Ceremoniał dyplomatyczny

Ceremoniał i ceremonia - definicje

 Ceremonia

 Ceremonia (ang. ceremony, fr. cérémonie) oznacza uroczysty

akt publiczny lub obrządek religijny o oficjalnym charakterze,
przebiegający zgodnie z ustalonym porządkiem opartym
często o tradycyjne formy symboliczne.
 Ceremonia zawiera charakterystyczne cechy przebiegu i
oprawy, które miewają niekiedy cechy rytualne, a często
przyjmują ostentacyjne formy.
 Możemy mówić o ceremoniach państwowych, dworskich,
kościelnych, uniwersyteckich etc.
 Ceremonią można nazwać także niektóre akty prywatne,
jak ceremonia ślubna czy żałobna.
 Ceremoniał

 Ceremoniał (ang. ceremonial, fr. cérémonial) oznacza

zapis przepisów lub porządku odbywania ceremonii.
 Nad przebiegiem czuwa mistrz ceremonii (ang. master
of ceremony, fr. maître de cérémonie). Zarówno
praktyka, jak i nazewnictwo, pochodzą z liturgii
chrześcijańskiej.
 Zacieranie się pojęć…

 Oficjalny charakter ceremonii, sformalizowany przebieg i

udział przedstawicieli korpusu dyplomatycznego mogą
powodować zacieranie się różnic między pojęciem protokołu i
ceremoniału.
 Nakładanie się pojęć jest możliwe, aczkolwiek nie są one
identyczne co do zakresu stosowania.
 Baron de la Live tłumaczył, że służba odpowiedzialna za
organizację ceremonii przygotowuje ceremonie
wewnątrzpaństwowe a protokół dyplomatyczny –
zagraniczne.
 W języku włoskim funkcjonuje termin „ceremoniał
dyplomatyczny” (wł. cerimoniale diplomatico) na określenie
protokołu dyplomatycznego.
Chiny
Chiny za dynastii Han
 • 4 razy prosił Tsao
Pi o objęcie tronu
przesyłając mu swoją
pieczęć
• wybudowano przy
pałacu podium i na
nim Hien przekazał
Tsao Pi Hien
pieczęć i tron
•Hien podarował
Tsao 2 córki
Za czasów Machiavellego
 Wizyta na dworze Ludwika XII

 N. Machiavelli i F. della Casa przybyli do siedziby króla w

Nevers, do której zgodził się ich wprowadzić kardynał.
 Georges d’Amboise opuścił ich już w przedpokoju, by udać
się do króla, które odpoczywał po posiłku.
 Niccolo i Francesco długo czekali, nim pozwolono im
przedstawić listy uwierzytelniające. Król przyjął ich jednak
serdecznie. Po przekroczeniu progu ujrzeli u boku
wszechpotężnego kardynała Rouen i Roberteta Włochów.
 Byli tam Gian Giacomo Trivulzio i dwu innych
Mediolańczyków, których konszachty z Pizańczykami mieli
ujawnić wysłannicy z Florencji.
 Ludwik XII nie może się doczekać, jaką odpowiedź da
Signoria na jego prośbę o wznowienie oblężenia Pizy.
 Posłowie Republiki, przyparci do muru, są bezradni.
Machiavelli miał przedstawić decyzję Signorii, którą poznał
dzięki prowadzonym w Lyonie rozmowom z Lorenzem
Lenzim. Florencja, wyczerpana ostatnią porażką, nie czuje się
na siłach, by angażować się w kolejną wojnę. Nie dysponuje
odpowiednimi środkami na ten cel. Propozycja jest
następująca: jeśli król, poprowadziwszy oddziały do
zwycięstwa, odda Pizę Republice, ta zwróci mu wszelkie
koszty poniesione w związku z działaniami wojennymi.
 Król, kardynał Rouen i wszyscy obecni wydają pomruk
oburzenia. Król Francji miałby walczyć dla Florencji?! Na
rzeczników Republiki spadają niemal jawne groźby.
Ci wycofują się w popłochu, stwierdzając, iż mówili jedynie w
swoim imieniu, że to, co powiedzieli, nie zobowiązuje ich
ojczyzny, gdyż nie otrzymali informacji ani wskazówek.
 Burza cichnie. Kardynał Rouen sugeruje, że wysłannicy
Florencji musieli minąć się z emisariuszem króla, dlatego też
nie powinno dziwić, iż nie byli w stanie udzielić odpowiedzi.
 Ludwik XII orzeka: „Zaczekajmy zatem. Nie można nic
uczynić nie uzyskawszy tej odpowiedzi, ale musi ona nadejść
szybko. Chcę wiedzieć, czy mam odprawić piechotę,
zaangażowaną, przypominam, na prośbę Florencji, a więc i
na jej koszt”.
 Z Nevers Machiavelli i della Casa jadą do Montargis, a następnie
do Melun. Jak czytamy w ich raporcie, orszak jest znacznie
skromniejszy od świty Karola VIII, której przepych Florentyńczycy
mieli okazję podziwiać podczas triumfalnego wjazdu do miasta, a
ponadto w jednej trzeciej składa się z Włochów, głównie
Mediolańczyków, choć znajdują się w nim i fuorisciti – wygnańcy
neapolitańscy.
 Dwór przenosi się z Melun do Blois, a następnie do Nantes,
potem do Tours. Podejrzenia, które powziął król po nagłym
wyjeździe florenckich wysłanników i niezastąpieniu ich przez
innych, stają się coraz silniejsze: czyżby Florencja poszukiwała
innych sojuszników? Coraz częściej krążą pogłoski, jakoby
wysłano ambasadorów do króla Neapolu i cesarza Maksymiliana.
POGRZEBY KRÓLÓW
W POLSCE
WYBRANE PRZYKŁADY
Ceremonia pogrzebu królewskiego:

