Osnove platnog bilansa

Vježbe
Platni bilans

Platni bilans predstavlja sistemski pregled svih ekonomskih

transakcija, obavljenih u određenom periodu, između rezidenata
neke zemlje i rezidenata drugih zemalja.
On nam daje obilje važnih ekonomskih informacija koje utiču i
omogućavaju donošenje odgovarajućih odluka kako na makro,
tako i na mikro nivou.
Na makro nivou informacije iz platnog bilansa mogu uticati na
odluke iz domena monetarne politike, fiskalne politike, politike
deviznog kursa.
Na mikro nivou, preduzeća, investitori, pa i pojedinci, na osnovu
informacija iz platnog bilansa procjenjuju ekonomski ambijent u
kojem posluju ili namjeravaju da otpočnu svoje poslovne aktivnosti
ili ulaganja, i na osnovu toga donose odluke.
Platni bilans
Svaka zemlja, shodno svojim ekonomskim karakteristikama i razvijenim
međunarodnim ekonomskim odnosima, različito evidentira svoje
ekonomske transakcije sa svijetom. Međutim, i pored prisutnih razlika u
evidentiranju određenih ekonomskih transakcija među zemljama postoji
opšte prihvaćen metodološki okvir sastavljanja i prezentiranja platnog
bilansa.
Platni bilans svake zemlje sastavlja se po određenoj metodologiji i šemi
koju preporučuje MMF.
Definicija iz priručnika MMF-a:
,,Platni bilans je statistički iskaz koji sistematski sažima, za određeni
period, ekonomske transakcije ekonomije sa ostatkom svijeta.“
Platni bilans je statistički iskaz – znači da on pruža numeričke informacije.
Te numeričke informacije koje su rezultat sistematskog sažimanja
ekonomskih transakcija ukazuju da postoje i određena pravila na osnovu
kojih se dolazi do tih numeričkih informacija. Osnovno pravilo pri
sastavljanju platnog bilansa bazira se na principu dvojnog knjigovodstva
(Princip dvojnog knjigovodstva podrazumijeva da se svaka transakcija
evidentira dva puta sa istovjetnim vrijednostima, pri čemu se jednom
transakcija evidentira kao potražuje sa pozitivnim aritmetičkim znakom, a
drugi put kao duguje sa negativnim aritmetičkim znakom).
Platni bilans
Šta obuhvataju ekonomske transakcije?
Ekonomske transakcije obuhvataju robu, usluge i dohodak, finansijska
potraživanja i obaveze, kao i one stavke (npr.pokloni) koje su protivstavka
jednostranim transakcijama.
Transakcija se definiše kao ekonomski tok koji izaziva stvaranje,
transformaciju, razmjenu, transfer ili gašenje ekonomske vrijednosti (i
podrazumijeva promjenu vlasništva), robe i finansijske aktive, pružanje
usluga ili rada i kapitala.
Transakcije se najvećim dijelom obavljaju između rezidenata i
nerezidenata.
Rezidentima se smatraju fizička lica koja imaju stalno prebivalište u
zemlji za koju se platni bilans sastavlja. Osoblje diplomatskih misija i
građani na liječenju ili studijama u inostranstvu smatraju se nerezidentima
(u platnom bilansu) odnosno rezidentima zemljama iz kojih su došli.
Iseljenici koji su konačno promijenili svoje prebivalište (najčešće i
državljanstvo) takođe su nerezidenti. Migranti na privremenom radu u
inostranstvu smatraju se rezidentima privrede koji su privremeno napuštili,
a njihove uštede (doznake) se uračunavaju u društveni proizvod njihove
matične zemlje. U platnom bilansu te zemlje njihove doznake se tretiraju
kao prihodi faktora proizvodnje i registruju se u bilansu robe i usluga.
(Doznake predstavljaju zarade radnika čiji je boravak u inostranstvu duži
od jedne godine, a zarade radnika zaposlenih u inostranstvu do jedne
godine tretiraju se kao dohodak).
Platni bilans
Pravna lica čija je privredna aktivnost registrovana prema propisima
zemlje na njenoj teritoriji, smatraju se rezidentima. Rezidenti su i svi
organi države, odnosno društvenopolitičkih zajednica. Agencije države u
inostranstvu smatraju se njenim rezidentima. Međudržavne i međunarodne
organizacije se uglavnom smatraju rezidentima zemlje na čijoj teritoriji su
locirane. Važan izuzetak predstavljaju međunarodne ekonomske
organizacije, Ujedinjenih nacija i njenih specijalizovanih agencija, kao što
su MMF, OECD, Banka za međunarodne obračune i regionalne razvojne
banke. One se smatraju rezidentima jednog imaginarnog područja izvan
nacionalne teritorije svih država. Za sve zemlje ove institucije su
nerezidenti.
