Univerzitet u Beogradu

Fakultet političkih nauka

Politička sociologija savremenog društva
Prezentacija za pripremu vežbi i II kolokvijuma za generaciju 2011/12.

Politizacija društva:
društveni pokreti i kulturna
politika
Neš, Kejt (2006), Savremena
politička sociologija: globalizacija,
politika i moć, Beograd: Službeni
glasnik
 Društveni pokreti: šta je novo?
 Dobijaju na značaju od ‘60-ih godina 20. veka

 Studentski pokret, pokret za građanska prava,

ženski pokret, pokret za životnu sredinu,
pokret za mir, anti-rasistički pokreti, pokreti za
prava starosedelaca, anti-politički pokreti
istočne Evrope
 Od “starih” se razlikuju prema:

1. nizu osobina

2. načinu na koji se javljaju u kontekstu

nove društvene formacije: novi zato što su
primer novih društvenih i političkih odnosa
 Karakteristike novih društvenih pokreta
 Nisu instrumentalnog karaktera, univerzalni su u
svojim interesovanjima i često podrazumevaju
protest u ime morala, a ne neposrednih interesa
određenih društvenih grupa
 Više su orijentisani na građansko društvo nego na
državu
 Izražavaju nepoverenje prema centralizovanim
birokratskim strukturama i orijentisani su na promene
stavova javnog mnjenja, a ne elitnih institucija
 Više su zainteresovani za aspekte kulture, životnog
stila i učešće u simboličnoj politici protesta, nego za
insistiranje na društveno-političkim pravima
 Organizovani su na neformalan način, izbegavaju
hijerarhiju i birokratiju
 Zavise od masovnih medija
 Karakteristike “starog” – radničkog
pokreta
 Usmeren na korporativističku državu sa ciljem
ekonomske preraspodele i većih prava građana
 Organizovan u birokratskim sindikatima i
partijama koje brane interese članstva
 Vrlo malo zainteresovan za širu problematiku
ili obuhvatnije političko učešće
 Da li su razlike zaista toliko
jasne?
 Postojanje feminističkih, naionalističkih, verskih
i utopijskih pokreta još u 19. veku
 Mnogi “novi” pokreti su birokratizovani i
hijerarhizovani (osnivanje političkih partija -
Zeleni, formiranje centralizovane organizacije –
Greenpeace)
 Orijentacija na državu – usmerenost na širenje
prava građana, a ne samo na promene prakse i
identiteta u građanskom društvu
 Novi socijalni kontekst:
 Promene u klasnoj strukturi naprednih
kapitalističkih društava (Klaus Ofe, Jirgen
Habermas, Ronald Inglhart)
 Transformacija društva od industrijskog
modernog doba ka postindustrijalizmu i
postmodernom dobu (Alen Turen, Alberto
Meluči)
 Klaus Ofe:
 Uslove za pojavu novih društvenih pokreta stvorili su
relativan prospertitet društvene demokratije, visok nivo
obrazovanja i porast zaposlenosti u sektoru usluga
 Nove obrazovane srednje klase, naročito oni zaposleni
u državnim službama i “dekomodifikovane grupe”
(studenti, domaćice i korisnici socijalne pomoći)
reaguju na univerzalistička interesovanja novih
društvenih pokreta
 Politika klase, ali ne politika u ime klase!
 Problem: nova klasa? – rast sektora usluga gde je
prisutan ogroman broj zanimanja; za njega obrazovanje
osnov klasne podele
 Jirgen Habermas:
 Zadiranje komodifikacije, kao posledice razvoja
potrošačke ekonomije i birokratske posleratne
socijalne države, u ono što se smatralo privatnim
životom doprinosi pojavi novih društvenih
pokreta.
 Oni se javljaju radi odbrane “sveta života”
(vrednosti zajednice, porodice koje ekonomski i
politički sistemi sve više ugrožavaju
komodifikacijom i birokratskom administracijom)
 Progresivni karakter novih društvenih pokreta
 Ronald Inglhart:
 Generacijski faktori ključni (ne društveno-ekonomski
odnosno klasni): zajednička iskustva i vrednosti generacija
 Generacija posle 2. svetskog rata razvila je
postmaterijalističke vrednosti u kojima je bio izraženiji
