MODUL 3

TURUNAN FUNGSI

Modul V : Turunan Fungsi 1

TURUNAN FUNGSI
Turunan fungsi f ditulis f’ adalah Notasi dan pengertian turunan fungsi
fungsi lain yang didefinisikan oleh :
dy
f ( x  h)  f ( x ) y  Gradien garis singgung
f ( x )  lim dx
h 0 h
ds
v (t )  Kecepatan sesaat
jika limitnya ada dt
y dm Laju massa per satuan
 
m
dt waktu
f(x+h)
dq Laju perubahan panas
q 
dt per satuan waktu
f(x+h)-f(x)
dh Perubahan entalpi
f(x) dT akibat perubahan
temperatur
h dP Perubahan tekanan
x
x x+h dV akibat perubahan
volume
2
Contoh Menghitung Turunan:
f ( x )  3x 2  4x  6 x
Hitung f’(x) f (x) 
2x  3
Jawab :
xh
f(x+h) = 3(x+h) – 4(x+h)+6
2 f ( x  h) 
= 3x2 + 6xh + 3h2 – 4x – 4h + 6 2( x  h )  3
xh x
f(x+h)-f(x) = 6xh + 3h2 – 4h f ( x  h)  f ( x )  
2( x  h )  3 2 x  3
f ( x  h)  f ( x ) (2 x  3)( x  h )  x (2 x  2h  3)
f ( x )  lim 
h 0 h ( 2 x  3)(2 x  2h  3)
6 xh  3h 2  4h
 lim 3h
h 0 h 
(2 x  3)(2 x  2h  3)
 lim (6 x  3h  4)
h 0 3h
f ( x )  lim
= 6x - 4 h 0 h( 2 x  3)(2 x  2h  3)
3

( 2 x  3 )2
Menghitung Turunan

Grafik fungsi f(x)

Y=1.5x2–4x+6
Y=4x-x2 Y=5-(x-3)2
Y=2

Y=-2(x-3)
Y=2x Y=4-2x
Y=3x-4

lim f ( x )  4 lim f ( x )  4
x 2 x 2
f (2) tidak ada f (2)  2
 Rumus Dasar Turunan Fungsi
d Contoh-contoh
(1). (k )  0
dx (1). y=5x4 + 5x - 10
d d d d
( 2). ( x n )  nx n 1 y  5 ( x 4 )  5 ( x )  (10)
dx dx dx dx
d
(3). ( ku )  k
du  5( 4 x 3 )  5(1)  0
dx dx
d du dv (2). y = (x4 + 10)(x5 – 5)
( 4). (u  v )  
dx dx dx u=x4+10 v=x5 – 5
d du dv u′=4x3 v′=5x4
(5). (uv )  v u
dx dx dx y' = u' v + uv‘ = (4x3)(x5–5)+(x4+10)(5x4)
y=uv  y' = u' v + uv'
x3  4 u=x3+4 v=x4 + 3
du dv (3). y 
d u 
v u x4  3 u′=3x2 v′=4x3
( 6).    dx dx
dx  v  v2 ( x 4  3)(3 x 2 )  ( x 3  4)( 4 x 3 )
y 
u uv  uv  ( x 4  3)2
y y  
v v2
Aturan Rantai
Misalkan diberikan, y = (x4 + 3)6 Kasus kedua, y = {4+3(x4+1)5}7

u=g(x) y=f(u) u=g(x) v=h(u) y=f(v)

x u=x4+3 y=u6 x u=x4+1 v=4+3u5 y=v7
du dy
 4x 3  6u5 du
 4x 3 dv
 15u 4 dy
 7v 6
dx du dx du dv

dy dy du dy dy dv du
   (6u5 )( 4 x 3 )     (7v 6 )(15u4 )( 4 x 3 )
dx du dx dx dv du dx
dy  {7( 4  3u5 )6 }{15( x 4  1)4 }( 4 x 3 )
 6( x 4  3)5 ( 4 x 3 )
dx
 {7( 4  3[ x 4  1]5 )6 }{15( x 4  1)4 }( 4 x 3 )
Rumus Umum Rumus Umum
y=f(u), u = g(x)  y=f(g(x)) y=f(v), v = h(v), u = g(x)  y=f{h[g(x)]}
dy dy du
  dy dy dv du
dx du dx   
dx dv du dx
SOAL LATIHAN
(1). y  3x10  4x x3  3
(11). y 
(2). y  2x - 5x 4  10x 2/3 x2  2

