MALZEME

OCAKLARI
ve
NUMUNE ALMA
TEKNİKLERİ
Nurgül PARLAK ŞEKER
KGM/AR-GE/2012
 DOĞAL YAPI MALZEMESİ NEDİR ?

Proje alanı veya yakın çevresinden temin

edilerek, inşaat/yapım çalışmalarında kullanılan her
çeşit doğal materyal malzeme olarak tanımlanır.
İstenilen koşullara sahip olan taş, kum, çakıl,
toprak ve hatta su bu anlamda birer doğal yapı
malzemesi olarak tanımlanabilir.
Bütün bu malzemelere ait belirli ve doğal
yığınaklar ise genel olarak MALZEME OCAĞI adı
ile anılmaktadır.
 MALZEME OCAKLARININ
KULLANIMINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1.Malzeme ocağı ile kullanılacağı yer arasındaki mesafe,
2.Servis yolu durumu,
3.Ocakta mevcut malzeme miktarı,
4.Ocak sahasının şekli,
5.Ocaktaki örtü tabakasının kalınlığı,
6.Kamulaştırma işlerinin kapsamı,
7.Malzemenin kalitesi,
8.Çevresel Etki Değerlendirmesi.
 MALZEME KAYNAKLARI

ARİYET MALZEMELERİ

Proje hattı boyunca veya proje alanında organik

veya düşük yoğunluklu taban toprağının bulunduğu
kesimlerde ve yarmalardan alınacak malzemenin
dolgu olarak kullanılmasının kalite ve rezerv
açısından mümkün olmadığı durumlarda, dolgu
oluşturmak amacı ile mümkün olduğunca yakın
çevreden temin edilen uygun nitelikli malzeme
depoları ARİYET OCAĞI olarak adlandırılmaktadır.
Birikinti konileri, birikinti yelpazeleri, dere ve sel
yatakları ile siltli, kumlu, çakıllı ve molozlu yığınları
içeren alanlar ariyet malzemesi sahaları olarak
kullanılabilirler.
Yol projelerinde iyi kaliteli ariyet malzemeleri ile
oluşturulan dolgular üzerine gelecek malzeme
(alttemel malzemesi) kalınlığı daha az olacak ve
dolayısı ile yapım maliyetlerine ve kullanım
ömrüne olumlu etkiler yapacaktır.
ALTTEMEL MALZEMELERİ
Yol gövdesi oluşturulurken
tabanı kuvvetlendirmek amacı ile
dolgu tabakası ile temel tabakası
arasına serilen genellikle akarsu
yatakları, sel sahaları, birikinti
konileri, alüvyoner teraslar veya
taş ocaklarından temin edilen
uygun nitelikteki malzemeler
ALTTEMEL MALZEMESİ olarak
adlandırılır.
TEMEL ve ASFALT KAPLAMA MALZEMELERİ
Hazırlanan yol tabanı veya alttemel tabakası
üzerine gelecek malzemeler Temel Malzemesi;
çakıl, kırılmış çakıl, veya kırılmış taştan elde
edilerek asfalt kaplamaların yapımında kullanılan
malzemeler ise Asfalt Kaplama Malzemeleri olarak
adlandırılır.
Bu tip malzemeler genellikle taş ocaklarından elde
edilmekte olup, uygun nitelikte malzeme
bulunması durumunda kırılmış, çakıl ve kırılmış
volkan cürufu vb. uygun nitelikli malzemeler de
kullanılabilmektedir.
SANAT YAPISI MALZEMELERİ

Köprü, menfez, tünel, istinat duvarı vb. yapıların

inşasında kullanılan her türlü agrega ile parça
veya blok halindeki kaya malzemeler Sanat Yapısı
Malzemeleri adı altında tanımlanmaktadır.

