)  2 ln( x 1)  C

Kaidah pecahan parsial :

1. Pembilang dari fungsi tersebut harus lebih rendah derajatnya
dari derajat penyebutnya. Bila tidak maka harus membaginya
lebih dahulu dengan pembagian biasa.

2. Faktorkanlah penyebutnya menjadi faktor-faktor primanya.

3. Faktor linier (ax + b) akan memberikan pecahan parsial yang

A
berbentuk :
ax  b
4. Faktor :

A B
(ax  b) 
2

ax  b (ax  b) 2
A B C
(ax  b) 
3
 
ax  b (ax  b) 2
(ax  b)3
Ax  B
(ax  bx  c)  2
2
ax  bx  c
 x 1
 x 2  3x  2dx
x 1 x 1 A B
  
x  3 x  2 ( x  1)( x  2) x  1 x  2
2

x  1  A( x  2)  B ( x  1)
x 1  0  x  1
2  A(1  2)  B (1  1)  A  2
x20 x  2
3  ( 2)( 2  2)  B ( 2  1)  B  3
x 1 3 2
 x 2  3x  2dx   x  2dx   x  1dx
x 1
 x 2  3x  2dx  3 ln( x  2)  2 ln( x  1)  C
 x2
Tentukanlah :  dx
( x  1)( x  1) 2

x2 A B C
  
( x  1)( x  1) 2 x  1 x  1 ( x  1) 2
x 2  A( x  1) 2  B ( x  1)( x  1)  C ( x  1)
x 1  0  x  1
1  A(0)  B (0)  C (2)  C  1 / 2
x  1  0  x  1
1  A(4)  B (0)  1 / 2(0)  A  1 / 4

Mencari konstanta B : dengan menyamakan koefisiennya,

pilih pangkat tertinggi. x2
 x 2  A( x  1) 2  B( x  1)( x  1)  C ( x  1)
x 2  Ax 2  2 Ax  A  Bx 2  B  Cx  C
1  A  B  B  1 1/ 4  3 / 4

x2 1 1 3 1 1 1
   
( x  1)( x  1) 4 x  1 4 x  1 2 ( x  1) 2
2

x2 1 1 3 1 1
 ( x  1)( x  1)2 4  x  1 4  x  1 2 
2
dx  dx  dx  ( x  1) dx
2
x 1 3 1
 ( x  1)( x  1)2 dx  4 ln( x  1)  4 ln( x  1)  2( x  1)  C
Tentukanlah :
x2
 ( x  2)( x 2  1) dx
x2 A Bx  C
  2
( x  2)( x 2  1) ( x  2) ( x  1)
x2 A( x 2  1)  ( Bx  C )( x  2)

( x  2)( x  1)
2
( x  2)( x 2  1)
x 2  Ax 2  A  Bx 2  Cx  2 Bx  2C
x  2  4  4 A  A  4 B  2C  4 B  2C
4
4  5A  A 
5
1
[ x2 ] :1  A  B  B 
5
A 2
[ SK ] : 0  A  2C  C  
2 5
 1 2
2 x
x 4 1 5 5
  
( x  2)( x 2  1) 5 ( x  2) ( x 2  1)
4 1 1 x 2 1
 
5 ( x  2) 5 ( x  1) 5 ( x 2  1)
2

x2 4 1 1 x 2 1
 ( x  2)( x 2  1) dx  5  ( x  2) dx  5  ( x 2  1) dx  5  ( x 2  1) dx
4 1 2 1
 ln( x  2)  ln( x  1)  tan x  C
2

5 10 5
 4x2 1
 x(2 x  1) 2 dx
4x2 1 A B C
  
x( 2 x  1) 2 x ( 2 x  1) ( 2 x  1) 2
4 x 2  1  A( 2 x  1) 2  B ( x)( 2 x  1)  Cx
1
2x 1  0  x 
2
1 1
4( )  1  A(0)  B (0)  C  C  4
4 2
[ x 2 ]  4  4 A  2B  2 A  B  2
[ SK ]  1  A
B0
4x2 1 1 4
  
x( 2 x  1) 2 x (2 x  1) 2
 4x2 1 1 2
 dx   dx  4  ( 2 x  1) dx
x(2 x  1) 2 x
4(2 x  1) 1
 ln x  C
(2  1).2
2
 ln x  C
2x 1
Bila pembilang pangkatnya lebih besar dari penyebut :

x2 Harga x2 dibagi dengan (x + 1 ) akan

 x 1
dx  menghasilkan (x - 1) sisa 1/(x+1)

x 2
 1 
 x  1dx   ( x  1)  ( x  1)  dx
2
x 1
 x  1dx   xdx   dx   x  1dx
x2 x2
 x  1dx  2  x  ln( x  1)  C
 4 x 2  x  12
 x ( x  4)
2
dx

4 x 2  x  12 A Bx  C
  2
x ( x 2  4) x x 4
4 x 2  x  12  A( x 2  4)  ( Bx  C )( x )
4 x 2  x  12  Ax 2  4 A  Bx 2  Cx
x  0  12  4 A  A  3
[x2 ]  4  A  B  B  4  3  1
[ x ]  1  C
4 x 2  x  12 3 x 1
 x ( x 2  4)
dx   x
dx   2
x 4
dx

4 x 2  x  12 3 x 1
 x ( x 2  4)
dx   x
dx   2
x 4
dx   2
x 4
dx

4 x 2  x  12 3 1 2x 1
 x ( x 2  4)
dx   x
dx   2
2 x 4
dx  
x
dx
4{( ) 2  1)}
2
4 x 2  x  12 1 1  x
 dx  3 ln x  ln( x 2  4)  tan 1    C
x ( x 2  4) 2 2 2