Mašinski materijali

Mašinski materijali
 Metali i legure se obično dele u dve grupe: železni
metali i legure, koji sadrže veliki procenat železa,
kao čelik i livena gvožđa; i neželezni (obojeni)
metali i legure, koji ne sadrže železo ili ga imaju u
malom procentu, kao aluminijum, bakar, titan, nikl i
dr.
 Polimerni materijali. Većina polimernih materijala
sastoji se od organskih jedinjenja koja sadrže
ugljenik, vodonik i druge nemetalne elemente.
Struktura polimernih materijala je nekristalna, mada
neki od njih mogu da imaju kombinovanu –
nekristalnu i kristalnu strukturu.
 Keramički materijali. Keramički materijali su
neorganska jedinjenja metala i nemetala. Struktura
keramičkih materijala može da bude kristalna, i
kombinovana kristalno-nekristalna.
 Kompozitni materijali. Kompozitni materijali su
kombinacija dva ili više materijala u makroskopskoj
razmeri. Većina kompozitnih materijala sastoji se od
vlakana i matrice kao veziva. Kompozitni materijali
su tako građeni da koriste najbolja svojstva svake
pojedine komponente, dobijajući tako tražena
svojstva.
METALNI MATERIJALI
 Čelici
 Čelicima nazivamo leguru železa sa ugljenikom i
drugim elementima sa sadržajem ugljenika do
2,11%. Podela na:
 Konstrukcioni čelici (u mašinogradnji, mostogradnji,
brodogradnji, u gradnji kotlova, cevovoda, nosećih
konstrukcija itd.)
 Čelici sa posebnim svojstvima (hemijski postojani –
nerđajući čelici i čelici sa naročitim fizičkim svojstvima)
 Alatni čelici (nelegirani i legirani čelici koji služe za
izradu raznih alata, za obradu materijala u hladnom i toplom
stanju).
Označavanje vrste čelika
 Č(L) XXXX(X).X(X..)-X(X..)

-slovni simbol : Č-oznaka za čelik
 ČL-oznaka za čelični liv
 -osnovna oznaka - sastoji se iz četiri ili pet brojčanih simbola

 kojima se označava vrsta čelika

 -dopunska oznaka- sastoji se iz jednog, dva ili više brojčanih ili
 slovnih simbola i njihovih kombinacija, kojima se po potrebi
 označava namena, odnosno stanje proizvoda
 -ostale dopunske oznake - sastoje se iz jednog, dva ili više brojča-
 nih ili slovnih simbola i njihovih kombinacija, kojima se po po-
 trebi označavaju druge karakteristike čelika.
Tumačenje osnovne oznake
 LIVENA GVOŽĐA
 Livena gvožđa su legure železa sa ugljenikom sa
sadržajem više od 2,11%C, u praksi livena gvožđa
sadrže 2-4%C.
 Siva livena gvožđa (SL) imaju dobru otpornost na
koroziju, dobru otpornost na habanje, dobro
prigušuju vibracije, dobru toplotnu provodljivost,
dobro se obrađuju rezanjem, dozvoljavaju livenje
delova složenog oblika; bez grešaka usled
skupljanja, raslojavanja i prslina. Odlivci od sivog
livenog gvožđa su jeftiniji nego odlivci od drugih
livenih gvožđa.
BAKAR I NJEGOVE LEGURE

 Bakar je metal crvenkaste boje.

 Ima visoku električnu i toplotnu provodljivost koje
zavise od njegove čistoće i stanja.
 Poseduje dobru otpornost na koroziju u običnim
atmosferskim uslovima, slatkoj i morskoj vodi i
drugim agresivnim sredinama, ali je neotporan na
organske kiseline, amonijak i gasove koji sadrže
sumpor.
 Dobro se obrađuje deformacijom, loše se obrađuje
rezanjem i ima loša livačka svojstva
Legure bakra
 Mehanička svojstva i otpornost na koroziju
bakra mogu se poboljšati legiranjem. Glavni
legirajući elementi u legurama bakra su: cink,
kalaj, aluminijum, silicijum, olovo i drugi
metali.
 Legure bakra sa cinkom (mesing) - dobru
električnu i toplotnu provodljivost, dobra
mehanička svojstva, dobru otpornost na
koroziju i sposobnost prerade u hladnom i
toplom stanju.
 Legure bakra sa kalajem - kalajne bronze i
sadrže do 13% kalaja. Postignuta su bolja
mehanička i tehnološka svojstva, otpornosti
na habanje i koroziju, kalajne bronze, a mogu
se dodatno legirati sa Zn, Fe, P, Pb, Ni i
drugim metalima.
 Legure bakra sa aluminijumom
-aluminijumske bronze. Otporne su prema
koroziji, kiselim sredinama i morskoj vodi.
Otporne su na visokim temperatueama i
prema eroziji.
 ALUMINIJUM I NJEGOVE LEGURE

