Jaša Tomić (1856-1922)

vođa vojvođanskih radikala

Dimitrije Boarov
 Zašto je za istoriju srpske štampe
značajan Jaša Tomić
 Zato što je, preuzevši najuticajniji vojvođanski list Zastavu, 1884.
godine, u narednih gotovo četiri decenije kao “darovit, drzak i
opasan, zubat, čak duhovit” bio najčitaniji novinar u Vojvodini;
 Zato što je stalno pokušavao da inkorporira u radikalni politički
program i interese seljaka i nižih socijalnih slojeva – pokrećući
“pitanje hleba”;
 Zato što je kao talentovani demagog i izraziti nacionalista održavao
srpsku nacionalnu ideju i u fazi snažne mađarizacije srpskog
stanovništva u Ugarskoj krajem XIX veka;
 Zato što je i ličnom akcijom na Velikoj narodnoj skupštini u Novom
Sadu 1918. godine, dao snažan doprinos otcepljenju Bačke, Banata i
Baranje od Ugarske i njihovom sajedinjenju sa Srbijom.
 Biografija Jaše Tomića
 Jaša Tomić je rođen 23. oktobra 1856. godine u Vršcu
(upisan je kao Jakov);
 Otac Nikola, trgovac i zemljovlasnik, majka Sofija, rođ.
Pavlović-Kordin iz Pančeva, takođe je iz trgovačke
porodice;
 Tomići su imali petoro dece: Milutina, Svetislava, Jašu,
Julku i Velimira. Samo sestra Julka je Jašu nadživela.
 Osnovnu narodno-veroispovednu školu završio je u
Vršcu;
 Gimnaziju je prvo učio u Temišvaru (šest razreda), pa
još dva i maturu u reformatorskoj gimnaziji u Kečkemetu
(1876);
 Biografija Jaše Tomića
 Još u Vršcu se sprijateljio sa dve godine starijim Lazom
Nančićem, koji će na njega, sa levičarskim idejama, imati
veliki uticaj sve do rane smrti (1887);
 Sa svojih 15 godina, u Vršcu je prisustvovao poslednjoj
skupštini Ujedinjene omladine srpske, avgusta 1871.
godine, a tada je slušao i Svetozara Markovića, čijih se
reči, kako je govorio, sećao celog života;
 Po prepisci, može se zaključiti da se već kao maturant
Tomić osećao sledbenikom Markovića i socijalistom.
 Iz Vršca kao nesvršeni gimnazijalac, za vreme ferija
1875, odlazi u Bosnu i pridružuje se kao dobrovoljac
hercegovačkim ustanicima.
 Biografija Jaše Tomića
 Tomić sa dva druga, avgusta 1875, odlazi u
Bosnu preko Srbije. U Užicama ih je svoju
ustaničku četu uzeo pop Žarko Lješević.
 Posle ratnog neuspeha, Tomić i drugovi vraćaju
se u Vršac, u novembru 1875. Pokušali su da se
kao dobrovoljci uključe i u srpsko-turski rat
1876.
 Kao dvadesetogodišnjak, pod pseudonimom
Milutin Spasić, objavljuje 1876. godine brošuru
Srpsko-turski rat (kod štampara Pajevića);
 Sa Nančićem u Vršcu osniva pokret Nove
omladine.
 Biografija Jaše Tomića
 Tomić je 1877-1880 studirao u Beču (medicinu i
filozofiju) i Pragu (filozofiju, istoriju i geografiju),
ali nema dokaza da je diplomirao;
 Još kao student šalje dopise mnogim austrijskim
i nemačkim listovima i učestvuje u studentskim
političkim akcijama (“adresa” narodno-crkvenom
saboru u Sremskim Karlovcima);
 Tomićeva porodica, posrnula u trgovačkom
poslu, 1880. se seli iz Vršca u Beograd.
 Biografija Jaše Tomića
 Prvi susret Tomića sa Miletićem odigrao se na zboru Srpske narodne
slobodumne stranke, aprila 1881. godine u Novom Sadu, kada ga je
Miletić oterao sa skupa kao “apostola nove nauke” (socijalizma), jer
je tražio da se Bečkerečki program proširi “pitanjem hleba”;
 Tomić iste, 1881. godine objavljuje u Beogradu brošuru Političko
stanje srpskog naroda u Ugarskoj, u kojoj kritikuje i Miletića;
 Pred Timočku bunu, 1883. Tomić ulazi u uredništvo radikalske
Samouprave u Beogradu (nijedan tekst u listu nije potpisao).
Smatra se da je kao urednik “očešljao” čuveni Pašićev članak
Razoružanje narodne vojske (koji je pokrenuo Timočku bunu);
 U kritičnim danima, kada je počelo hapšenje radikala u Srbiji, Tomić
je, 25. oktobra 1883, prešao u Zemun i pratio Pašića na putu u
emigraciju, preko Novog Sada do Bugarske. Kada se vratio u
Zemun, Tomić je napisao pesmu Buna u Srbiji.
 Biografija Jaše Tomića
 Aprila 1884, kada se u Kikindi usvaja novi notabilitetski program
SNSS, Tomić i Nančić se odmah izjašnjavaju protiv njega;
 Već na zboru u Uljmi, maja 1884. Kikindski program je propao u
širim masama, a žandrami su izazvali krvoproliće, koje je Tomić, kao
izveštač Zastave nazvao “pokolj u Uljmi”;
 1884. godine Tomić objavljuje svoje predavanje u Beču, kao
kontroverznu antisemtisku brošuru Staridrevni, srednjovekovni i
današnji antisemitizam;
 Sredinom 1884. godine Tomić postaje urednik novosadskog Srpskog
kola (na preporuku Miše Dimitrijevića), a anonimno piše i za list
vršačkih socijalista Srpstvo;
 Ubrzo posle toga, Jaša Tomić se približio Milici Miletić, pa 2. januara
1885. postaje urednik novosadske Zastave. Oni će se venčati 25.
oktobra 1885. godine. Tada počinje politilki rat između ovog lista i