Sanat yapısı malzemeleri genellikle akarsu

yatakları, sel sahaları, birikinti konileri, teraslar
veya taş ocaklarından temin edilmektedir.
Suda çözünen sülfatlar, ufalanan agregalar, opal,
kalsedon ve tridimit gibi çimento ile reaksiyona
girebilen mineraller veya camsı vb. nitelikli agregalar
beton malzemesi olarak kullanılamazlar.
POTANSİYEL
MALZEME
SAHALARI
 1. AKARSU YATAKLARI
Akarsu yatak malzemelerinin en önemli özelliği,
sürekli olarak yıkanma sonucunda bağlayıcı kilden
arınmaları ve tanelerin yuvarlak, yarı-yuvarlak
veya yassı olmalarıdır.
Bu tip malzemelerde tanelerin köşeli olmaması
nedeniyle içsel sürtünme azalacaktır. Örneğin;
temel malzemesi olarak kullanılmaları durumunda
tabaka stabilitesi önemli oranda olumsuz
etkilenecektir.
Çapraz tabakalanma gözlenen bir
ariyet/tüvenan malzeme sahası
Akarsu yatakları boyunca
devamlı parçalanan veya
sürtünerek aşınma sonucunda
zayıf unsurlardan ayrışarak
arınan daneler daha dayanıklı
bir yapı kazanmaktadır.

Kil, silt ve ince kum vb.

partiküller ise
süspansiyon halinde
taşınarak çakıl veya
kaba kum boyutundaki
tanelerden ayrılarak
çökelmektedir.
2. SEL YATAKLARI
Yataklarında mevsimden mevsime ya da yağışlı
zamanlarda su bulunan ve dolayısı ile sel etkisi
altında bulunan yörelerdeki malzemeler ise uzun
mesafeler boyunca taşınmadığı için genellikle
taneler köşelidir.

Bu husus tercih edilen bir özellik olmakla birlikte

iri malzeme miktarındaki fazlalık ve sel oluşumu
sürecini takiben çökelen süspansiyon halindeki kil
ve silt gibi malzemelerin miktar olarak fazlalığı ise
önemli bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.
 Sel suları
yoğunluğunun yüksek
olması nedeniyle
oldukça büyük blokları
kilometrelerce uzağa
taşıyabilirler.