• pierwszy opis po zgonie Kazimierza

Wielkiego

• królewskie pogrzeby wymagały

osobistego udziału sukcesora

• pogrzeby odbywały się nieraz dopiero

w kilkadziesiąt dni po zgonie
Pogrzeb Zygmunta I
Starego

• zm. 1.04.1548 roku

• ciało obmyto wodą, winem,
octem i solą
• następnie zabalsamowano, ubrano w strój
koronacyjny, złożono na łożu paradnym (lits de
parade, bed of state) i wystawiono w
komnacie zamkowej
• następnego dnia w obecności
biskupa Maciejowskiego ciało
włożono do trumny, a komnatę
przemieniono na kaplicę
• wysłano posłów do Zygmunta Augusta,
zawiadomiono listownie senatorów oraz
władców zaprzyjaźnionych państw
• Zygmunt August wyznaczył datę pogrzebu na
26 lipca
• wysłał poselstwa z oficjalnym zawiadomieniem
o uroczystościach do władców innych państw -
przede wszystkim do papieża i cesarza
• problem – brak spisanego ceremoniału
pogrzebowego
• biskup Maciejowski we współpracy
z marszałkiem dworu opracował Ordo pompae
funebris serenissimi Sigismundi Regis Poloniae,
zaaprobowany przez króla
 Ordo pompae funebris serenissimi
Sigismundi Regis

• o 17 na zamek przybyli senatorowie, książęta i

posłowie zagraniczni przywitani przed komnatą ze
zwłokami króla przez Zygmunta Augusta
• Bona z córkami i fraucymerem
przebywały w sąsiedniej komnacie
Ordo pompae funebris serenissimi
Sigismundi Regis

• nad trumną biskupi pod przewodnictwem prymasa

śpiewali wigilie dziewięciu lekcji i laudes
• równocześnie na zamek przybyły procesje
z wszystkich kościołów
Na zamku:
• 30 mar przykrytych złotogłowiem
• 30 koni
• 31 chorążych w zbroi, na koniach okrytych
czarnym suknem
• odziani w czarne kaptury ubodzy ze świecami
wraz z dworzanami niosącymi pochodnie
 Orszak żałobny:

• żacy ze wszystkich szkół krakowskich

• zakonnicy
• księża świeccy i altaryści katedry wawelskiej
• mgr i dr Akademii Krakowskiej
• kapituła katedralna
• asysta niosąca pastorały przed opatami,
biskupami i arcybiskupem gnieźnieńskim
• 2 tys. ubogich
Orszak żałobny:

• chorąży z chorągwiami - ostatnie Wielkiego

Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego
• 30 koni
• 4 dworzan ze spuszczonymi kapturami niosący
mary
• jadący koniem rycerz trzymający skierowany
ku ziemi goły miecz
• pacholę z tarczą z herbami
królewskimi i proporcem
z herbami skierowaną ku ziemi
 Orszak żałobny:

• jeździec odziany w czarną szatę królewską

• senatorowie, posłowie zagraniczni, książęta
• miecznik z mieczem, wojewoda poznański z jabłkiem,
wojewoda krakowski z berłem kasztelan krakowski z koroną
Orszak żałobny:

• trumna na marach
• obok trumny dworzanie ze stu pochodniami
• Zygmunt August w towarzystwie dwóch
książąt/posłów
• królowa Bona
z córkami
fraucymerem
• władze miasta
• zwykli ludzie
Ceremonia pogrzebu:
• w katedrze na Wawelu

• trumnę do grobu spuścili król i senatorowie

• w całym Krakowie biły dzwony
Drugi dzień:

• cały orszak wyruszył do sześciu krakowskich

kościołów
• na marach na których niesiono trumnę -
misy z pieniędzmi wysypywane na ołtarze
w kościołach
Trzeci dzień:

• katedra udekorowana czarnym suknem

i aksamitem
• jeździec w zbroi wjechał na koniu do kościoła,
a obok niego weszło pacholę
• na mieczu, hełmie, tarczy i włóczni, które niósł,
zapalono małe świeczki na nich umieszczone
Trzeci dzień:

• przekazanie insygniów Zygmuntowi Augustowi

• rycerz w zbroi pada u mar
• kanclerz i podkanclerzy łamią pieczęcie,
marszałkowie laski
Castrum Doloris — „Zamek Boleści”
Koronacja Napoleona I
 Papież wyruszył z Rzymu 3 listopada, w asyście czterech kardynałów,
dwu arcybiskupów i licznej świty.
 Przemarsz zwiastowały wyrazy najwyższego szacunku. Napoleon
zarządził, by na całej trasie papieskiej podróży oddawano Piusowi VII
hołd należny jego urzędowi.
 Papież przybył do Fontainebleau 25 listopada. Spotkał tam, dokładniej
w okolicy Croix-de-Saint-Hérens, przyszłego cesarza Francuzów, który
wyszedł mu naprzeciw z licznym orszakiem.
 29 listopada nastąpił wjazd do Paryża, gdzie papieżowi przygotowane
zostały apartamenty w pałacu Tuileries.
 Ceremonia nałożenia cesarskiej sakry miała się odbyć 2 grudnia.
Obchody przeszły wszelkie wyobrażenia. Nawet niebo, które po
wielokroć okazywało przychylność cesarzowi, przyczyniło się do ich
uświetnienia.
 Około godz. 6.00, 2 grudnia 1804 roku nieliczni spośród
zgromadzonych na ulicach i placach paryżan mogli wejść do
katedry Notre-Dame, by uczestniczyć w ceremonii koronacji
Napoleona I przez papieża Piusa VII.
 Napoleon i jego żona, Józefina, w towarzystwie dwu braci
przyszłego cesarza – Józefa i Ludwika – przybyli o godz. 11.00,
wśród fanfar, na dziedziniec katedry.
 Przodem kroczyła Józefina z orszakiem, następnie Napoleon,
w wieńcu laurowym wykonanym w złocie.
 Marszałkowie wnieśli symbole władzy: berło, glob i rękę
sprawiedliwości.
 Napoleon zapewnił złote naczynia liturgiczne wysadzane
diamentami i wszelkie przedmioty potrzebne przy ceremonii.
 Nałożenie sakry i namaszczenie czół i rąk pary cesarskiej, wraz
z inwokacją ku Najwyższemu, dokonało się około południa.
 W oczekiwaniu na zakończenie modlitw związanych z sakrą, Napoleon
i Józefina siedzieli na tronach. Powstali dopiero, by zostać
ukoronowani przed ołtarzem.
 Po tym, jak korony zostały poświęcone, Napoleon pochwycił
przeznaczoną dla siebie i złożoną na stoliku. Sam, odwracając się od
papieża, nałożył ją sobie na głowę, dając do zrozumienia, że władzę
otrzymał jedynie dzięki Bogu i własnemu orężu.
 Następnie sam koronował Józefinę, która upadła przed nim na kolana.
 Już przy omawianiu ceremonii Napoleon zastrzegł, że papież nie będzie
używał tradycyjnych słów „przyjmij koronę” (accipa coronam),
lecz „niech Cię ukoronuje Bóg” (coronat vos Deus).
 Para cesarska usiadła na tronach, witana okrzykami „Niech żyje
cesarz!”, a papież po raz ostatni błogosławieństwa w imieniu „Króla
królów i Pana panów”.
 Dokonało się, ofiara została spełniona. Cesarz złożył jeszcze, siedząc,
z ręką na Ewangelii, którą trzymał w ręku mistrz ceremonii, de Ségur,
w obecności trzech przewodniczących: Senatu, legislatywy i trybunału,
