Təlim, Tədris və Sertifikatlaşdırma İdarəsi

Kadr hazırlığının təşkili mərkəzi

Mövzunun Adı

1.QAZ TƏSƏRRUFATİ HAQQINDA

ÜMUMİ MƏLUMATLAR-
2.Qazların xüsisiyətləri növləri və
təbii qazın fiziki kimiyəvi xassələri
 Qaz təsərufatı haqqında
bölməsinə daxil olan movzular
Əsas əhatə olunan movzular
Qaz təsərüfatı haqqında ümümi məlumatla
Qazların xususiyyəti,növləri və təbbi qazın fiziki-kimiyəvi xassələri
Qazlar haqqında ümümi məlumatlarqazqanunları

QazlarIn sIxIlma əmsalı

QAZIN TƏZYİQİ-
QAZINTEMPERATURU
QAZIN ÖZÜLLÜYÜ
QAZIN YANMA-PROSESİ
QAZIN nəmlik tutumu
QAZ-HAVA QARIŞIĞININ YANMA PROSESİ
 QAZ TƏSƏRRUFATİ HAQQINDA ÜMUMİ
MƏLUMATLAR-1
Qaz təsərrüfatı sisteminə aiddir:Qazın
quyudan cixarıldıqdan sonra səhaye
və əhali obonetlərnə catdırılması
ücün istifadə olunan Magistral qaz
kəmərləri və onların üzərində
quraşdərlan avadanlıqlar
qurluşlar,emal müəssələri
 QAZ TƏSƏRRUFATİ HAQQINDA
ÜMUMİ MƏLUMATLAR

Qaz emalı müəssələri ;

Qaz kəmərləri və onların üzərində quraşdırılan
avadanlıqlar,armaturlar ,süzgəclər ,sepratorlar ,
Kondensat yığıcıları
Qazpaylayıcı qurğular, məntəqələr ,qazpaylayıcı (QPS)-
Avtomatlaşdırma və idarəetmə
avadanlıqları -Nəzarət ölçü cihazları,
məişət qaz cihazları-Qaz kəmərini
korroziyadan mühafizə qurğu və vasitələri
 QAZ TƏSƏRRUFATİ HAQQINDA
ÜMUMİ MƏLUMATLAR-3
İdar; ə və müəssisələrin inzibati-məişət binaları ,


 -
kooperativ (özəl)
sənaye müəssisələrinin qaz avadanlıqları.
Eyni zamanda –qaz kəmərlərin və avadanlıqları
quraşdıran təmir edən , sazlayan müəssisə və
təşkilatlar.
Yeraltı qaz saxlama anbarları və onların
qurğuları .
Qaz təchizatçı müəssisələr qaz kəmərləri-
Qaz kompressor stansiyaları 
 QAZLAR HAQQINDA
Hidrogen (H2) MƏLUMATLAR

Dəm qazı (CO)

Karbon qazı (CO2)
Oksigen (O2)
Azot (N2)
Hidrogen sulfid (H2S)
QAZLAR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMATLAR -1

1.Hidrogen (H2)qazı – bütün

süni qazların tərkibinə
daxildir. Yanar qazdır. İyi
yox ,rəngi yox,zərərsizdi
Yanma reaksiyalarında
çox aktivdir.
 2.Dəm qazı

2.Dəm qazı (CO) – rəngsiz, iysiz, dadsız

yanar qazdır.191.50C-də mayeləşir.
Suda pis həll olur.Kəskin zəhərlidir.
Onunla nəfəs aldıqda qanın
hemoqlobini ilə birləşib
nəfəsalmanı çətinləşdirir. Süni
qazların tərkibində olur,
yanacağın natamam yanmasindanalınır
 Karbon qazı -

Karbon qazı (CO2) – rəngi və iyi yoxdur,

zəif turşməzə dadı var, zəhərli deyil. Otaq
daxilində yığıldıqda, havada oksigen
çatışmazlığı yaradıb boğulmaya səbəb ola bilir.
Kimyəvi təsirsizdir. 200C temperaturda və 5 – 6
MPa təzyiqdə mayeləşir, buxarlandıqda ətraf
mühiti şiddətl soyudur.
 .Azot (N2)

3.Azot (N2) – rəngsiz, iysiz, dadsız qazdır.