Dimitrijevićevog Branika.
 Biografija Jaše Tomića
 Miletićeva stranka raspada se 7. aprila 1887, na
neuspelom zboru u Sentomašu;
 Tomić 7. maja sa svijim mnogobrojnim
pristalicama (naspram malog krila Polita
Desančića) osniva Celokupnu srpsku narodnu
slobodoumnu stranku;
 Zaoštrava se i medijski rat u kome se protiv
Tomića zloupotrebljava jedno pismo Milice
Miletić ranijem vereniku;
 Miša Dimitrijević u Braniku stalno preti da će to
pismo objaviti i da će se tako razjasniti da je
Tomić dobio uredništvo Zastave u miraz;
 Biografija Jaše Tomića
 Poniženi Tomić, na Tucindan, 4. januara 1890, na
željezničkoj stanici u Novom Sadu ubija Dimitrijevića
lovačkim nožem;
 Posle suđenja prvostepeni sud u Novom Sadu osudio je
Tomića na doživotnu robiju, ali je kasacioni sud u
Budimpešti 29. maja 1891. kaznu smanjio na šest godina
robije.
 Sa izdržavanja kazne u Vacu, Jaša Tomić je izašao aprila
1896. godine.
 Po povratku u Novi Sad objavio je roman Nazareni i
studiju O uzrocima zločina.
 Avgusta 1898. Tomić se vraća na funkciju urednika
Zastave i ponovo postaje faktički vođa Srpke narodne
radikalne stranke (to ime je uzela još 1891. godine).
 Biografija Jaše Tomića
 Po povratku na čelo Zastave Tomić vodi oštru kampanju
protiv patrijarha Brankovića i klerikalnih krugova (bio je
u sokubu i sa predhodnim patrijarhom Germanom
Anđelićem i sa potonjim, Lukijanom Bogdanovićem);
 Ratuje i sa Ilarionom Ruvarcem i osuđuje njegovu
kritičku istoriografiju;
 Od početka 1900. godine Zastava postaje dnevni list, a
od 17. septembra 1904. imala je i jutarnje i večernje
izdanje (sa više hiljada pretplatnika);
 Zastava je obustavljena početkom Prvog svetskog rata
1914. Kada je obnovljena, 14. januara 1919. godine,
imala je tiraž od 10.000 primeraka.
 Biografija Jaše Tomića
 Tomić je autor političkog programa Radikalne stranke
1903. godine;
 Tomić preko svojih ljudi ima veliki uticaj i na rad
narodno-crkvenih sabora u Karlovcima, koje je pratio
kao “izveštač”, jer nije zbog okajanog zločina mogao biti
poslanik;
 Na saboru 1906. godine, Tomić inicira donošenje
Manastirske uredbe, novog načina upravljanja
manastirskom zemljom i narodno-crkvenim fondovima;
 Tomić je ožalio narodno-crkvenu autonomiju kada je ona
ukinuta 1912. godine i čak se povukao iz Zastave i sa
vođstva stranke kako bi koalicija srpskih stranaka
pokušala da povrati autonomiju bez tereta njegove
reputacije.
 Biografija Jaše Tomića
 Kad su počeli Balkanski ratovi 1912. Jaša Tomić
odlazi u Srbiju kao ratni izveštač;
 Po povratku sa ratišta, februara 1913. godine
izdaje knjigu Rat na Kosovu i u Staroj Srbiji;
 Prati i crnogorski ulaz u Skadar 1913. godine, pa
izdaje knjigu Rat u Albaniji i pod Skadrom 1912.
i 1913. godine;
 Napokon, izdaje i knjigu Rat u Mćedoniji i
Bugarskoj.
 Ova trilogija je dostigla tiraž od 15.000
primeraka.
 Biografija Jaše Tomića
 Kada je počeo Prvi svetski rat Jaša Tomić je interniran,
najduže je bio u Segedinu;
 U Novi Sad se vraća početkom 1918, prilično oronuo;
 Kada je vođa mađarske opozicije Mihalj Karolji formirao
vladu polovinom 1918, Jaša Tomić i Kosta Hadži su s
njim pregovarali, ali su odbili da kao ministri uđu u tu
vladu;
 U proces separacije Vojvodine od Ugarske, Tomić se
uključuje 21. oktobra 1918. godine, kada govori na
zboru u Novom Sadu i kada dolazi na čelo gradskog
Srpskog narodnog odbora.
 Biografija Jaše Tomića
 Tomić 9. novembra 1918. svečano dočekuje
jedinicu formiranu od srpskih zarobljenika, na
čelu sa majorom Vojislavom Bugarskim, i
pozdravlja ih kao srpske oslobodioce;
 U konsultacijama sa Nikolom Pašićem i Vladom
Srbije, Tomić izbacuje ideju da se Bačka, Banat i
Baranja na Velikoj narodnoj skupštini slovenskih
naroda u Vojvodini direktno sjedini sa Srbijom i
sa njom uđe u buduću južnoslovensku državu;
 Tomić vodi Veliku skupštinu 25. novembra 1918.
godine u Novom Sadu, koja usvaja odluku o
sajedinjenju na njegov predlog.
 Biografija Jaše Tomića
 Nakon sajednjenja, Tomić se izjasnio za državni
unitarizam i centralizam Kraljevstva SHS, ali je bio
protivnik ideje o troimenom narodu;
 U seriji članaka u obnovljenoj Zastavi , Tomić je, uprkos
odmaklih godina, vrlo aktivan. Objavljuje i brošure Naša
nova država u kolevci i S kim ćemo i kuda ćemo, sa
dosta kritičkih nota prema vladi, jer na njenom čelu nije
bio njegov prijatelj Nikola Pašić;
 Bio je izabran za redovni saziv Skupštine Kraljevstva SHS
1921/22 ali zbog bolesti nije mogao učestvovati u
njenom radu;
 Umro je od tumora mozga i zapaljenja pluća 22. oktobra
1922. godine u Novom Sadu i sahranjen je pored tasta
Svetozara Miletića, na Uspenskom groblju.
 Ključni stavovi Jaše Tomića
O Bečkerečkom programu SNSS