Platni bilans ne prikazuje stanje fondova na početku i kraju perioda, tj. ne
bilježi stanje međunarodnih obaveza i potraživanja zemlje, već samo
njihove promjene u toku godine.
Sastavni djelovi platnog bilansa su: tekući i kapitalno i finansijski bilans.
Tekući bilans
Tekući bilans obuhvata evidentiranje ekonomskih transakcija između
rezidenata različitih zemalja koje se odnose na robu, usluge, dohodak i
tekuće transfere.
Izvoz i uvoz robe evidentiran u okviru tekućeg bilansa nazivamo
trgovinskim bilansom (bilans robne razmjene), jer obuhvata trgovinsku
razmjenu rezidenata sa ostatkom svijeta.
Transakcije uslugama pokrivaju većinu usluga koje rezidenti i nerezidenti
obezbjeđuju jedni drugima. Usluge koje rezidenti obezbjeđuju
nerezidentima, a odnose se na transport, turizam, komunikacije,
osiguranje, finansije, informacione usluge, licence, vlasnička prava,
obilježavaju se u platnom bilansu sa pozitivnim znakom. Suprotno,
pomenute usluge koje rezidentima obezbjeđuju nerezidenti, u platnom
bilansu se evidentiraju sa negativnim znakom.
Saldo računa usluga zajedno sa saldom trgovinskog bilansa čini bilans
roba i usluga.
Tekući bilans
Strukturu tekućeg bilansa čine i prihodi i rashodi od dohotka tako da saldo računa
dohotka zajedno sa bilansom roba i usluga predstavlja bilans roba, usluga i dohotka.
Transakcije koje se odnose na stavku dohodak, obuhvataju zarade na osnovu dva faktora
proizvodnje – radne snage i kapitala.
Dohodak radne snage obuhvata nadnice, plate i druge kompenzacije koje su nerezidenti
zaradili obavljajući posao za rezidentsku ekonomiju. Npr. Radnika iz Crne Gore angažuje
preduzeće iz Austrije na period od tri mjeseca radi obavljanja određenog posla. Primanja
radnika iz Crne Gore u toku ta tri mjeseca u platnom bilansu Crne Gore evidentiraće se
kao prihod u okviru stavke dohodak, dok će se u platnom bilansu Austrije evidentirati kao
rashod.
Dohodak na osnovu investiranog kapitala evidentira se u sklopu stavke investicioni
dohodak i obuhvata rast dohotka investitora na osnovu vlasništva nad finansijskom
aktivom. Finansijska aktiva može biti u formi bankarskih depozita, obveznica, akcija
preduzeća, a dohodak koji se izvodi iz pomenutih finansijskih aktiva podrazumijeva
kamatu, dividende, reinvestiran prihod u preduzeće. Npr. Pretpostavimo da investitor iz
Crne Gore posjeduje 50% akcija preduzeća iz Mađarske. Ako je poslovni rezultat
preduzeća iz Mađarske profit u iznosu od 1000 jedinica, a Upravni odbor riješi da 50% od
profita raspodijeli vlasnicima kapitala u formi dividende, a 50% zadrži u formi povećanja
rezervi preduzeća. Kako će se to evidentirati u platnom bilansu Crne Gore? U platnom
bilansu Crne Gore evidentiraće se 250 jedinica prihoda na osnovu dividendi (50% od
dividendi) i 250 jedinica prihoda u formi reinvestiranog profita (50% od rezervi
preduzeća). Znači, prihod od dohotka će iznositi 500 jedinica.
Tekući bilans
Tekući transferi takođe čine strukturu tekućeg bilansa. Stavku tekući
transferi podijeljena je na 2 podkomponente: Vlada i ostali sektori.
Tekući transferi vezani za vladu uključuju subvencije ili poklone budžetu,
poklone u hrani, pokloni u odjeći, poklone u medicinskoj opremi, poklone
u ljekovima, poklone u vojnoj opremi, pružanje tehničke pomoći. Treba
imati u vidu da su sve ove transakcije već evidentirane na različitim
pozicijama u okviru tekućeg bilansa, a da stavka tekući transferi
predstavlja samo kontrapoziciju. Npr. Poklon Vlade Njemačke u
medicinskoj opremi Vladi Crne Gore evidentiramo kao uvoz medicinske
opreme u platnom bilansu Crne Gore, a kontrastavka jeste prihod u okviru
tekućih transakcija koji se odnose na poklon Vlade Njemačke.