Zəhərli deyil. Yanmır və yanmaya kömək etmir.
Yalnız yüksək temperaturda azotun
oksidləşməsi baş verir ki, bu da yanma
məhsullarının yüksək zəhərli tərkibini yaradır.
 4.Oksigen (O2

 4.Oksigen (O2) – rəngsiz, iysiz , dadsız

qazdır. Özü yanmasa da yanmaya
kömək edir. Az miqdar da olsa bir sıra
qazların tərkibində müşahidə olunur.
Nəm şəraitdə metalların korroziyaya
uğrayıb dağılmasına aktiv təsir göstərir.
 Hidrogen sulfid (H2S

5.Hidrogen sulfid (H2S) – lax yumurtanın

qoxusunu verən rəngsiz yanar qazdır. Süni
və yaxşı təmizlənməmiş təbii qazların
tərkibində ola bilər. Hidrogen sulfid və
onun yanma məhsulları kükürdlü qazdır,
güclü zəhərli təsirə malikdir
 TƏBİİ QAZIN YATAQLARININ -DİNAMİKASI ,

Təbii qazlar min illər boyu

torpaq suxurlarıvə layları
ilə örtülmüş bitgi və
heyvanat aləmi qalıqlarnın
termiki biokimiyəvi
parcalanması prosesində
yaranmışdşr . 
 TƏBİİ QAZIN YATAQLARININ
-DİNAMİKASI
Bu üzvi birləşmələr –
karbohidrogenlər –molekulları
korbon və hidrogen
atomlarından ibarət olan
madələr,başlıca olaraq metan
və onun qaz şəkili olan
homoloqlarıolmaqla
,tərkibindəki C5+yuxarı ağır
korbohidrogenlərdən və azda
olsa yanmayan qazlardan
ibarətdir .
 TƏBİİ QAZIN YATAQLARININ
-DİNAMİKASI

Yanar qazlar həm süni ,həmdə təbii qazlar kimii

müşahidə olunurlar. Təbii qazlar qaz
yataqlarından cıxarlan neftlə birgə cıxan
korbohidrogenlərdən alınan qazlardır Qazın
yataqdan cıxarılması isə quyu vaistəsilə həyata
kecirlir.
.
 TƏBİİ QAZIN ,TERMODİNAMİK
XUSUSİYƏTLƏRİ ,İSTİLİK TUTUMU

1.Qazların və mayelərin xususi istilik tutumu-

dedikdə 1m3 qazla əmələ gələn prosesə verlən
və yaxud alınan istiliyin ,prosesin istilik
dəyişməsinə olan nisbətidir və istilik tutumu
kkal/m3.dər ilə ölcülür(1kq qazın 20oS t-rda
və 1ata təzyiqdə istilik tutumu sabit təzyiqdə
iatilik tutumudur ),Sabit təzyiqdə real
qazların xususi istilik tutumu onların
təziqlərindən daha cox asılıdır
 TƏBİİ QAZIN ,TERMODİNAMİK
XUSUSİYƏTLƏRİ ,İSTİLİK TUTUMU
istilik törətmə qabiliyəti

1.Təbii qazın yanma istiliyi müəyyən şəraitdə

vahid həcmdə və kütlədə olan qazın
yanmasından alınan istiliyi 37200K coul/m3
=8890k.Kal/m3.Yanma istiliyi yanan qazın
məhsullarnın 0oS t-ura qədər soyumasından
alınan və nəmlik əmələ gələnə qədər
soyumasından ayrılan istiliyin miqdarı ilə
müəyyən olunur. olunur
 TƏBİİ QAZIN ,TERMODİNAMİK
XUSUSİYƏTLƏRİ ,İSTİLİK TUTUMU istilik
törətmə qabiliy
 qazın tərkibində təsirsiz qazların
olması (C02,N2,02,və.s. ) qazın istilik
törətmə qabiliyətini aşağı salır ,
 1m3 qzın tam yanması ücün
10,5m3 hava tələb olunur
 TƏBİ QAZIN FİZİKİ – KİMYƏVİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ –təzyiq
Normal atmosfer təzyiqi yaxud barometrik
təzyiq dəniz səviyəsində normal şəraitdə (t
= 00C, p = 760 mm c.s).
101325Pa=1013hekpa=10330mm.su.st.=1,
033kQ/sm2 , Pa=100kPa, – bu barometrlə və
yaxud anerometrlə ölçülən atmosfer
təzyiqidir, sabit deyil bir növ havanın
dəyişməsindən asılı olaraq artır və ya azalır)
( hava stunun yer atmosferində yaratdığı
kütlənin təzyiqidir) ,
 Mütləq təzyiq və İzafi təzyiq

 havanın sıxlığının Mütləq təzyiq ata

ilə ölcülür (P müt), musbət sıfırdan
olcülən təzyiq-qabın daxilimdəki
təzyiqdir ;
 İzafi təzyiq mütləq təzyiqlə
barometik təzyiq arasındakı fərq dir
; 100kpa= 0,1Mpa= 1kq/sm2
 TƏBİ QAZIN FİZİKİ – KİMYƏVİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ-təzyoq