kvalitet nego ekonomski ciljevi - posledica to tada
nezabeležene ekonomske sigurnosti
 Ljudi najviše cene one stvari koje su retke
 Osnovne vrednosti pojedinca odražavaju subjektivne uslove
koji su preovlađivali u godinama pre sazrevanja
 Problem: zašto ljudi pristupaju jednom pokretu umesto
drugom, zašto se pokreti razlikuju po stepenu angažovanja;
jednosmeran odnos duboko usađenih vrednosti na
ponašanja: međutim, društveni pokreti utiču na naš odnos
prema sebi i drugima
 Alen Turen i Alberto Meluči:
 Industrijsko društvo -> Ideja postindustrijalizma :
 manufakturna proizvodnja -> znanje i informacije
 Ekonomski sukobi -> kulturni sukobi
 Meluči:
 Postindustrijsko društvo je globalizovan, međusobno
zavistan sistem u kome ni za koga i ni za šta ne postoji
ono što je eksterno u odnosu na sopstvene granice
 Ovo društvo je sve više individualizovano: glavni
igrači u društvu više nisu grupe koje definiše njihova
klasa, svest, religiozno povezivanje ili etnicitet, već
individualci koji moraju da se trude da svojim
životima daju smisao kroz društveno delovanje
 Kruk i saradnici:
 Sve manji značaj klasnih sukoba
 Korporativistički sporazumi u periodu posle II svetskog
rata, između organizacija radničke klase, rukovodstva i
države, poremećeni su delom zbog procesa
globalizacije, paralelno sa narušenim međusobnim
vezama tržišta, kulture i politike organizovane oko
nacionalne države, a delom zato što klasa više nije
osnovni fokus političke mobilizacije
 Fragmentacija i depolarizacija najvećih političkih partija
 Sve slabije identifikovanje birača sa tim partijama
 Razočarenje birača u ustanovljene birokratske strukture
 Slabljenje miljea – zajednica i zanimanja
 Društveni pokreti i nova politička
sociologija
 Treći način: pokreti su novi za sociologiju utoliko što je ona
sada orijentisana tako da njihove aktivnosti smatra
značajnim (Kelhun)
 Sociologija je zanemarila ostale društvene pokrete, osim
radničkog pokreta koji je shvaćen kao dinamična sila
promene ka jednakosti i slobodi u budućem socijalističkom
društvu, utoliko što je usvojila “metanarativ” racionalnog
napretka ka ljudskoj emancipaciji.
 “Postmoderni zaokret”, s druge strane, ostavlja mogućnost
izraženije pluralističkog shvatanja društvenog života
sačinjenog od različitih, ograničenih narativa koji se
smatraju prihvatljivim samo za definisane grupe i pojedince.
 Teorija mobilizacije resursa
(RMT)
 Oslanja se na liberalno shvatanje da su društvene
pojave rezultat individualnih odluka i postupaka
 Razvijena na premisama teorije racionalnog
izbora
 Ono što treba objasniti je zašto se pojedinci
svesno uključuju u kolektivno delovanje, kada je
to posledica racionalnog sagledavanja sopstvenih
interesa; društveno delovanje nije prouzrokovano
strukturnim uslovima
 Zainteresovanost za subjektivnost i kulturu:
ugrađivanje ideja iz interakcionističke sociologije
 Teorija mobilizacije resursa
 Uticaj iz teorije racionalnog izbora: Mankur Olson,
Logika kolektivne akcije
 Društvene izbore treba tumačiti uzimajući u obzir
individualne prioritete
 Pojedinci postupaju racionalno da bi svoje interese
maksimalno zadovoljili, a svoja ulaganja sveli na
minimum (javna dobra, problem “besplatne vožnje”
odnosno “švercanja”)
 RMT: s obzirom da ljudi ipak učestvuju u
kolektivnoj akciji, postavlja pitanja: kako se
resursi mobilišu na način da učešće u pokretima
postaje racionalno za pojedince sa sopstvenim
interesima?
 Teorija mobilizacije resursa:
Entoni Oberšal

 Pojedinci suočeni s odlukama o upravljanju

sopstvenim resursima učestvuju u kolektivnoj
akciji ukoliko se racionalno opredele da na taj
način ostvaruju svoje interese

