AUTOR:

AMELIA LIS

Fale elektromagnetyczne
promienie rentgenowskie
1. Co to są promienie rentgenowskie?
 Zwane również promieniowaniem rtg,
promieniowaniem X, promienieniami X,
promieniowaniem Roentgena -
rodzaj promieniowania
elektromagnetycznego. Długość fali mieści
się w zakresie od ok. 10 pm do 10 nm. W
widmie fal elektromagnetycznych
promieniowanie rentgenowskie znajduje się
za nadfioletem, pokrywając się z
zakresem promieniowania gamma.
2. Źródła promieniowania
 Promieniowanie rentgenowskie uzyskuje się w
praktyce (np. w lampie rentgenowskiej) poprzez
wyhamowywanie rozpędzonych elektronów na
materiale o dużej (powyżej 20) liczbie
atomowej (promieniowanie hamowania), efektem
czego jest powstanie promieniowania o
charakterystyce ciągłej. Promieniowanie X powstaje
także w wyniku wychwytu elektronu, tj. gdy jądro
przechwytuje elektron znajdujący się na powłoce K,
w wyniku czego powstaje wolne miejsce, na które
spadają elektrony z wyższych powłok i następuje
emisja kwantu X.
 Obecnie są budowane także efektywniejsze źródła
promieniowania X: promieniowanie wytwarzane jest
przez elektrony poruszające się po okręgu
w synchrotronach, stąd promieniowanie to nazywa
się promieniowaniem synchrotronowym. Pierwsze
źródła promieniowania synchrotronowego należące do
tzw. I i II generacji były stosunkowo mało wydajne.
Dopiero źródła promieniowania synchrotronowego
nowszej konstrukcji, należące do III generacji,
pozwoliły na osiąganie większych natężeń
promieniowania, a przede wszystkim umożliwiły w
miarę ciągłą bezawaryjną pracę. 
3. Zastosowanie
 Promieniowanie rentgenowskie jest
wykorzystywane do uzyskiwania zdjęć
rentgenowskich, które pozwalają m.in.
na diagnostykę złamań kości i chorób płuc oraz do
rentgenowskiej tomografii komputerowej.
Wysokoenergetyczne promieniowanie
rentgenowskie (rzędu MeV) stosowane jest jako
wygodna alternatywa napromieniowania za
pomocą radioizotopów (brak konieczności
okresowej wymiany materiału promieniotwórczego)
w radioterapii niektórych nowotworów.
 Dawki skuteczne będące rezultatem naświetleń
diagnostycznych mieszczą się w przedziale od
0,1 (zdjęcie klatki piersiowej) do
5,6 mSv podczas badań żołądka i przewodu
pokarmowego (dla porównania, naturalne tło
promieniotwórcze w Polsce powoduje przyjęcie
2–3 mSv rocznie). Dawki terapeutyczne są
tysiące razy silniejsze. Przyjęcie
dużej dawki promieniowania może powodować
oparzenia i chorobę popromienną.
4. Historia
 Do najważniejszych badaczy promieni
rentgenowskich należeli William
Crookes, Johann Wilhelm Hittorf, Eugen
Goldstein, Heinrich Hertz, Philipp
Lenard, Hermann von Helmholtz, Thomas
Edison, Nikola Tesla, Charles Barkla,
oraz Wilhelm Röntgen. Pionierem był Iwan
Puluj, który jako pierwszy zastosował
promienie X w obrazowaniu medycznym
 Jedne z najwcześniejszych badań zostały
przeprowadzone przez Williama Crookesa oraz
Johanna Wilhelma Hittorfa. Obserwowali oni
powstające w lampie
próżniowej promieniowanie, które pochodziło z
ujemnej elektrody. Promienie te powodowały
świecenie szkła w lampie. W 1876 roku Eugen
Goldstein nazwał je promieniowaniem
katodowym. Nie było to jednak promieniowanie
rentgenowskie, tylko strumień elektronów o
dużej energii.
 Następnie angielski fizyk William Crookes badał
efekty wyładowań elektrycznych w gazach
szlachetnych. Stwierdził on, że jeżeli umieści w
pobliżu lampy kliszę fotograficzną, to ulega ona
naświetleniu i pojawiają się na niej cienie
przedmiotów, które przesłaniały lampę. Efekt ten
nie wzbudził jego zainteresowania. Głównym
źródłem wspomnianego efektu było
promieniowanie nazwane później „X”, powstające
w wyniku gwałtownego wyhamowania elektronów
– promieni katodowych.
 W roku 1892 niemiecki fizyk Heinrich Hertz
rozpoczął eksperymenty, nad przenikaniem
promieni katodowych przez cienkie warstwy
metalu, np. aluminium, a jego student Philipp
Lenard kontynuował te badania. Uczeń Hertza
opracował wersje lampy katodowej i analizował
przenikanie promieni przez różne materiały.
 Niezależnie od nich w kwietniu 1887 roku Nikola
Tesla rozpoczął badania nad tym samym zagadnieniem.
Eksperymentował z wysokimi napięciami i lampami
próżniowymi. Opublikował on wiele technicznych prac nad
udoskonalonymi lampami z jedną elektrodą. W 1897 roku
wygłosił na ten temat odczyt przed New York Academy of
Sciences. Nikola Tesla potrafił wytworzyć na tyle silne
promieniowanie katodowe, że udało mu się zaobserwować
jego negatywny wpływ na istoty żywe. W 1892 roku zdał
sobie sprawę, że promienie katodowe mogą służyć do
obserwacji wnętrza ciała człowieka i wykonał
szereg fotografii. Gdy Wilhelm Röntgen ogłosił o swoim
odkryciu, Tesla przesłał mu wykonane przez siebie fotografie
 8 listopada 1895 roku niemiecki naukowiec Wilhelm
Röntgen rozpoczął obserwacje promieni katodowych
podczas eksperymentów z lampami próżniowymi. 28
grudnia 1895 roku opublikował on wyniki swoich badań
w czasopiśmie Würzburgskiego Towarzystwa Fizyczno-
Medycznego. Było to pierwsze publiczne ogłoszenie
istnienia promieni rentgenowskich, dla których Röntgen
zaproponował nazwę promienie X, obowiązującą do
chwili obecnej w większości krajów. Potem wielu
naukowców zaczęło je określać jako promienie rentgena
(nazwa obowiązująca m.in. w Polsce i w Niemczech). Za
to odkrycie Röntgen otrzymał pierwszą nagrodę Nobla w
dziedzinie fizyki w 1901 roku.
 W 1896 roku w Warszawie polski fotograf, chemik
oraz wynalazca Piotr Lebiedziński niemal
równocześnie z dr. Edmundem
Biernackim wykonywał pierwsze na terenie Polski
zdjęcia przy pomocy promieni Roentgena.
W Krakowie tego samego roku Karol
Olszewski wraz z profesorem Alfredem
Obalińskim w Katedrze Fizyki Uniwersytetu
Jagiellońskiego wykonali również pierwsze zdjęcia
rentgenowskie, które eksponowane są obecnie w
zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego z
siedzibą w Collegium Maius.
Zdjęcia
rentge-
nowskie
KONIEC