“Mi smo prilikom novosadske konferencije jedino

od naše narodnosne partije iskali, da zasad
izreče, kako je gotova da se brine o narodnim
materijalnim nevoljama, te da dopuni svoj čisto
narodnosni program i ekonomskim programom”

Politički spisi 1, str 256.

 Ključni stavovi Jaše Tomića
O Kikindskom programu notabiliteta

“Mi na tom programu vidimo ufitiljene

mađarske brkove, nami izgleda, kao da se
taj program duboko klanja mađarskoj vladi
i učtivo veli “sluga pokoran””

Politički spisi 1, str 295.

 Ključni stavovi Jaše Tomića
Pitanje hleba

“Dosta je bilo politike skršetnih ruku,

državnog nemešenja. Dajte da vidimo
malo politiku – leba”

Politički spisi 1. str 435.

 Ključni stavovi Jaše Tomića
O bunama i revoluciji

“Vara se svaki ko misli, da se mogu bunom i

nasiljem, bilo nečijom voljom stvarati veliki
preobražaji u društvu. Bune ne stvaraju ništa.
One mogu samo da uliju dušu u gotovu stvar,
mogu da je osveštaju sa krvlju svojom”

Politički spisi 1, str 512.

 Ključni stavovi Jaše Tomića
O ujedinjenju sa Srbijom

“Hoćemo da obučemo prvo srpsku košulju,

jer nam je ona najbliža, a posle toga
zaogrnućemo se i ogrtačem Jugoslovena”

 Lazar Rakić, Jaša Tomić (1856-1922), Novi

Sad, 1986. str 293.
 Literatura
 Lazar Rakić, Jaša Tomić (1856-1922), Novi
Sad, 1986.
 Ljubomirka Krkljuš, Politička delatnost
Jaše Tomića u: Sabrana dela, Jaša Tomić,
politički spisi 1, str. 8-159, Novi Sad, 2007.