 Uzima u obzir i aspekte društvenih situacija u

kojima se pojedinci zatiču (primer lidera
pokreta; uloga zajednice)
 Teorija mobilizacije resursa:
Mejer Zald i Džon Mekarti
 Razvoj organizacija društvenih pokreta i njihova
profesionalizacija (stvaranje mogućnosti za
profesionalnu karijeru)
 Prihvatili premise teorije racionalnog izbora i Olsonove
ideje o suštinskoj neusklađenosti sopstvenog interesa
pojedinca i kolektivne akcije
 Opšti porast materijalnog bogatstva razvijenih društava
 Problem besplatne vožnje ne javlja se u situacijama
kada učešće većine pojedinaca ne podrazumeva gotovo
nikakva ulaganja i ne zahteva više do godišnju članarinu
pri čemu za one koji se aktivno uključe u kolektivnu
akciju društvenih pokreta postoje značajne koristi u
smislu mogućnosti zapošljavanja i profesionalne karijere.
 Teorija mobilizacije resursa:
Čarls Tili
 Značaj države – kao najmoćniji politički činilac država selektivno
potiskuje ili pomaže društvene pokrete i/ili njihove aktivnosti u skladu
sa onim što državne elite doživljavaju kao sopstveni interes
 Država stvara tri osnovna pravca kretanja za društveni pokret: njegov
raspad (kao posledica represije); pripajanje organizovanih aktivista
postojećoj političkoj partiji (čime se pokret utapa u sistem upravljanja);
i formiranje kontinuirano prisutne grupe koja pritiscima deluje na vladu
i političke partije. Za zemlje sa jedinstvenim biračkim telom i partijama
posvećenim jedinstvenoj problematici, sa proporcionalnim izbornim
sistemom, postoji i četvrti pravac: stvaranje nove, eventualno
privremene političke partije (npr. slučaj zelenih u Nemačkoj)
 “Nacionalni pokreti” – savremeni pokreti koji su u do sada neviđenoj
meri organizovani i orijentisani na ostvarivanje promena kroz
nacionalnu državu
 Teorija mobilizacije resursa:
Čarls Tili
 Uticaj RMT tradicije: interesovanje za način na koji društveni
pokreti mobilišu resurse da bi se bavili kolektivnim nepravdama
 Razlike u odnosu na RMT:
1. Odbacuje premise teorije racionalnog izbora time što zauzima
radikalniji, marksistički stav da interesi ne mogu da se svedu na
prioritete koje pojedinac izražava u svakom konkretnom trenutku.
2. Teorija struktura političkog oportuniteta i repertoari kolektivne
akcije stavljaju znatno drugačiji naglasak na razvoj društvenih
pokreta u poređenju sa Zaldovim i Mekartijevim koncentrisanjem
na formalnu organizaciju - usmeravanje pažnje na razvoj otpora u
masovnim okruženjima, kao značajan aspekt tog razvoja, umesto
na profesionalne organizacije, kao neophodan uslov mobilizacije
društvenih pokreta.
 Teorija mobilizacije resursa:
Sidni Terou
 Ciklus protesta (ciklus suprotstavljanja):
 Društveni pokreti se ne javljaju pojedinačno, već više kao
deo opšteg talasa socijalnog nemira, koji je uglavnom
prouzrokovan nekim nepredvidivim događajem i omogućen
promenama u strukturama političkog oportuniteta
 Na početku ciklusa, do mobilizacije dolazi neposredno među
postojećim društvenim mrežama. Sa sve izraženijom
mobilizacijom, kolektivna akcija postaje intenzivnija i zahvata
širi krug društvenih grupa. Organizacije društvenih pokreta
formiraju se u trenutku kada ciklus protesta kulminira, kada se
međusobno nadmeću kako bi osvojile pristalice u okviru sektora
društvenih pokreta. Eskalacija direktne akcije. Silazna linija
ciklusa. Konsolidovanje organizacija društvenih pokreta koji se
opredeljuju za umereniji i dugoročniji pristup.
 Teorija mobilizacije resursa:

 Pitanje individualne motivacije i učešća u

društvenim pokretima, od koga je krenula
tradicija RMT teorije, istovremeno je i pitanje
koje je dovelo do njene transformacije u
znatno drugačiju perspektivu od one oslonjene
na teoriju racionalnog izbora
 “Kulturni zaokret” u teoriji
mobilizacije resursa
 Dejvid Snou:
 Društveni činioci kroz “okvire” definišu nepravde,
oblikuju kolektivne identitete i stvaraju, tumače i
transformišu mogućnosti, kako bi realizovali društvene
pokrete.
 “Okvir” funkcioniše zato što “pojednostavljuje spoljni
svet selektivnim označavanjem i grupisanjem predmeta,
situacija, događaja, iskustava i nizova postupaka u
sadašnjem i ranijem okruženju pojedinca”
 Dijagnostičke i prognostičke atribucije
 Mikromobilizacija
 “Kulturni zaokret” u teoriji
mobilizacije resursa II
 Četiri strategije usklađivanja okvira:
 Premošćavanje okvira
 Pojačavanje okvira

