Ch­¬ng 4

c¸c d¹ng thuèc ®iÒu chÕ

b»ng ph­¬ng ph¸p chiÕt xuÊt

 Môc tiªu

Ng­êi häc tr×nh bµy ®­îc:

1-D­îc liÖu vµ dung m«i dïng trong chiÕt
xuÊt
2-Cac yếu tố ảnh hưởng đến qua trinh chiết
xuất (hiệu suất, tốc độ)
3- 2 pp chiÕt xuÊt th­êng dïng:
ng©m, ngÊm kiÖt
4-Kü thuËt bµo chÕ cao thuèc, cån thuèc
 I- ®¹i c­¬ng

1-Kh¸i niÖm:( ®n trong SGK, cã thÓ nãi gän l¹i)

CX lµ qu¸ tr×nh t¸ch ho¹t chÊt khái DL b»ng c¸c
ph­¬ng ph¸p và dung moi thÝch hîp ®Ó dïng trong
phßng vµ ch÷a bÖnh.
S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh CX cã thÓ lµ:
-DÞch chiÕt toµn phÇn: hay dïng trong bµo chÕ (cao,
cån thuèc)
-Ho¹t chÊt tinh khiÕt:mocphin, artemisinin,...dïng
trong SX nguyªn liÖu
 I- ®¹i c­¬ng

1-Kh¸i niÖm:
D liÖu Chiet
Dm«i Ng liÖu
(HC-TC)

Dich chiet PP-QT CX

Ho¹t chÊt DC t. phÇn (HC)

S¶n phÈm
Cån Cao
 I- ®¹i c­¬ng

2-D­îc liÖu:
+Nguån gèc-ThÓ chÊt:
-Thùc vËt: th­êng dïng kh«
.r¾n ch¾c (th©n, rÔ, h¹t,...): chÞu nhiÖt, khã chiÕt,
ph©n chia mÞn
.máng manh (hoa, l¸,...): dÔ háng, Ýt chÞu nhiÖt, dÔ
chiÕt, ph©n chia th«
-§éng vËt: r¾n, tr¨n, khØ,...: cã thÓ dïng t­¬i
-Thµnh phÇn:
.Ho¹t chÊt (cÇn chiÕt): hợp chất thien nhien tac
dụng mạnh: anc, glycosid, flavonoid,...
 I- ®¹i c­¬ng

2-D­îc liÖu:
-Thµnh phÇn:
.T¹p chÊt (cÇn bá): hợp chất PTL lớn, than N:
albumin, pectin, chÊt nhÇy, tinh bột, tanin,
saponin,...
(Quan niÖm HC vµ TC tïy thuéc vµo dlieu)
-Tiªu chuÈn: D§, TCCS
.®é Èm: thñy phÇn an toµn, pha lo·ng dm
.t¹p chÊt
.HC: dÊu v©n tay (TC nglieu-s¶n phÈm)
 I- ®¹i c­¬ng

3-Dung m«i:
3.1-Yªu cÇu chung:
.An toàn (®éc h¹i, ch¸y, næ): co thể k con/TPhẩm
.dÔ thÊm d­îc liÖu
.CX chän läc (nhiều HC it TC)
.dÔ bay h¬i (khi cÇn c« ®Æc)
.rÎ tiÒn, dÔ kiÕm
 I- ®¹i c­¬ng

3-Dung m«i:
3.2-Dung m«i hay dïng:
a-N­íc:
-¦u: rÎ, dÔ kiÕm, k ®éc, k ch¸y næ, dÔ thÊm
-Nh­îc: .k chläc (hoµ tan nhiÒu t¹p:tbét, g«m,..)
.thuû ph©n ho¹t chÊt
.khã bèc h¬i, khã b¶o qu¶n
-Tiªu chuÈn: n­íc sinh ho¹t, khö kho¸ng,...
 I- ®¹i c­¬ng