Yüksek viskosite ve
karmaşık yapı nedeniyle
sel çökelleri düzensiz bir
görünüm arz ederler.
3. BİRİKİNTİ KONİLERİ
Dik yamaçlardan inen sellerin
veya akarsuların ova veya
geniş vadi tabanı kenarlarına
biriktirdiği malzeme depoları
birikinti konileri olarak
adlandırılır.
Bu tip malzemeler genel olarak
kısa taşıma mesafesi nedeni az
miktarda ince taneli bir matriks
içine yerleşmiş köşeli parçalar
içerir.
4. TERASLAR
Akarsuların göllerin ve hatta eski iç denizlerin eski
yataklarında veya kıyı boylarında biriktirdiği
malzemelerdir.
En önemli özellikleri; yuvarlak, veya yarı yuvarlak
bir yapı arz etmelerine karşın, jeolojik süreç içinde
gelişen konsolidasyon sonucunda kısmen veya
tamamen çimentolu bir yapı kazanmaları (kısmen
zorlaşan sökülme, yükselen kazı klası) veya yerinde
ayrışma (fiziksel/kimyasal) sonucunda kısmen
killeşebilmeleridir.
5. PLAJ MALZEMELERİ
Sahil şeritlerindeki doğal plaj malzemeleri fiziksel
ve kimyasal özelliklerinin uygun olması ve doğal
yapının bozulmaması şartı ile malzeme kaynağı
olarak kullanılabilirler.
Deniz kumu agrega olarak değerli bir malzeme
olmakla beraber bulaşık bulunduğu çözelti ve tuzlar
dolayısıyla yapılarda oldukları gibi kullanılması doğru
değildir.
Ancak bol tatlı su ile yıkandıktan sonra harç
ve beton imalatlarında kullanılabilirler.
6. VOLKAN CÜRUFU
Eski volkan sahaları ve yakın çevresinde, volkanik
fragmanlar (bombalar) ve küllerin konsolidasyon
sonucu katılaşması sonucu oluşan sahalar malzeme
kaynağı olarak kullanılabilir.
Bu malzemelerin en önemli
özelliği genellikle non-
plastik davranmalarına
karşın poroz yapıları nedeni
ile oldukça düşük
yoğunluklara sahip
olmalarıdır.
Volkanik kayaçlardaki farklılaşmaya bir örnek
(aglomera, tüf , bazalt ve andezit karmaşığı)
7. TAŞOCAKLARI
Tortul, magmatik ve kısmen metamorfik
kayaçların masif ve sürekli yığınlar halinde
bulunduğu lokasyonlarda, ilgili şartname
kriterlerine uygunluğunun sağlanması şartı ile
kırmataş üretim tesislerinin çalıştırılması
mümkündür.
Bugün için karayollarında kullanılan taş cinsleri
içinde en yaygın olarak tercih edileni kireçtaşı,
ve bazalt litolojisindeki kayaçlardır.
Taş ocaklarının kum-çakıl ocaklarına göre bir çok
avantajı bulunmaktadır:
1. Malzemenin tamamının veya kontrol edilebilir
nitelikteki bir kesiminin homojen olması,
2. Üretimin kırılarak yapılması nedeniyle köşeli ve
agregalar üretilebilmesi,
3. Kalite kontrol sistemlerinin doğru çalıştırılması
şartı ile malzeme kalitesinde sürekliliğin
sağlanabilmesi,
4. Tüvenan ocak sahalarının aksine genellikle daha
dar alanlarda daha yüksek rezerve sahip
olmaları.
Yine de taş ocaklarında
rezervin hesaplanması,
işletmenin nerede ve ne
şekilde başlayacağı, kontrol
dışı kesimler (killi, ayrışmış
kesimler, vb.) gibi
hususların belirlenmesinde
yaşanan güçlükler ve ilgili
işletme ve çevre
mevzuatlarına uyumda
karşılaşılan aksaklıklar
nedeni ile zaman zaman
ocak sahalarının elden
çıkarılmasına kadar varan
problemler ile
karşılaşılmaktadır.
Kireçtaşı litolojisindeki bir ocak sahasında çatlaklar
arasında gelişmiş killi seviyeler
Açık işletme yapılan bir ocak aynasının genel görünümü
OCAKLAR VE AGREGA
KARIŞIMLARINDAN
NUMUNE ALMA
YÖNTEMLERİ
Günümüzde inşaat maliyetleri dolayısı ile yol yapım
maliyetleri oldukça yüksek rakamlara ulaşmakta, bu
da malzeme ve imalat kontrolünü önemli bir hale
getirmektedir. Bu kapsamda, ilgili şartname ve
standartlara uygun imalat yapılıp yapılmadığının
belirlenmesi ve tespit edilen hataların düzeltilmesi
açısından KALİTE KONTROLÜ giderek daha da
fazla önem kazanmaktadır.

Kalite kontrolünün güvenilir sonuçlara ulaşması, önce

doğru yöntemler kullanarak numune alımından daha
sonra ise ilgili niteliksel laboratuar çalışmalarının
hatasız yapılmasından geçmektedir.
Kalite kontrolünde aşağıdaki soruların cevapları
iyi bilinmelidir.

NUMUNE NASIL ALINACAK?

Numune ne kadar alınacak?
Numune ne sıklıkta alınacak?
Hangi deneyler uygulanacak?
Deneyler nasıl yapılacak?
Sonuçlar nasıl rapor edilecek?
  ARİYET VE KUM-ÇAKIL OCAKLARINDA NUMUNE ALIMI

Ariyet ve kum çakıl ocağı gibi malzeme kaynaklarında

numune alınmadan önce bir çukur açılarak malzeme
kesiti görülmelidir.
  ARİYET VE KUM-ÇAKIL OCAKLARINDA NUMUNE ALIMI

Açık yarma ve ocak aynalarında laboratuar çalışmaları

için örnek alınırken nebati örtü ve yüzeydeki ayrışmış
ve yıkıntılar nedeniyle birikmiş malzemenin alınan
örneğe karışması engellenmelidir.
 ARİYET VE KUM-ÇAKIL OCAKLARINDA NUMUNE ALIMI
  ARİYET VE KUM-ÇAKIL OCAKLARINDA NUMUNE ALIMI