 Najvažnije svojstvo aluminijuma je njegova

mala gustina
 ima dobru električnu i toplotnu provodljivost
 aluminijum poseduje visoku korozivnu
otpornost
 ima dobru obradivost deformisanjem, obrada
rezanjem je nešto otežana i dobro se zavaruje.
Legure aluminijuma
 Aluminijum se može legirati sa većim brojem
elemenata od kojih su najvažniji: Mn, Mg, Si, Cu i
Zn sa kojima stvara familije legura aluminijuma
kao krajnje podesnih inženjerskih materijala.
 Sve legure aluminijuma podeljene su na dve
osnovne grupe:
1. Legure aluminijuma za plastičnu preradu i
2. Legure aluminijuma za livenje.
TERMIČKA OBRADA ČELIKA

 Poboljšavaju se mehanička svojstva kao što su:

zatezna čvrstoća, napon tečenja, tvrdoća, žilavost i
plastičnost.
 Termičkom obradom nazivaju se procesi koji se
sastoje od:
1. zagrevanja do kritičnih temperatura,
2. držanja na tim temperaturama određeno vreme,
3. zatim hlađenje određenim načinom i brzinom.
Kaljenje

 Kaljenje je proces kojim se čelik zagreva do temperatura od

8000C, a zatim naglo hladi rashladnim sredstvom (mineralna
ulja, voda, rastvori soli i baza i sl.) u cilju dobijanja
martenzitne strukture, a time visoke površinske tvrdoće i
otpornosti na habanje.
 Vreme zagrevanja mora biti dovoljno dugo da bi se
obezbedilo postizanje potrebne temperature po celom
poprečnom preseku dela, kao i završetak svih faznih
transformacija, i zavisi od: temperature zagrevanja, sadržaja
ugljenika i legirajućih elemenata, veličine i oblika delova,
načina smeštanja delova u peći, vrste peći i drugih faktora.
Otpu{tanje
 Termi~ka obrada kojom se kaljeni ~elik
zagreva do temperatura ni`ih od temper.
kaljenja, dr`i na toj temperaturi odredjeno
vreme a zatim sporo hladi, i pri tom
prouzrokuje transformaciju nestabilne
strukture kaljenog ~elika u stabilniju
strukturu naziva se otpu{tanje.
 Otpu{tanje ima za cilj smanjenje ili potpuno
uklanjanje unutra{njih napona, smanjivanje
krtosti kaljenog ~elika i dobijanje `eljenih
struktura i mehani~kih svojstava.
Pobolj{anje

 Pobolj{anje predstavlja kombinovani

postupak koji se sastoji od kaljenja i visokog
otpu{tanja, ima za cilj postizanje visoke
vrednosti napona te~enja i visoke vrednosti
`ilavosti. Postupak nalazi naj{iru primenu kod
konstrukcionih ugljeni~nih (0,3-0,6%C), nisko
i srednje legiranih ~elika. Ova termi~ka
obrada je veoma zna~ajna jer se ~esto koristi
kod delova koji su najodgovorniji kod ma{ina (
osovine, vratila, zup~anici, zavrtnji i sl.).
TERMOHEMIJSKE OBRADE
 Cementacija
 Cementacija je termohemijski proces u kojem se
površinski slojevi čelika obogaćuju ugljenikom.
Konačna svojstva cementirani delovi dobijaju tek
posle kaljenja i niskog otpuštanja. Cilj cementacije
je da se dobije visoka tvrdoća površinskog sloja
(HRc 55-65) a time i visoka otpornost na habanje.
Cementaciji se podvrgavaju niskougljenični čelici sa
sadržajem do 0,2%C i legirani čelici sa 0,08-0,2%C.
Cementacija