przysięgę następującej treści: Przysięgam utrzymać integralność
terytorialną republiki; przestrzegać i zapewnić przestrzeganie
Konkordatu i wolności kultu; przestrzegać i zapewnić przestrzeganie
równości praw, wolności politycznych i obywatelskich, nieodwołalności
sprzedaży dóbr publicznych; nie podnieść żadnego podatku
i nie ustanowić żadnego nowego podatku bez podstawy prawnej;
utrzymać instytucję Legii Honorowej; rządzić mając na względzie
jedynie interes, szczęście i chwałę ludu francuskiego.
 Herold ogłosił zebranym, że „wielce chwalebny i dostojny
Napoleon , cesarz Francuzów, został uświęcony i intronizowany”.
 Wyjściu Napoleona z katedry towarzyszyło sto salw armatnich.
Pożegnanie – 20 kwietnia 1814
 Napoleon Bonaparte, król Elby, żegnał się z Gwardią Cesarską
przed wyjazdem do swego nowego królestwa. W westybulu château
powitał członków świty i przedstawicieli rządów państw
sprzymierzonych. Stamtąd udał się do przejścia u szczytu schodów,
których marmurowy podest wychodził na rozległy dziedziniec
Białego Konia.
 Zgromadzono ok. 5.000 żołnierzy ze Starej Gwardii. Starsi rangą
oficerowie stali półkolem na przedzie, z pocztem sztandarowym
i orkiestrą. Powozy, którymi mieli jechać, stały u bramy.
 Gdy Napoleon pojawił się na podeście, na trąbkach odegrano
Fanfare de l’Empereur.
 Osobistą świtę Napoleona zredukowano do kilkunastu sposób,
wśród których znaleźli się generał Drouot – „Mędrzec Wielkiej
Armii”, generał Bertrand, a także książę Bassano.
 Wśród służby cywilnej byli adiutanci Belliard, Bussy
i Montesquiou, baronowie Fait i Lorgne d’Ideville i
kawaler Jouanne, członkowie sekretariatu.
 Wśród członków sztabu wojskowego znaleźli się dowódca maison
militaire hrabia Kossakowski, dowódca dragonów hrabia d’Ornano,
dwu pułkowników artylerii – Gourgaud i La Place, pułkownik
Atthalin ze służby topograficznej oraz polski tłumacz, pułkownik
Vauzovitz. Dowódca Starej Gwardii, generał Lefebvre-Desnouëttes,
czekał w siodle na czele oddziału jazdy konnej, który miał
towarzyszyć cesarzowi do Briare. Poza nim, nie było żadnego
z marszałków cesarstwa. Nikt nie reprezentował rodziny cesarskiej.
 Generał Petit, dowódca pocztu sztandarowego, wydał rozkaz
„prezentować broń”. Na bębnach odegrano „Au champs”. Napoleon
zszedł ze schodów i szybkim krokiem ruszył między oddziały.
 Generał Petit podniósł szablę i zawołał Vive l’Empereur! Napoleon,
objąwszy go, powiedział „Przynieście mi Orła”. Trzykrotnie
ucałował brzeg chorągwi, ze słowami „Drogi Orle, oby te pocałunki
odbiły się echem w sercach wszystkich mężnych ludzi”. Zakończył:
Adieu, mes enfants. Ruszył w stronę powozu i po chwili odjechał.
Samoa – ceremonia powitania
 Goście przybywający do wioski, w której są oczekiwani, zastaną
naczelnika (ali’i) i oficjeli (faipule) czekających na zewnątrz
lub w domu.
 Jeśli okazja jest bardzo ważna, cała wioska zgromadzi się według
podziału na rozmaite grupy. (Duchowni, kobiety, młodzież etc.)
 Często wznosi się łuk powitalny.
 Dom, w którym ma nastąpić spotkanie – fale fono, a także inne
domy oferujące gościnę, są dekorowane kwiatami i liśćmi.
 Po uściśnięciu dłoni przybyszom przechodzi się do domu.
 Samoańczycy przyjmujący innych Samoańczyków w domu nie będą
powstawać na powitanie swych gości. Uścisną im ręce siedząc,
po czym przybyli powinni jak najszybciej zająć miejsca u ich
boku.
 Europejczycy, którzy znajdą się w samoańskim domu, nie muszą
powstawać na powitanie tych, którzy przybędą po nich.
