Czynniki chemiczne

w środowisku pracy

Ilona Gajdzik-Skubis
Substancje chemiczne
 Jednym z powszechnie występujących czynników szkodliwych
w środowisku pracy są substancje chemiczne.
Narażenie na te czynniki występuje praktycznie we wszystkich gałęziach
krajowej gospodarki.
 Procesy technologiczne, w których są one produkowane, przetwarzane lub
stosowane są źródłem zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach pracy.
Według danych GUS z 2005 r. substancje chemiczne stanowią zagrożenie
dla 5,5% ogólnej liczby pracowników zatrudnionych w warunkach
szkodliwych dla zdrowia.
 Substancje chemiczne w powietrzu na stanowiskach pracy występują
w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia
zawodowego wchłanianie substancji zachodzi przede wszystkim przez drogi
oddechowe, ale również przez skórę i z przewodu pokarmowego.
 Definicje

Czynnik chemiczny - każdy pierwiastek lub związek chemiczny,
w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje
w przyrodzie, lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany lub
uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go
w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy, niezależnie od faktu, czy
jest albo nie jest wytwarzany celowo lub jest albo nie jest
wprowadzany do obrotu.
Zaliczamy do nich wszelkie kwasy, zasady, rozpuszczalniki i inne.
 Dopuszczalne stężenie w materiale biologicznym - najwyższy
dopuszczalny poziom określonego czynnika lub jego metabolitu
w odpowiednim materiale biologicznym lub najwyższą dopuszczalną
wartość odpowiedniego wskaźnika, określającego oddziaływanie
czynnika chemicznego na organizm; w szczególności materiałem
biologicznym są krew i mocz pobrane od pracowników
 Definicje
Czynnik chemiczny – jako stwarzający zagrożenie:

a)czynnik chemiczny, który zgodnie z kryteriami, o których mowa w przepisach

wydanych na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach
i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84, z późn. zm. 4)), zwanej dalej
"ustawą", jest klasyfikowany jako substancja niebezpieczna lub preparat
niebezpieczny, z wyjątkiem niebezpiecznych wyłącznie dla środowiska, niezależnie
od faktu, czy wymaga klasyfikacji zgodnie z tymi przepisami, 

b)czynnik chemiczny, który zgodnie z kryteriami, o których mowa w przepisach

ustawy, nie jest niebezpieczny, ale który z uwagi na swoje właściwości
fizykochemiczne lub oddziaływanie na człowieka oraz sposób, w jaki jest stosowany
lub obecny w miejscu pracy, może stwarzać ryzyko dla bezpieczeństwa lub zdrowia
pracowników; przez pojęcie to należy rozumieć także każdy czynnik chemiczny oraz
pył, dla którego zgodnie z odrębnymi przepisami ustalono wartości najwyższych
dopuszczalnych stężeń;
 Definicje

 Zagrożenie czynnikiem chemicznym - swoista właściwość czynnika

chemicznego mogącą potencjalnie spowodować szkodę; 

Ryzyko zawodowe stwarzane przez czynnik chemiczny -

prawdopodobieństwo (możliwość) wystąpienia potencjalnej szkody
zdrowotnej w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub narażenia
na czynnik chemiczny w miejscu pracy; 