Aynada birden fazla

tabaka görülüyorsa aynı
işlemler tekrarlanarak
her tabakadan ayrı ayrı
numune alınmalıdır.
İkinci tabakadan
alınacak numuneye
birinci tabakadan
malzemenin
karıştırılmamasına dikkat
edilmelidir.
  AGREGA DEPOLARINDAN NUMUNE ALIMI

Temsili numunelerin alındığı agrega depoları numune

alımında problem yaşanmaması için usulüne uygun
olarak segregasyon olmayacak şekilde oluşturulmalıdır.
  AGREGA DEPOLARINDAN NUMUNE ALIMI

Üretilen değişik boyutlardaki agreganın belirli bir plan

dahilinde ayrı ayrı gruplanarak depolanması, gerek
söz konusu agrega kullanılarak yapılacak imalatlar
gerekse malzeme için yapılacak örneklemeler
açısından büyük önem taşımaktadır.
  AGREGA DEPOLARINDAN NUMUNE ALIMI

Numunenin bütün malzemeyi temsil edebilmesi

açısından kaba agrega malzeme yığınlarında etek,
orta ve üst kesimlerden olmak üzere üç çukur
açılmalı ve numuneler bu çukurlardan alınmalıdır.
 AGREGA DEPOLARINDAN NUMUNE ALIMI

Numunenin temizliği ve ayrık (segrege) malzeme

alınmasını önlemek açısından yüzeydeki malzeme
kaldırılarak, temsili örneğin yığının içinden alınması
sağlanmalıdır.
Numune alımına etekten başlamakta fayda vardır.
Çukur açılırken ve numune alımı sırasında
malzemenin karışmasını engellemek için ahşap,
plastik veya metal levhalar kullanılmalı; alınan
numuneler birleştirilerek deney için gerekli miktar
böl-geçler ile elde edilmelidir.
İnce agrega sahalarında da benzer yöntemin
kullanılması mümkündür.
  AGREGA DEPOLARINDAN NUMUNE ALIMI

İnce agrega sahalarında, bazı durumlarda malzemenin

rutubeti nedeni ile akma veya çökme olmayacağından
levha kullanılması gerekmeyebilir. Bu tür
malzemelerden numune almanın bir yolu da boru
şeklindeki numune tüplerinin ihzaratın alt, orta ve üst
kısımlarına yerleştirilmesi ve geri çıkarılarak tüplerdeki
numunenin birleştirilmesidir.
  FİGÜRE MALZEMEDEN NUMUNE ALIMI

Herhangi bir amaçla kullanım yerinde figüre edilmiş

malzemelerden numune alırken trapez kesitli figürenin
üst kısmındaki yüzey bozuklukları giderilerek
numuneler alınır ve karıştırılır. Numune çukurlarına
yanlardan malzeme akışı olmayacak şekilde ve figüre
malzemenin boyuna bağlı olarak gerekli, sayıda
numune alınmalıdır.
 FİGÜRE MALZEMEDEN NUMUNE ALIMI
 İŞ MAKİNELERİ İLE VE NAKLİYE ARAÇLARINDAN
NUMUNE ALIMI
 KONKASÖR BANTLARINDAN NUMUNE ALIMI
Hareket halindeki konkasör bantlarında sisteme
malzemenin akış yönünün dikine entegre edilecek
manuel/otomatik ekipmanlar kullanılarak numune
almak da mümkün olmakla birlikte tüm malzemeyi
temsil eder nitelikte numune alınmasını sağlayacak
bu tip ekipmanlar önemli ekstra maliyet artışları
getirmektedir.
 KONKASÖR BANTLARINDAN NUMUNE ALIMI

Konkasör örneklerinin aynadaki son durumun

temsili açısından, sistem en az yaklaşık 10-15
dakika çalıştıktan sonra alınması, kırıcıya
beslenen en son malzemenin örneklenmesi
açısından önem arz etmektedir. Ancak bu
sürenin sistemden sisteme değişeceği hususu
göz ardı edilmemelidir.
 MALZEME
OCAKLARI
RAPORLARINDA
KARŞILAŞILAN
SORUNLAR
Malzeme ocağı raporlarında olağan başlıklar
ve bilgiler dışında mutlaka olması gereken
bölümler ve dikkat edilmesi gereken
hususlar aşağıda sıralanmıştır.