 Dubina cementiranog sloja zavisi od: vremena i

temperature, a u manjoj meri i od hemijskog sastava,
kao i od aktivnosti sredstva za cementaciju. Dubina
cementiranog sloja može biti od 0,5-1,5mm,
izuzetno i do 10mm. Sadržaj ugljenika u
cementiranom sloju je 0,9-1%C. Delovi koji se
podvrgavaju procesu cementacije moraju se
pripremiti. Priprema obuhvata čišćenje i
odmašćivanje površina, kao i zaštitu površina koje se
ne cementiraju.
 Nitriranje
 Nitriranje je termohemijski proces u kojem se površinsi sloj čelika
difuzijom obogaćuje atomima azota, u cilju povećanja tvrdoće,
otpornosti na habanje, otpornosti na koroziju kao i povećanja
dinamičke čvrstoće. U tom cilu čelici se zagrevaju u sredini
sposobnoj da na temperaturi nitriranja 500-520˚C oslobode atome
azota koji difuzijom ulaze u površinski sloj metala.
 Jonsko nitriranje. Ovaj postupak nitriranja ima najširu primenu i
daje najbolja svojstva površinskog sloja. Postupak se ostvaruje u
komori sa razređenim gasom koji sadrži azot (NH 3, N2) kada je deo
koji se nitrira, priključen na negativnu elektrodu – katodu, a anoda
je zid komore uređaja za jonsko nitriranje. Između katode i anode
uspostavlja se tinjajuće pražnjenje. Pozitivni joni gasa bombarduju
površinu katode i zagrevaju je do potrebnih temperatura.
 Hromiranje

 Hromiranje je termohemijski proces difuzionog

obogaćivanja površinskog sloja čelika hromom
zagrevanjem u odgovarajućoj sredini. Ovaj proces
obezbeđuje površinskom sloju čelika visoku tvrdoću,
otpornost na habanje, toplotnu postojanost i
otpornost na koroziju u sredini kao što su morska
voda i azotna kiselina.
 Hromiranje se izvodi u čvrstoj, gasovitoj i tečnoj
sredini.
KOROZIJA METALA
 Korozijom se naziva proces razaranja metala
usled hemijskog ili elektrohemijskog
uzajamnog dejstva sa okolnom sredinom.
 Korozija započinje na graničnoj površini dve
faze metal – spoljna sredina i vremenom
prodire u dubinu metala. Javlja se kao
posledica fizičko – hemijskih procesa pri
dodiru metala i agresivne sredine (metal –
voda, metal- kiselina, metal – vazduh, metal –
zemlja, itd), pri dodiru raznorodnih metala i na
dodirnoj površini dva metalna zrna sa
različitim sastavom ili različitim naponskim
stanjem.
 Zaštita od korozije

 Potpuna zaštita metala i legura od korozije je skoro

nemoguća, ali izvesne mere se mogu preduzeti da se problem
minimizira.
 Zaštita metala i legura od korozije može se ostvariti
korišćenjem većeg broja različitih metoda koje uključuju:
izbor materijala, konstruktivna rešenja, zaštitne prevlake,
inhibitore, katodnu zaštitu i pasivizaciju.
 Izbor materijala. pravilan izbor materijala za izradu delova
konstrukcija koje su u toku eksploatacije izložene dejstvu
agresivne sredine .
 Konstruktivne metode. Pri konstruisanju delova
konstrukcije najvažnije je sprečiti formiranje galvanskog
elementa. Dva različita metala ne smeju biti u direktnom
dodiru na mestima koja su izložena agresivnoj sredini jer
se formira galvanski element i pojavljuje korozija. U
takvim slučajevima delove izrađene od metala sa
različitim električnim potencijalima potrebno je na
mestima dodira razdvojiti nemetalnim materijalima
otpornim na koroziju, kao što su zaptivači i podmetači,
da bi se sprečio električni kontakt među njima.
 Zaštitne prevlake. Mogu biti metalne i nemetalne:
boje, emajl, polimerne, metalne i oksidne. Ove prevlake
mogu pružiti dobru zaštitu od korozije, ali ako dođe do
njihovog oštećenja ta mesta postaju anode i dovode do
ubrzane lokalne korozije.
 Inhibitori. Izvesne materije dodate u relativno
maloj koncentraciji rastvoru mogu pod određenim
uslovima smanjiti brzinu korozije. Vrsta inhibitora
zavisi od metala/legure i od korozivne sredine ( da
li je kisela, bazna, ili neutralna).
 Katodna zaštita - najefikasniji način zaštite u
nekim situacijama može potpuno zaustaviti
proces korozije. Suština katodne zaštite metala od
korozije je snabdevanje metala, koji se štiti,
elektronima iz spoljnjeg izvora i od njega načiniti
katodu. Primenjuje se za zaštitu od korozije podzemnih
cevovoda i rezervoara, platformi za bušenje ispod površine
mora, brodova i opreme brodova, grejača vode i dr.