Atmosfer təzyiqini üstələyən təzyiq isə izafi

təzyidir (Piza) və manometrlə ölcülür Pmüt= P
bar+ Pizafi . ; Pizafi= Pmut-Pbar Dəniz
səviyəsidən yuxarı qalxdıqda hər 12m bir təzyiq
1 mmc.st=133,3 Pa) qədər azalır ;Havanın
sıxlığı 1.293 kq/m3 olması nəzərə alınmaqla
qazın nisbi sıxlığı aşağıdakı kimi hesablanır:
1kqq=10H (9,80665H),
 Qazın təzyiqi ölcü vahidləri

Qazın təzyiqi mm su st , mm civə st,

atm , at-kqq/sm2, paskal ,Mpa və.s.
ölcülür və 1pas =0,001kpa; 1kpa=
1000pas; 1hekto Pa = 100pa ;
100kpa= 0,1Mpa= 1kq/sm2,
1kqq/sm2=1bar(dəq0,980665bar);
1bar=1kqq/sm2(dəqiq 1,01972kqq/sm2
 QazIn hal qanunları
1. Şarlqanunu
Pt = P0 (1 + β t)
2.Boyl –Mariott qanunu
P1 V1 = P2 V2 = const

3. Gey – Lüssak qanunu

V1 = V0 (1 + αt).
 Qaz halının qanunları .
Boyl – Mariott
1.Boyl – Mariott qanunu sabit temperaturda
verilmiş qaz kütləsinin həcmi və təzyiqi
arasındakı aslılığı müəyyən edir. yaxud
P1 V1 = P2 V2 = const
Sabit temperatur P1 / P2 = V2/V1 da verilmiş qaz
kütləsinin təzyiqi ilə həcmi hasili sabit
kəmiyyətdir. Beləliklə sabit temperaturda qazın
xüsusi həcmi onun yerləşdiyi mütləq təzyiqlə tərs,
sıxlığı ilə düz mütənasindir.
 Gey – Lüssak VƏ Şarl qanunu

2.Gey – Lüssak qanunu sabit təzyiqdə verilmiş qaz

kütləsi həcmi ilə onun temperaturu arasındakı asılılığı
müəyyən edir. V1 = V0 (1 + αt).
3.Şarl qanunu sabit həcmdə verilmiş qaz kütləsi
təzyiqinin onun temperaturdan asılılığını mü əyyən
edir.
Pt = P0 (1 + β t)
 TƏBİ QAZIN FİZİKİ – KİMYƏVİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
QAZIN TƏZYİQİ-
QAZINTEMPERATURU
QAZIN ÖZÜLLÜYÜ
QAZIN YANMA-PROSESİ
QAZIN nəmlik tutumu
QAZ-HAVA QARIŞIĞININ YANMA PROSESİ
 QAZIN TEMPERATURU


QAZIN TEMPERATURU –1.istilik

tarazılığı halını xarekterizə edən və bu
halda növündən asılı olmayaraq bütün
qazlar eyni t-rua malik olur 2.Mütləq t-run
istənilən qiyməti Selsi şkalasında t
temperaturadan 273o yüksəkdir yəni
T=t+273 ,
 QAZIN TƏZYİQİ-
QAZIN TƏZYİQİ-1.sıxılma zamanı onun

molekullarnın yerləşdiyi qabın divarına vurduğu
zərbələrin nəticələridir . P=F/S=N/m2 burada
F=1/9,8.kQ=102Qram=1N.
2.Təzyiq vahidi olaraq i nüyüton qüvvənin 1m2
sahəyə təsirindən yaranan təzyiq qəbul edilmişdir
və Pa –paskal ilə işarə olunur Pa=1N/m2,təzyiqin
ölcü vahidləri haqqında məlumat qabaqda
verlib .

