Ang mga tanom nga makatambal dali ug sayon ra

nga makuha ug kini dili na usab paliton.

Kon maandam ug gamiton sa tukma, kini makaayo

sa kasagaran nga balatian.

Aduna’y pipila nga makahilo ug makamatay.

Kinahanglan nga kita usab mabinantayon sa atong
mahimong gamiton.
 Unsa-on nato pag-ila sa mga tanom nga
makatambal?
Mga pamaagi sa pag-ila:
 Pakigpulong sa mananambal o mananabang sa inyong
dapit.

 Makisayud sa mga katigulangan sa atong dapit o

komunidad sa ilang kasinatian sa mga tanom nga
makatambal.

 Pagbasa sa mga libro bahin sa mga tanom nga

makatambal. Kini dali natong makit-an sa atong mga CBHP
nga mga organisasyon ng buhatan. Mahimo usab unya kini
nga atong matagana sa atong mga “health center”.
Mahimo usab nga makipagkonsulta sa mga eksperto
sa “herbal medicine”, researchers, biologists,
pharmacists ug sa atong mga kauban sa CBHP
(Community-Based Health Program).

Gamiton ang kahanas sa atong mata, ilong ug kamot

pagbati sa lain-laing kinaiya sa mga tanom – ang
baho niini, lami ug pagbati sa atong kamot o
paggunit.
 MGA KINAIYA SA MGA TANOM UG HENERAL NGA
PAMAAGI
SA ILANG GAMIT SA SAKIT
Kinaiya sa Naglangkob Pamaagi sa Asa posible Pananglitan
sagbot nga kemikal pag-ila itambal
      Ubo, sip-on, Luy-a, klabo,
gabon, ahos,
Isog ug “Volatile Oil” pagsimhot butod, hilbas, tanglad,
baho hilanat, katol lemonsito

        Abokado,
mangostan,
        bayabas, santol
Aplod ang “Pectin, pagtilaw Panglimpyo kasoy, saging,
lami tannis” sa samad lumboy,
kaymito

      Alang sa ngot- Panyawan,

ngot sa ngipon, kipi-kipe,
      labad sa ulo, dapdap, gabon,
      sakit sa pus-on dita,
Pait ang “alkaloids” pagtilaw panahon sa kumintang,
lami regla, dili katyubong
katulog,
nerbyos
 Kinaiya Naglangk Pamaagi Asa Pananglit
sa sagbot ob nga sa pag-ila posible an
kemikal itambal
        Pinyon,
        ipil-ipil,
Liso “Fixed oil” Pagtan-aw Bitok lansones,
patola,
bunga sa
kalabasa,
balantiyo
ng
        Kogon,
      Taas ang busikad,
Balili “Potassiu Pagtan- dugo, tanglad,
m” aw hubong, bilabila,
bus-aw yahong-
yahong
 UNSA’Y KINAHANGLAN NATO NGA
MAHIBALO-AN SA TANOM?

 Kon kini kahoy, bagon, sagbot, balili o suwa.

 Kon unsa nga bahin sa tanom ang atong gamiton –

kini ba ang gamot, sanga, dahon, bulak, prutas o liso?

 Kon kanu-s ang tukma nga panahon sa pagpopo sa

tanom, tukma nga pag-andam niini ug unsaon
paghimo niini nga tambal.
 KANUS-A TUKMA NGA KUHA-ON O PUPO-ON ANG USA
KA TANOM?

PARTE SA TANOM KANUS-A ANGAY PUPO-ON?

Dahon Sa dili pa mahinog ang mga bunga,
Sa dili pa mobuka ang bulak
Bulak Sa dili pa kini mobuka
Bunga Kung gulang na ang bunga
Liso Kung hinog na ang bunga
Panit Kung init ang panahon ug kon ang
edad sa tanom lapaw na sa duha ka
tuig
Sanga Kung hapit na mamulak ang tanom
Gamot Pagkahuman sa pagpamulak sa
tanom
Tibuok tanom Sa dili pa mobuka ang iyang mga
blak
Bunga nga naa sa gamot Sulod sa Oktobre hangtud sa
pananglitan luy-a Pebrero, panahon ng sila nag-ipon
ug kaugalingon nilang pagkaon
 UNSAON PAG-ANDAM SA TANOM UNA KINI HIMUON
NGA TAMBAL?

Paghagpat

Kuhaon ang dunot o

lata nga bahin sa
tanom. Kuhaon usab
ang parte nga gikaon sa
mananap
Paghugas

Kuhaon ang mga hugaw

ug hugasan ang mga
sagbot sa hustong
kalimpyo.