1- Projenin yaklaşık malzeme ihtiyacı, kazı

miktarı ve yarmanın dolguyu karşılama
durumu rapor içerisinde belirtilmelidir.
2- Proje hattı boyunca dolguda kullanılmaya
elverişli olan/olmayan kesimler ve bu
kesimlerdeki durum hakkında laboratuvar
ve saha verilerine dayalı değerlendirmeler
yapılmış olmalıdır.
3- Projesi ihaleli olarak hazırlanan işlerde bölgesi
tarafından önerilen malzeme
ocakları için sağlanan verilerin zaman zaman
oldukça eski tarihlere ait olduğu görülmektedir.
Bu nedenle sahadaki işletme izninin durumu,
sahanın sahipliliği, malzemenin mevcut
durumdaki kalitesi ve bu kalitenin sürekliliğinin
sağlanıp sağlanamayacağı, ocak sahasının
işletmeye uygunluğu, vb durumların irdelenip
güncel verilerle desteklenerek verilmesi
sağlanmalıdır.
4- Karayolları Genel Müdürlüğü adına
ruhsatlı olan sahalar dışındaki ocak alanları
1/25 000’lik topoğrafik harita üzerinde
işaretlenmiş ve koordinat bilgileri verilmiş
olmalıdır. Haritaların pafta numaralarının ve
koordinat bilgilerinin okunabilir olmasına
dikkat edilmelidir.
5- Ocaklar ruhsatlı ve bilinen sahalar olsa da,
ocak yerlerinin yeniden alansal ve niteliksel
olarak değerlendirilmesi yapılmalıdır.

6- Ocağın kullanım kalitesinin tespiti için

yapılacak çalışmalar kapsamında, ocak
sahalarını tek bir numune ile değerlendirme
yapmaktan kaçınılmalı ve sahayı temsil
edecek nitelik ve sayıda numune alındığına
dikkat edilmelidir.
7- Ocaktan alınan numuneler için yapılmış
deneylerin kullanım amacına uygunluğu
irdelenmeli ve özellikle kurumumuz adına
ruhsatlı ocakların deney sonuçlarının güncel
olmasına azami dikkat edilmelidir.
8- Güzergah koridorumuz içinden sağda ya
da solda gösterilen ocak sahalarında ocak
malzemesi için verilen kazı klaslarının
güzergah boyunca şev klas tablosunda aynı
kesim için verilen kazı klaslarından farklılık
göstermesi engellenmelidir.
9- Malzeme Ocak itinererlerinde çoğunlukla
Bölgemiz için hazırlanmış alanlara imza
atılmamaktadır. Söz konusu imzaların
tamamlanması konusunda azami dikkat
gösterilmelidir.
AÇIK OCAK İŞLETMECİLİĞİNDE HEDEFLER

* Uygun şekilde yayılmış ve parçalanmış

malzeme elde edilmeli
* Yeterli tonajda malzeme üretilmeli
* Yükleme, taşıma, dökme ve işleme tabi
tutarken en ucuza mal edilmeli
* Kırıcı açıklığına uygun malzeme
üretilmeli
* Optimum sonuç en kısa ve ucuz yoldan
elde edilmeli
Açık işletmecilik arazi topografyasını
tamamen değiştirir. Bu gibi durumlarda
arazinin rehabilitasyonu/rekreasyonu için;

*Yeşillendirme ve ağaçlandırma
*Park ve yerleşim alanları
*Alışveriş merkezleri
*Gölet ve benzeri arazi düzenlemeleri
*Dinlenme alanları

yapılabilir.
Modern İşletmeciliğin uygulanmasından Ocak
İşletmecileri sorumludur. Kurumlara ait olan ocak
sahalarında, Bölge Müdürlükleri açık ocakları
yerinde denetleyerek uygulamaları gözlemlemelidir.