3-Dung m«i:
b-Ethanol:
-¦u: .chän läc:hoµ tan anc, glycosid, tdÇu,...kÕt
tña t¹p chÊt cã PTL lín
.dÔ bay h¬i; c« nhanh (cÊt quay), Ýt háng
HC
.dÔ b¶o qu¶n
-Nh­îc:dÔ ch¸y, cã td riªng
-Tiªu chuÈn: CN, d­îc dông
 I- ®¹i c­¬ng

4-B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh chiÕt xuÊt:

QTCX xÈy ra theo 3 b­íc:
-Dm thÊm dl (qua mµng tÕ bµo): Kht¸n DM
-Hoµ tan chÊt tan
-Dd chÊt tan khuÕch t¸n khái dl: Kht¸n chÊt tan
.Kht¸n néi: Kht¸n phtö: k khuÊy trén dm«i (ng©m
l¹nh): dÔ b¶o hßa
.Kht¸n ®èi l­u: do dÞch chuyÓn líp dm«i (ngÊm
kiÖt)
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.1-Ng©m:
-KhniÖm:cho dl+dm/t, g¹n lÊy dÞch chiÕt
Ng©m 1 lÇn hoÆc ph©n ®o¹n (nhiÒu lÇn)
-C¸c pp ng©m: tuú theo to : ng©m l¹nh hay nãng
2.1.1-Ng©m l¹nh: ng©m ë to phßng:
.dl dÔ háng bëi to:tinh dÇu, nhùa,...(th¸i phiÕn)
.dm«i ethanol (r­îu thuèc)

.khuÊy trén trong khi ng©m

.®Ëy kÝn, ®Ó chæ m¸t
 Ii- c¸c pP CX hay dïng
2.1-Ng©m:
2.1.1-Ng©m nãng:
HÇm H·m S¾c
to chiÕt top< tocx< tosoidm tocx< tosoidm tocx= tosoidm

Thêi gian dµi (h) ng¾n (phót) 30ph-1h

DliÖu r¾n, khã chiÕt máng manh phiÕn
Dm«i n­íc, dÇu n­íc n­íc
C¸ch chiÕt 1 lÇn ph©n ®o¹n ph©n ®o¹n
Dông cô nåi Êm Êm
 Ii- c¸c pP CX hay dïng
2.2-Ng©m nhá giät (ngÊm kiÖt):
2.2.1-Kh¸i niÖm: cho dm ch¶y tõng giät qua khèi dl trong
b×nh NK, k khuÊy trén
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.2-Ng©m nhá giät:

2.2.1 -Dông cô:
.h×nh trô
.h×nh nãn côt lËt ng­îc:
mÉu b×nh NK PTN:dg tÝch 2 l, chiÕt 500g dl:
h:36+5+5 (cm)
d: 10+6,5+1
∝:5o
¦u: chiÕt kiÖt, ®ång ®Òu
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.2-Ng©m nhá giät:

2.2.2 -Quy tr×nh NK:
-CbÞ dl: ®é mÞn thÝch hîp (mÞn võa)
-Lµm Èm:+®ång l­îng dm, tr«n, ®Ëy kÝn 2-4h
môc ®Ých: tr­¬ng në dl, tr¸nh t¾c b×nh, ®uæi
kk,↗kha nang thÊm dm, ↗HS chiÕt
-N¹p dl vµo binh:b«ng, giÊy läc(vØ klo¹i), dl (®Òu, k
chÆt qu¸), giÊy läc,vËt nÆng
-Ng©m l¹nh:më kho¸, rãt dm, ®ãng kho¸, thªm dm,
ng©m l¹nh 24-48h
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

• 2.2.2 -Quy tr×nh NK:

-Rót dÞch chiÕt: tèc ®é rót ≈ l­îng dl
<1,0 kg: 0,5 – 1,0 ml/p
1,0 – 3,0 kg: 1- 2 ml
3,0 – 10,0: 2 - 4 ml
-¦u, nh­îc-¸p dông:
chiÕt kiÖt HC, tèn Ýt dm, dÞch chiÕt ®Æc(Ýt phai c«)
¸p dông cho c¸c dl cã HC x¸c ®Þnh (anc., glycosid,...) víi
dm ethanol.
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.3-NgÊm kiÖt ph©n ®o¹n (t¸i NK):