• Paghiwa-hiwa

Hiwa-on ang mga dahon, bulak

o baunga. Tadtaron ang panit,
sanga, gamot, suwa o saha.
 Pagpauga

Pinaagi sa pagpahangin o
pagpalandong

Pinaagi sa pagpa-init sa adlaw

Pinaagi sa
pagdangdang sa
kalayo o pugon:
 UNSAON PAGHIPOS SA MGA NAPAUGA NGA TANOM?

Human nauga ang tanom, pulboson kini pinaagi sa

almires o lusong.

Ibutang ang mga napolbos nga tanom sa sudlanan

nga botelya o garapa.

Kinahanglan nga brown o “dark”ang kolor sa botelya

aron dili madaut sa silaw sa adlaw ang kemikal sa
tanom.
Butangan ug pahimangno ang kada sudlanan sa tanom. Ang
pahimangno maglakip sa mga mosunod:

Ngalan sa tanom ug ang parte niini, pananglitan dahon.

Petsa sa pagpupo.

Sa unsang sakit gamiton.

Kang kinsa gidili- pananglitan, dili mahimong ihatag o gamiton

sa mabdos.

Hiposon ang botelya nga gisudlan sa lugar nga dili makab-ot sa

mga bata, balanse ang init ug hangin, sigurado nga dili mabasa.
 PAGHIKAY SA TAMBAL

HAPLAS

DUGA (Extract)
INITOS (Decoction)

PAGHUMOL O TSA (Infusion)

PAGHUMOL SA ALCOHOL O “TINCTURES”

OINTMENT

SYRUP
 MGA TANOM NGA MAKATAMBAL
Tanom Parte sa tanom nga Para asa gamiton?
magamit
AKAPULKO • Presko nga dahon ug haum • Impeksyon sa panit sama sa
(Cassia alata) nga pupo-on sa panahon sa an-an, bun-i, alipunga ug
pagpamulak kurikong

BAWANG Lusok sa ahos • Dili grabe nga “high blood

(Allium sativum) • Mabaw nga samad
• An-an
• Sakit sa ngipon
• Pagpasuka

BAYABAS Dahon nga presko o gipauga • Panghugas sa samad

(Psidium guavaja) • Sakit sa tiyan ug ngipon
• Kabahong

DAMONG MARIA Sanga, dahon, ug gamot • Sakit o pagbutod sa tiyan,

(Artemesia vulgaris) labad sa ulo ug ubo
• Dysmenorrhea
 Tanom Parte sa tanom nga Para asa gamiton?
magamit
DITA Panit sa puno-an ug • Malarya
(Alstonia scholaris) dahon • Pi-ang, bun-og
• Paso, hubag-huag
LAGUNDI Uga o presko nga dahon • Ubo, hilanat ug trangkaso,
(Vitex negundo) hubak, sakit sa ulo ug
kalawasan
• Kagid-kagid sa panit
LUY-A Gulang nga bunga nga • Sakit sa tiyan
(Zingiber officinale) naa sa gamot. • Rayuma
• Gahi nga ubo
• Mabaw nga samad
MAIS Buhok nga naa sa bunga • Infection sa agi-anan sa
(Zea mays) ihi, “high blood” ug
diabetes
MAKABUHAY Bagon nga haum puop-on • Panghunad sa samad
(Tinospora rumphii) sa ting-init. • An-an, bun-I, alipunga
 Tanom Parte sa tanom nga Para asa gamiton?
magamit
MAKAHIYA Gamot • Brongkitis
(Mimosa pudica) • Insomya
• Manas ug hubak
• Balisawsaw
• Kagid-kagid
NIYOG Tubig sa lubi • Paghuli sa tubig sa lawas
(Cocos nucifera) kon magkalibanga o
nagsuka
• Impeksyon sa agi-anan sa
ihi
NIYOG-NIYOGAN Uga o presko nga liso • Bitok sa tiyan
(Quisqualis indica)

OREGANO Dahon • Ubo, hilanat

(Coleus amboinicus) • Sakit sa tiyan
• Paso
PAPAYA Tagok sa hilaw nga bunga • Kabahong
(Carica papaya) o sa puno-an • Pagtobbol
Hinog nga bunga
 Tanom Parte sa tanom nga Para asa gamiton?
magamit
SABILA Presko o uga nga dahon • Paso
(Aloe barbadensis) • Kabahong
• kaspa
SAGING Hilaw nga bunga o saha • Paghubag gumikan sa
(Musa spp) bun-og ug pi-ang
• Samad
• ulcer
SAMBONG Dahon • Pagpaihi, “high blood”,
(Blumea balsamifera) pagpahilis sa bato sa
agi-anan sa ihi
• Ubo, hubak ug hilanat
TAKIP-KUHOL Dahon • “High blood”, ubo,
(Centella asiatica) panghupong sa tiil
• Hilanat
• samad

TSAANG GUBAT Gulang nga dahon • Sakit sa tiyan

(Ehretia microphylla)
Daghang Salamat