Tekući transferi koji se odnose na stavku ostali sektori u najvećem dijelu
obuhvataju doznake radnika zaposlenih u inostranstvu, zatim različite
poklone, dobitak na lutriji u inostranstvu, stipendije itd.
Tekući bilans
Možemo zaključiti da tekući bilans čini bilans roba, usluga i dohotka, kao
i tekući transferi.
Ukoliko neka zemlja ima pozitivan saldo tekućeg bilansa kažemo da je
ostvarila suficit u tekućim transakcijama sa svijetom.
Ukoliko zemlja ima negativan saldo tekućeg bilansa kažemo da je
ostvarila deficit u tekućim transakcijama sa svijetom.
Transakcije koje su obuhvaćene tekućim bilansom utiču na stvaranje i
raspodjelu vrijednosti, i kao takve ulaze u obračun bruto nacionalnog
proizvoda.
Kapitalni i finansijski bilans
Prema principu dvojnog knjigovodstva saldo transakcija kapitalnog i
finansijskog bilansa mora biti jednak saldu transakcija tekućeg bilansa.
Kapitalni i finansijski bilans se sastoji od 2 bilansa:
1. kapitalnog bilansa
2. finansijskog bilansa
Kapitalni bilans
Kapitalni bilans podrazumijeva sve transakcije koje se odnose na stavku
kapitalni transferi i stavku sticanje/otuđenje neproizvedene nefinansijske
aktive.
Stavka kapitalni transferi ima 2 podkomponente: Vlada i ostali sektori.
Glavna komponenta stavke Vlada u okviru kapitalnih transfera je oprost
duga. Npr. Vlada Italije riješi da otpiše dio duga Vladi Crne Gore. U platnom
bilansu Crne Gore evidentiraćemo smanjenje obaveza Crne Gore prema Italiji
na osnovu prethodno uzetog duga. Smanjenje duga u platnom bilansu se
prikazuje kao smanjenje obaveza u okviru finansijske pasive sa negativnim
predznakom. Prema principu dvojnog knjigovodstva, transakcija koja se
odnosi na oprost duga tj. smanjenje finansijske pasive, mora imati i svoj drugi
kraj – kontrastavku sa suprotnim predznakom, a to su kapitalni transferi.
Glavna komponenta stavke ostali sektori u okviru kapitalnih transfera su
migranti tj. ekonomske transakcije koje se vezuju za migraciju stanovništva
među zemljama. Ekonomske transakcije vezane za migraciju stanovništva
evidentiraju se u okviru različitih stavki tekućeg i finansijskog bilansa, a kao
kontra stavka u okviru kapitalnih transfera bilježimo vrijednost svih
transakcija vezanih za migraciju.
Kapitalni bilans
U okviru stavke sticanje/otuđenje neproizvedene, nefinansijske aktive
evidentiraju se kupovine i prodaje aktive kao što su vlasnička prava,
licence, patenti itd. Ovo je neproizvedena aktiva pa se evidentira u
kapitalnom bilansu.
Finansijski bilans
Finansijski bilans obuhvata sve transakcije koje su povezane sa
promjenom vlasništva nad finansijskom aktivom i pasivom.
Finansijske transakcije u platnom bilansu dijelimo na: direktne, portfolio,
ostale investicije i rezervnu aktivu.
Kod direktnih investicija investitor ima namjeru da shodno svom
uloženom kapitalu ostvari pored prinosa i mogućnost upravljanja
preduzećem.
Kod portfolio investicija investitorov primaran cilj je sigurnost njegovih
investicija, a zatim i prinos koji ostvaruje na osnovu svog ulaganja.
U sklopu komponente ostale investicije evidentiraju se finansijske
transakcije koje se odnose na zajmove, trgovinske kredite, bankarske
depozite...
Rezervna aktiva obuhvata instrumente koji stoje na raspolaganju
monetarnim vlastima za finansiranje neravnoteže u platnom bilansu.
Platni bilans
Spajanjem tekućeg, kapitalnog i finansijskog bilansa dobijamo ukupan
platni bilans.
Potpunu strukturu platnog bilansa čine još i stavke neto greške i propusti
(koja omogućava ostvarivanje knjigovodstvene ravnoteže u platnom
bilansu) i rezervna aktiva koja se evidentira ispod crte tj. ispod konačnog
salda ukupnog (platnog) bilansa.