 QAZIN ÖZÜLLÜYÜ

QAZIN ÖZÜLLÜYÜ—qaz molekullarnın bir-birinə 

nisbi olaraq hərəkətdə olan qatlarnın yerdəyişməsi

zamanı müqavimət yaratması qabiliyətidir .Bu
kəmiyyət qazların xassəsindən ,temperatur və
təzyiqlərin dəyişməsindən asılı olaraq artıb azalır
və qaz axının hidrodinamiki oxşarlığı kimi özünü
bürüzə verir .Təbii qazda H2S,CO2,və N2 olması
onun özüllüyünü bir necə dəfə artırır
 TƏBİİ QAZIN nəmlik tutumu

1.TƏBİİ QAZIN nəmlik tutumu –lay şəraitində təbii

qazlar su buxarları ilə doymuş halda olur .BU
halda olan qaz cixarlıb nəql edilərkən magistral
və paylayıcı qaz kəmərlərində ,onun
qovşaqlarında ,texnoloji avadanlıqlarda su
damcılarna cevirlərək avadanlıqların daxildən 

güclü koroziyaya uğramasına səbəb olur . bu ən

cox H2S;CO2 tərkibli qazlarda müşahidə olunur
 QAZIN YANMA-PROSESİ

1.Qazın yanması kimiyəvi

reaksiyadır .Bu reaksiyada yanma
məhsullarmın temperaturu artdıqca
ani olaraq oksidləşir ,proses işıq və
istiliyin ayrılması ilə davam edir.
 QAZIN YANMA-PROSESİ

2.Normal şəraitdə (0oS ,760 mmsu st ) 1

kilomol hər hansı bir qazın həcm
miqdarnın təxmini 22,4 m3 olduğunu
nəzərə alsaq metan qazın yanması
prosesı belə olar 1m3CH4+2m3O2
=1m3co2=2m3 H20 .1M3 metan
qazının yanması ücün 9,52m3 hava
tələb olunur bu halda azotun
yanmada rolu istishadır
 QAZIN YANMA-PROSESİ

 3.Metan qazının müəyən tərkibdə

hava ilə qarışığı həcmini yüksək
tempuraturada qızdırdıqda
alışma baş verir və bu
temperatur həddi qazın alışma t-
rudir .
Qaz hava qarışığının alışması
aşağıdakı iki usulla aparlır
 QAZ-HAVA QARIŞIĞININ YANMA PROSESİ

1.Qaz -hava qarışığı həcmini

alışma temperaturunu həddinə
qədər qizdırmaqla (daxili yanma
mühəriklərində hava-yanacaq
qarışığı sıxıldıqda alışma
temperaturna qədər qızır)
 QAZ-HAVA QARIŞIĞININ
YANMA PROSESİ
2.Qarışığa yüksək temperaturu xarci istilik
mənbəyindən istilk verməklə
Standart şəraitdə Metanın hava ilə qarışığının
partlayış həddi hava ilə qarışığı 5%
,temperatur artıqca o azalır ,yuxarı
partlayış həddi 15% -dir və t-ur artdıqca
partlayıç həddi artır .,

 QAZ-HAVA QARIŞIĞININ YANMA
PROSESİ

 1.Qaz –hava qarışığı yandıqda

,yanma zolağı dairəsi yanma
məsullrnın həcmindən ,onun t-ur və
təzyiqindən pejimindən ,şəraitindən
asılı olara alovun yanma sürəti artıb
azalır
 QAZ-HAVA QARIŞIĞININ YANMA
PROSESİ
 2.QAZ odluğa sabit rejimlə verildikdə
,alovun odluğun cıxış deşiklərindən olan
məsafəsi dəyişməz qalır və yanma sabit
dayanıqlı saylir.Sərf artıqda qaz axını üzrə
sabit rejim alovu olaraq burulğanvari
rejimə cevirlir ,yanmanın dayanığlığı
pozulur ,odluqla alov arasındakı məsafə
artır. bu zaman onun ani olaraq sönməsinə
və yaxud yarımcıq yanmaya səbəb olur
,nəticədə partlayış təhlükəli qarışıq
yaranır .
 QAZ-HAVA QARIŞIĞININ YANMA
PROSESİ
 3.Alovun odluqdan uzaqlaşması və
yaxud qırılması yol verilməzdır
.Odluğa verlən qazın sərfinin tam
azaldılması ilə alov odluğun
daxilinə sorula bilər .Oduğun
deşiklərnin böyüməsi yuxarda
göstərlən halların baş verməsinə
səbəb ola bilər
 Istifadə olunanədəbiyat

 1. Ə. Məlikov, Ə. İsmayılov, Qaz təsərrüfatının

istismarı, 2008
 2. K.Q. Kyazimov, Osnovı qazovoqo xozyaystva,
1978

 3. V.V. Qromov, V.İ. Kozlovski, Operator

magistralnıx qazoprovodov,1981