(3). y  2x 3 - 4x 4/5  10x - 2/3 x2  4

(12).y 
4 - 4/5 3/4 x4  2
( 4). y  3x  5x  10x
2 5 (x 2  1)(x 3  1)
(13). y 
(5). y  -  10x 3
x 4/3 x 4 x2  2
4 3
(6). y  (2x  4)(3 x  10 x ) (x 2  1)(x 3  x)
(14). y 
4 5 x3  1
(7). y  (3x  2x )( 4 x  2 x )
x3  1
(8). y  (x 2  3)(x 3  4)( x 5  4) (15). y 
(x 2  1)(x 2  2)
 3  6 6 
(9). y   4x 3   5x  
 4 5
x  x 
 4  5 1 
(10).y  ( x 4  1) 3x 4   x  
 3
x  2
x 
Dengan menggunakan rumus-rumus aturan
rantai hitunglah, dy/dx
(16). y  (x 4  2x)8
(23). y  (x 2  2) 4 ( x 4  1)2
(17). y  (x 4  2x 3  3)5 4
 x 3  1
(18). y  [4  (x 3  2)5 ]7 (24). y   
 x 3  1
 
(19). y  [6  (2x 3  3x  2 )7 ]5
(x 2  1)2
(25).y 
(20). y  x 2 x 2  1
( x 2  1)3
x2
(21).y 
x2  1
3 3
x 1
(22).y 
3
x
Rumus Dasar Turunan Trigonometri
d du d du
(1). (sin u)  cos u ( 4). (sec u)  sec u tan u
dx dx dx dx
d du d du
(2). (cos u)   sin u (5). (csc u)   csc u cot u
dx dx dx dx
d du d du
(3). (tan u)  sec 2 u ( 6). (cot u)   csc2 u
dx dx dx dx

Contoh-contoh
x
Hitunglah y′ dari : y=x4 sin 3x Hitunglah y′ dari : y 
( x  sec 2 x )
Jawab Jawab
u=x4, v=sin 3x u=x, v=x+sec2x
u′=4x3, v′=3 cos 3x u′=1, v′=1+2sec2x tan x
y′ = u v′ + u′v
( x  sec 2 x )1  x(1  2 sec 2 x tan x )
= x4(3 cos 3x) + (4x3) sin 3x y 
( x  sec 2 x )2

Turunan Fungsi 9
Hitunglah y′ dari : y = cos4(x2 + 1) Hitunglah y′ dari : y = cos(x2 + 1)4
Jawab: y= [cos(x2+1)]4 Jawab:
x u=x2+1 v=cos u y=v4 x u=x2+1 v=u4 y=cos v
du dv dy
du
 2x
dv
  sin u
dy
 4v 3  2x  4u 3   sin v
dx du dv dx du dv
dy dy
 ( 4v 3 )(  sin u)(2x )  (  sin v )( 4u3 )(2x )
dx dx
= 4(cos u)3 {–sin(x2+1) } (2x) = (-sin u4){4(x2+1)3}(2x)
= 4 [cos(x2+1)]3 {–sin(x2+1)} (2x) = -sin(x2+1)4{4(x2+1)3}(2x)
3
 x 
4  x 
4
3
Hitunglah y′ dari : y  sec    sec  
Jawab:  x  1   x  1 
x dy dy dw dv du
x u v=u 4
w=sec v y=w3    
x 1 dx dw dv du dx
du 1 dv 3 dw dy 2
  4u  sec v tan v  3 w
dx ( x  1)2 du dv dw
Dalam soal latihan 6. y = sin3(2 – 3x + x3)
hitunglah turunan 7. y = cos(4 – 8x + x6)5
dy/dx, untuk fungsi- 8. y = tan6(x + sin x)5
fungsi berikut ini. 9. y = sin(x2) cos2 x
10. y = tan5sec(1 + x2)
11. y = tan(x2 + 1)5
(1).y  x 4cos 3x
12. y = cot5(x3 + 1)
(2). y  (x 5  1) tan 4 x 13. y = sin(x2 + sin2 x)5
(3).y  ( x 6  2) sec 6 x 14. y = sec(tan(1 + x2))
x3
15. y = (3x + x3)4 sin2 x
( 4).y  16. y = sec3(2x – x2)6
x 2  sin 4 x
17. y = sin3[cos(x – 3x2)]
x 2  cos 2 x 18. y = sin3tan4 x
(5).y 
x3 19. y = sec3tan2 x
20. y = cos3cot4 x

11