-Ngt¾c: chia dl thµnh c¸c phÇn k ®Òu nhau vµ nhá dÇn,
lµm Èm. ChiÕt lÇn 1 b×nh 1, ®Ó riªng.Sau ®ã
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.3-NgÊm kiÖt ph©n ®o¹n (t¸i NK):

-Ngt¾c: chiÕt lÇn 2 lÊy DCh lo·ng cña b×nh trc lµm dm
chiÕt b×nh sau. LÊy tæng DCh b»ng l­îng dl, trong ®ã l­
îng DCh trong tõng b×nh tØ lÖ nghÞch víi l­îng dl.
-¦u nh­îc ®iÓm: thu ®­îc DCh ®Æc k phai c« nh­ng chiÕt k
hÕt HC
 Ii- c¸c pP CX hay dïng
2.4-C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng hiÖu suÊt vµ tèc ®é chiÕt:
2.4.1-§é mÞn dl: Q=DS∆Ct/l
dl mÞn --> S↗Q ↗. mÞn qu¸ t¹p ↗
®é mÞn tuú vµo ban chÊt dl vµ pp chiÕt:

Ng©m HÇm S¾c H·m NK

Hoa,l¸ c¾t c¾t c¾t vß nhá Bét th«

Th©n cá c¾t c¾t c¾t bét th« mÞn võa

Th©n, rÔ phiÕn phiÕn phiÕn bét th« mÞn võa

 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.4-C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng hiÖu suÊt vµ tèc ®é chiÕt:

2.4.2-TØ lÖdl/dm: l­îng dm dïng v® ®Ó chiÕt ®­îc nhiÒu
HC nhÊt, Ýt TC nhÊt:
dm Ýt: k chiÕt hÕt HC
nhiÒu qu¸: tèn, nhiÒu t¹p
tuú theo b¶n chÊt dl vµ pp chiÕt:
th«ng th­êng = 5-10 lÇn dl
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.4-C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng hiÖu suÊt vµ tèc ®é chiÕt:

2.4.3-nhiÖt ®é:
-¦u: ↗ nh®é chiÕt ↗HS chiÕt ↗do:
↗®é tan vµ v hoµ tan HC
↗tèc ®é khuÕch t¸n
↗kha nang thÊm cña dm (↘®é nhít)
-Nh­îc:ph©n huû HC
↗t¹p
ch¸y næ
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.4-C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng hiÖu suÊt vµ tèc ®é chiÕt:

2.4.4-thêi gian:
-§ñ ®Ó chÊt tan kht¸n vµo dm:
ng¾n qu¸: k chiÕt hÕt HC
dµi qu¸:lÉn nhiÒu t¹p, tèn t, dÔ nhiÔm khuÈn
-Phô thuéc vµo b¶n chÊt dl vµ ppCX:
.dliÖu r¾n ch¾c, NL, ethanol,...: t dµi
.dl máng manh, NN, NK, n­íc,..t ng¾n
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.4-C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng hiÖu suÊt vµ tèc ®é chiÕt:

2.4.5-pH: Tuú b¶n chÊt HC trong dl, cã thÓ ®iÒu chØnh
PH m«i tr­êng CX ®Ó t¨ng HS chiÕt:
.acid ho¸ dm:CX anc.chuyÓn vÒ d¹ng
muèi:HCl(canhkina), citric, tartric(lo· m¹ch),...
.kiÒm ho¸:NH3, NH4OH, NaHCO3,...: saponin,
flavonoid(cam th¶o),...
 Ii- c¸c pP CX hay dïng

2.4-C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng hiÖu suÊt vµ tèc ®é chiÕt:

2.4.6-t¹o ra sù chªnh lÖch nång ®é (®éng lùc kht¸n):
.khuÊy trén:pp ng©m
.TiÕp dm:NK
.chiÕt siªu ©m
2.4.7-chÊt diÖn ho¹t: c¶i thiÖn tÝnh thÊm cña dm vµ
lµm t¨ng ®é tan cña HC:Teen 20,40,80; Na lauryl
sunfat,...
 Iii- cån thuèc
1-§/n:
.d¹ng thuèc láng
.chiÐt xuÊt HC/dl (hoÆc hoµ tan cao/cån: dd cồn)
2-KÜ thuËt bµo chÕ:
-ng©m l¹nh:
.cho dl/b×nh +ethanol, ®Ëy kÝn
.ng©m ë to phßng(®Ó chæ m¸t, khuÊy trén)
.g¹n dÞch ng©m (cã thÓ ng©m nhiÒu n­íc)
.Ðp b·, gép, läc trong(1dl~10cån thuèc)
.dl th­êng, k ®éc: tái, gõng, c¸nh kiÕn
.¦u-nh­îc: ®¬n gi¶n, dÔ lµm, hµm l­îng HC k cao,
tèn t (7-10 ngµy)
 Iii- cån thuèc

-NgÊm kiÖt: theo kÜ thuËt chung, chó ý ®iÒu chØnh

dung tÝch(1/5) hoÆc hµm l­îng HC:
.NÕu cã quy ®Þnh hµm l­îng HC:chØ chiÕt ®Õn
3/4 thÓ tÝch quy ®Þnh, ®Þnh l­îng HC vµ ®iÒu chØnh
theo kÕt qu¶ ®Þnh l­îng.
.NÕu k quy ®Þng hµm l­îng HC:chiÕt ®Õn 4/5 l­
îng quy ®Þnh, Ðp b·, läc, ®iÒu chØnh dung tÝch
.Hay ¸p dông cho dl ®éc, d· biÕt râ HC: cån «
®Çu, cån benladon,...
¦u-nh­îc:dÞch chiÕt ®Æc, tèn Ýt t, ph¶i cã thbÞ
 Iii- cån thuèc
-Hoµ tan:
hoµ tan cao thuèc, tinh dÇu /ethanol: cån opi, cån m·
tiÒn, cån b¹c hµ,...
3-Tiªu chuÈn chÊt l­îng:
.c¶m quan
.tØ träng
.hÖ sè ®ôc
.hµm l­îng ethanol
.c¾n kh«
.hµm l­îng HC
 Iii- cån thuèc

4-VÝ dô:
-Cån tái: Tái 200g
(DDVN) Ethanol 60% v® 1000ml
-Cån « ®Çu: ¤ ®Çu, bét nöa mÞn 100g
DDVN) Ethanol 90% v® (0,05%)
-Cån m· tiÒn: Cao láng m· tiÒn 85g
DDVN) Ethanol 70% v® 1000ml
-Cån long n·o:
-Cån quÕ:
 Iii- cao thuèc

1-§/n-Ph©n lo¹i:
Lµ s¶n phÈm c« ®Æc cña dÞch chiÕt dl, tuú møc
®é c« ®Æc mµ cã c¸c lo¹i cao cá thÓ chÊt kh¸c nhau:
-cao láng: thÓ chÊt láng s¸nh, th­êng chÕ cao 1/1(1g dl
thu 1ml cao)
-cao ®Æc-cao mÒm: ®Æc qu¸nh, chøa 15-20% n­íc
hoÆc mÒm sê k dÝnh tay, 10-15%n­íc
-cao kh«: kh« t¬i, cã thÓ ngiÒn bét (hµm Èm<5%)
 Iii- cao thuèc

2-Kü thuËt bµo chÕ:

2.1-ChuÈn bÞ:
Dl, dm, dcô chiÕt: theo KT chung
2.2-ChiÕt xuÊt: th­êng dïng c¸c PP:
.ng©m nãng: s¾c víi n­íc (nÊu cao):®¬n gi¶n, dÔ
thùc hiÖn, nhg nhiÒu t¹p, c« l©u
.ngÊm kiÖt:hay dïng, thu ®­îc DC ®Ëm dÆc, Ýt
ph¶i c«.
.ngÊm kiÖt c¶i tiÕn:thu ®­îc cao1/1 k ph¶i c«.
 Iii- cao thuèc

2-Kü thuËt bµo chÕ:

2.3-Lo¹i t¹p:
-DÞch chiÕt n­íc: chøa HC tan/N:anbumin, tinh bét,
g«m, pectin, chÊt nhÇy, tanin,...(PTL lín):
.Dïng nhiÖt: c« ®Æc(1/2-1/4 Vo), ®Ó l¹nh, loc: lo¹i
®c: anbumin, pectin,... (®«ng vãn), chÊt bÐo, tinh
dÇu,...(gi¶m ®é tan)
.Dïng cån cao ®é: c« ®Æc (1/1), thªm ®ång V cån,
®Ó l¹nh qua ®ªm, loc. ↓t¹p PTL lín k tan/cån
 Iii- cao thuèc
2-Kü thuËt bµo chÕ:
2.3-Lo¹i t¹p:
.§iÒu chØnh pH:dïng s÷a v«i, ®­a pH vÒ 12-14,
®Ó l¹nh, sau ®ã ®­a vÒ 5-6, läc bá tña(dl chøa
flavonoid, anc,....)
-DÞch chiÕt cån:
.bèc h¬i cån, ®Ó l¹nh, läc: lo¹i ®­îc t¹p dÔ tan/cßn,
Ýt tan/N: chÊt bÐo, tinh dÇu, nhùa,...
.acid ho¸ m«i tr­êng:
.dïng parafin lo¹i chÊt bÐo:
 Iii- cao thuèc
2-Kü thuËt bµo chÕ:
2.4-C« ®Æc-sÊy kh«: mÊt nhiÒu t, cã thÓ ph©n huû HC
(nhÊt lµ víi dm khã bay h¬i):↓t® cña to
-C« ë ¸p suÊt th­êng: nªn dïng nåi réng miÖng, t¨ng c­êng
khuÊy trén(c« DC lo·ng tr­íc)
-C« ë ¸p suÊt gi¶m:
.m¸y cÊt quay
.Tñ sÊy ch©n kh«ng
-M¸y sÊy trôc quay:
-Tñ sÊy tÇng s«i
 Iii- cao thuèc

3-Tiªu chuÈn chÊt l­îng cao thuèc:

-C¶m quan
-Hµm Èm
-§é tan:
-C¾n kh«
-Hµm l­îng HC:®iÒu chØnh sau khi ®Þnh l­îng:
NÕu>quy ®Þnh: pha lo·ng, nÕu < quy ®Þnh:thªm cao
cã hL cao h¬n
 Iii- cao thuèc

4-VÝ dô:
-Cao láng canhkina:
Vá canhkina, bét mÞn 1000g
Acid HCl lo·ng 200ml
Ethanol 95% 120 –
N­íc cÊt v®
.NK víi n­íc acid ho¸, lÊy 600ml, ®Ó riªng
.NK lÇn 2 ®Õn k tña víi tt Nabica, c« cßn 230 ml
.thªm 600ml DC ®Çu, 50ml HCl vµ 120ml ethanol
 Iii- cao thuèc
4-VÝ dô:
-Cao kh« benladon:
l¸ benladon, bét th« võa 1000g
l¸ benladon bét mÞn v®
Ethanol 70% v®
.Nk lÊy 3000ml, c« cßn 1000ml
.thªm 2000ml n­íc, ®Ó 18h, läc
.c« thµnh cao mÒm, ®Þnh l­îng HC
.®iÒu chØnh HC, sÊy kh«(1,4-1,5% anc.tp)