 Širenje okvira

 Transformacija okvira

 Koncept “političkog oportuniteta”

 Koncept “struktura mobilizacije”
 Teorija novih društvenih
pokreta: konflikt i kultura
 Koreni u marksizmu
 Centralna uloga konflikta
 Kolektivna priroda konflikta
 Revolucionarna dimenzija aktivnosti društvenih
pokreta: cilj istinskog društvenog pokreta nije da
utiče na politički proces, kao kod RMT tradicije, već
da probije ograničenja sadašnjeg sistema i da
predvodi transformaciju društva
 Kulturno osporavanje kao vitalni element društvenog
konflikta
 Alen Turen:
 Društveni pokreti su “konstantno prisutni u srži
društvenog života”
 Uticaj marksizma: cela istorija je istorija klasne borbe
. Svako društvo formiraju dva suprotstavljena
društvena pokreta – klasna pokreta.
 Borba klasa za “istorijsku istinitost” – slično
refleksivnosti; podrazumeva procese koji stvaraju
društvo, što je posledica svesnog razmišljanja i
delovanja na društvenu akciju i njene uslove.
 Alen Turen:
 Kontrola nad informacijama i znanjem – neposredni osnov
društvenog konflikta
 Tehnokrate – dominantna klasa
 Klasna borba se vodi u ime prava ljudi da se opredele za
sopstveni život i kontrolišu ga
 Društvena akcija je “ponašanje činioca koje je rukovođeno
kulturnim orijentacijama i smešteno u društvene odnose
definisane neravnopravnom povezanošću sa kontrolom nad
tim orijentacijama.
 Kultura obezbeđuje motivaciju za kolektivnu akciju u
normativnoj orijentaciji ka problematici, kao što je “progres
nasuprot tradiciji” i “univerzalizam nasuprot partikularizmu”
 Kultura je osnovni predmet klasnih borbi
 Kritike Turena:
 Prenaglašava ideologiju u konfliktima društvenih
pokreta
 Istraživač aktivno interveniše u cilju pružanja pomoći
kolektivnoj borbi i njenom oblikovanju kao snage
usmerene ka društvenoj transformaciji tako što
preispituje pretpostavke koje koriste aktivisti i
njihovu akciju podiže na “viši nivo borbe” –
“sociološki lenjinizam”
 Istraživač pokušava da usmeri grupu ka razvijanju
alternativnog, progresivnog modela modernog doba
 Marksistički determinizam
 Alberto Meluči:
 Sinteza RMT i NSMT
 Savremeni društveni pokreti su po svojoj prirodi mnogostruki:
podrazumevaju različite nivoe akcije – od političkih konflikata,
usko definisanih, do defanzivnog reagovanja i osporavanja
kodeksa svakodnevnog života – kao i različite grupe činilaca,
sa različitim motivima za angažovanje u kolektivnoj akciji.
 Kolektivna akcija: karakteriše je značenje i izgrađivanje manje
ili više stabilnog, složenog, kolektivnog identiteta – “mi” – iz
vrlo različitih pravaca, različitim sredstvima, kao kontinuirani
proces u kome činioci jedni drugima saopštavaju značenja i o
njima pregovaraju, što proizvodi društveni pokret kao takav.
 Delovanje pokreta u “nevidljivim mrežama ispod površine”
 Osnovna tema društvenih pokreta: kulturno osporavanje logike
postindustrijskog društva, a borbe se vode oko identiteta
 Mario Diani:

 Društveni pokret je mreža međusobno neformalnih interakcija

pluraliteta pojedinaca, grupa i organizacija
 Granice mreže društvenog pokreta definisane su određenim
kolektivnim identitetom koji je zajednički za činioce uključene u
interakciju
 Učesnici društvenog pokreta uključeni su u političke i/ili
kulturne konflikte usmerene na promovisanje ili suprotstavljanje
društvenoj promeni, na sistemskom ili nesistemskom nivou
 Društveni pokret je mreža međusobne neformalne interakcije
pojedinaca, grupa i/ili organizacija uključenih u politički ili
kulturni konflikt, na osnovu zajedničkog kolektivnog identiteta
Društveni pokreti i globalizacija
 Mobilizacija u odnosu na globalne probleme
 Razvoj transnacionalne komunikacije
 Masovne migracije u 20. veku
 Izmenjeni položaj nacionalne države
Hvala!