 Po zajęciu miejsca nie wstaje się zazwyczaj aż do opuszczenia
domu.
 Część frontowa domu przeznaczona jest dla ugoszczenia oratorów
i naczelników, tylna – dla rodziny i osób nie posiadających
tytułów.
 Dla gości przeznaczone jest czwarte miejsce. Mogą zajmować je
nieoczekiwani przybysze podczas ceremonii ślubnych,
pogrzebowych, związanych z wyborami etc.
 Miejsce centralne jest przeznaczone dla głównego mówcy.
 Nie ma precyzyjnych reguł precedencji.
 Fronty domów wychodzą na otwartą przestrzeń ceremonialną.
 Siedzenia zazwyczaj ustawione są w okręgu.
 Osoby noszące tytuły i Europejczycy zazwyczaj wchodzą głównym
wejściem i zajmują lepsze miejsca.
 Do użytku Europejczyków zazwyczaj zapewnia się krzesła, biorąc
pod uwagę, iż inne formy siedzisk mogłyby być dla nich
niewygodne. Będą one ustawione według kolejności, w jakiej goście
winni usiąść. W razie wątpliwości radą służą tłumacze.
 Jeśli nie ma krzeseł, siada się na matach, które są rozkładane tuż
przed rozpoczęciem przyjęcia.
 Mężczyźni siedzą ze skrzyżowanymi nogami („po turecku”),
kobiety mogą przysiąść mając nogi skierowane w jedną stronę.
 W ostateczności – można wyciągnąć nogi przed siebie, ale na
miejscu będzie tu kilka słów przeprosin.
 Nie należy jednak nigdy układać nóg tak, by wskazywały na
kogokolwiek, zwłaszcza na głównego mówcę.
 Jeśli goście życzą sobie odpocząć po podróży, zostaną im
przyniesione maty i poduszki, a gospodarze umożliwią im
wypoczynek.
Samoa - Ceremonia picia kawy
 Istnieją dwa rodzaje ceremonii picia kawy – zwykła i królewska.
 Drugi typ dotyczy głównie specjalnych okazji – wizyt wysokich
rangą naczelników, gości z Europy etc.
 Kawę zawsze pije się w domu.
 Uprawnieni do jej spożywania są jedynie utytułowani.
 W złym tonie jest spożywanie jej na stojąco.
 Kawa może być podawana bezceremonialnie jako napój pracującym
na słońcu.
 W ceremonii można wziąć udział nie pijąc.
 Kawa stanowi element ceremonii powitania.
 Po powitaniu Europejczyków głos w ich imieniu zabiera mówca.
Jeśli goście znają język na tyle dobrze, mogą się przyłączyć.
 Niekiedy dokonuje się uroczystej prezentacji roślin kawy, które są
następnie umieszczane przed mówcą, między gośćmi.
 Mówca wyraża uznanie, goście dorzucają podziękowania.
 Kawa zostaje następnie zwrócono osobie, która dokonywała
prezentacji i utłuczona.
 Mówca rozpoczyna mowę powitalną, w trakcie której mężczyzna,
który przygotowywał kawę, wraca z nią – już sproszkowaną.
 Naczynie – kava bowl – czeka już w tylnej części domu.
 Istotną rolę odgrywają w tym momencie taupou, jej pomocnik
i mówca.
 Po tym jak taupou usunie z kawy wszelkie np. resztki kwiatów,
jeden z jej pomocników przelewa nieco wody przez jej ręce na
ziemię. (Używa do tego tylko prawej ręki.)
 Woda jest wlewana do naczynia z kawą.
 Taupou zaczyna „ugniatać” kawę, czyniąc przy tym ceremonialne
gesty. Wyrzuca następnie sito, zazwyczaj przez prawe ramię.
 Mówca kontynuuje powitanie, a goście dziękują mu.
 Mówca ze strony gości kończy swa wypowiedź w chwili,
gdy dostrzega, że kawa jest już gotowa.
 Mówca ze strony gospodarzy wygłasza krótką formułkę
i przystępuje do rozdawania czarek z napojem.
 Rozlegają się oklaski.
 Kobiety zazwyczaj nie biorą udziału w ceremonii. Europejki mogą
być zaproszone, ale „nie powinny tego oczekiwać”.
 Funkcjonują specjalne „tytuły kawowe” – używane przez wodzów
i mówców podczas ceremonii.
 W wypadku posiadających „tytuł kawowy” mówca, przekazując
czarkę, powie „oto napój…”, natomiast w wypadku osób nie
posiadających tego tytułu - „oto kava…”.
 Osoba serwująca kawę musi zwracać uwagę na rangę
poszczególnych uczestników ceremonii i podkreślać ją
odpowiednimi gestami. Gdy podaje kawę wodzowi, trzyma ją na
wysokości głowy, w prawej ręce. Gdy podaje ją mówcy, trzyma ją
w lewej ręce, na wysokości piersi.
 Mówca chcący okazać szacunek wodzowi przyjmie kawę ręką
bardziej od niego oddaloną.
 Jeśli po obu stronach siedzą ważne osobistości, przyjmie on czarkę
obiema rękami. To samo dotyczy osób starszych.
 W przypadku większych uroczystości serwować kawę może kilka
osób, ale każda następna zacznie wykonywać swe powinności
dopiero po tym, jak obsłużeni zostaną najważniejsi goście.
 Specjalne względy są okazywane osobom wysokiej rangi przez fakt,
iż podający kawę zmierza do nich okrężną drogą.
 Po przyjęciu czarki przez wodza lub mówcę, podający napój
wycofuje się tyłem.
 Gdy obecne są co najmniej dwie osoby noszące ten sam tytuł,
czarka jest opróżniana, a następnie, na nowo napełniona,
przekazywana dalej.
 Kolejność jest ustalana przez mówcę.
 Zazwyczaj najpierw podaje się kawę najwyższemu rangą
przedstawicielowi gości. Jeśli mamy do czynienia ze
zgromadzeniem wioski – wodzowi / naczelnikowi tej wioski.
 Kolejne czarki – w ręce gospodarzy – także według ich rangi.
 Niekiedy jako pierwszemu kawę podaje się pastorowi.
 Precedencja nie jest „sztywna”. Czasem gościom podaje się napój
jako pierwszym, choćby wśród gospodarzy byli wyżsi rangą.
 Ważną rolę odgrywa szacunek i wzajemne uznanie.
 Osoby wysokie rangą winny szepnąć słowo podziękowania.
 Czasem zdarza się, że wodzowi kawa podawana jest z czarki,
z której nie pije już nikt inny, co świadczy o jego wysokiej
pozycji.
 Kiedy gości jest wielu i naczynie z kawą szybko się opróżnia, mówca
upewnia się, ze napój otrzymali najważniejsi, a resztę przeprasza.
 Nikt, kto nie otrzymał kawy, nie jest uprawniony do wyrażania
niezadowolenia, pod warunkiem, że mówca zadbał o to, by została ona
podana najwyższym rangą osobom ze wszystkich grup.
 Goście mogą jednak grzecznie uznać, że zostali zbyt mocno
uhonorowani. Mogą w sposób uprzejmy nie przyjąć czarki i wskazać,
komu należy ją podać.
 Kiedy dana osoba przyjmie napój, dziękuje i natychmiast wypija,
po czym tę samą czarkę napełnia się dla kolejnego uczestnika.
 Uczestnik może pomodlić się lub powiedzieć „manuia” lub „soifua”, na
co inni odpowiadają w ten sam sposób.
 Kilka pierwszych kropel napoju wylewa się na podłogę.
 Czarkę przykłada się do ust tylko raz.
 Mile widziane jest wypicie kawy jednym haustem.
 Niekiedy jedynie przyjmuje się czarkę, dziękuje i oddaje. Czasem
nabiera się łyk kawy i wypluwa za siebie.
 Nie ma zwyczaju uśmiechania się czy dziękowania, jeśli kawę
podaje kobieta.
 Znak, że ceremonia się kończy, daje mówca.
 Jeśli pozostała jeszcze w naczyniu kawa, jest ona rozdawana już
w sposób nieformalny tym, którzy nie uczestniczyli w
ceremonii.
 Przez ręce taupou raz jeszcze przelewana jest woda, a ci, którzy
asystowali przy ceremonii, mogą odejść lub z własnej woli oddać
swe usługi.
 Dyskusje toczą się nadal. Czasem jednak uczestnicy rozchodzą się,
by umożliwić gościom spożycie posiłku lub odpoczynek.
DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ!
Piotr Lament
Marta Zobeniak
Bibliografia

• C.P.Fitzgerald, Chiny. Zarys kultury, Warszawa 1974.

• M.Rożek, Groby królewskie na Wawelu, Opus.
• Pompa funebris, czyli pogrzeb po staropolsku,
http://sowa.website.pl