Praca z udziałem czynnika chemicznego - każdą pracę, w której stosuje się

lub zamierza się stosować czynnik chemiczny, w jakimkolwiek procesie,
łącznie z jego wytwarzaniem, wszelkimi manipulacjami, przechowywaniem,
transportem oraz usuwaniem w postaci odpadów i procesami przeróbki
odpadów, a także wszelką działalność, która wynika z takiej pracy
Klasyfikacja niebezpiecznych substancji
chemicznych
Substancje chemiczne ze względu na szkodliwe efekty powodowane w żywych organizmach klasyfikujemy
do następujących grup:
- substancje i preparaty bardzo toksyczne - są to substancje i preparaty działające bardzo toksycznie po
połknięciu, w kontakcie ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Zagrażają powstaniem
bardzo poważnych, nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka,
- substancje i preparaty toksyczne - są to substancje i preparaty działające toksycznie po połknięciu, w kontakcie ze skórą, w
wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Zagrażają powstaniem bardzo poważnych,
nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka,
- substancje i preparaty szkodliwe - są to substancje i preparaty działające szkodliwie po połknięciu, w
kontakcie ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych
zmian w stanie zdrowia człowieka,
- substancje i preparaty żrące - są to substancje i preparaty, które powodują poważne oparzenia,
- substancje i preparaty drażniące - są to związki chemiczne, działające drażniąco na błony śluzowe oczu
i dróg oddechowych oraz skórę. Należą do nich między innymi: amoniak, chlor, tlenki azotowe, fluorowodór,
kleje, rozpuszczalniki, związki ftalowe i inne,
- substancje i preparaty uczulające - są to związki chemiczne wywołujące uczulenia (alergie) najczęściej
na skórze człowieka, po jej zetknięciu się z nimi (np. stany zapalne, wypryski) lub też zmiany w układzie
oddechowym. Należą do nich, np. związki chromu, niklu, kobaltu, formalina, fenol,
- substancje i preparaty rakotwórcze - są to związki chemiczne, które mogą spowodować niekontrolowany
wzrost komórek prowadzących do zmian nowotworowych np. azbest, benzen, arsen, produkty ropopochodne,
- substancje i preparaty mutagenne - są to związki chemiczne powodujące trwałe zmiany w materiale genetycznym
przekazywanym następnym pokoleniom. Do substancji mutagennych zaliczane są, np. iperyt, formalina,
benzen, kwas azotowy itp. Mogą to być również leki wprowadzone do organizmu matki i działające
szkodliwie na płód.
- substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość - są to substancje chemiczne powodujące
obniżenie płodności u mężczyzn (np. benzen, ołów) lub poronienia u kobiet (np. rozpuszczalniki organiczne).
Zagrożenia czynnikami chemicznymi

 Substancje zaklasyfikowane jako

 niebezpieczne,
 Preparaty zaklasyfikowane jako
 niebezpieczne,
 Czynniki dla których ustalona jest
 dopuszczalna wartość stężenia,
 Czynniki, które ze względu na sposób
 użytkowania stanowią zagrożenie.
Piktogramy – znaki graficzne czynników
chemicznych
Zagrożenia czynnikami chemicznymi
w zależności od rodzaju działania na
organizm człowieka:
 Toksyczne,
 Drażniące,
 Uczulające,
 Rakotwórcze,
 Mutagenne,
 Teratogenne.
Zagrożenia czynnikami chemicznymi
w zależności od sposobów wchłaniania:

 przez drogi oddechowe,

 przez skórę i błony śluzowe,
 przez przewód pokarmowy.
Drogi wchłaniania substancji chemicznych
do organizmu

Wchłanianie przez przewód pokarmowy szkodliwe

substancje chemiczne dostają się przez usta do
żołądka najczęściej drogą pośrednią, prze niesione
rękoma, wraz z pożywieniem, w czasie
picia napojów lub palenia papierosów,
a więc głównie z powodu zaniedbań
higienicznych. Mogą też dostać się
do organizmu w wyniku
przypadkowego spożycia.

Uwaga: zabronione jest przechowywanie preparatów

chemicznych w opakowaniach
po środkach spożywczych!
Wchłanianie przez skórę dotyczy
zarówno substancji dobrze
rozpuszczalnych w wodzie, jak
i w tłuszczach Uszkodzenia
skóry, podwyższona temperatura
i wilgotność zwiększają zdolność
wchłaniania substancji przez skórę.
Wchłanianie przez drogi oddechowe jest najczęstszym
sposobem przenikania ich do organizmu.
W ten sposób wchłaniają się do organizmu substancje
w postaci par, gazów, dymów, aerozoli i pyłów.
Szybkość wchłaniania w drogach oddechowych
zależy od właściwości fizykochemicznych substancji.
Na ogół nie wielkie jest wchłanianie w obrębie
górnych i środkowych dróg oddechowych, a najszybciej
odbywa się pęcherzykach płucnych.
Reakcja organizmu na substancje toksyczne
zależy od:
 ich właściwości fizykochemicznych, drogi
wchłaniania, wielkości dawki i okresu narażenia,
a także od takich cech organizmu jak płeć, wiek,
ogólny stan zdrowia i odżywianie oraz stan
układów: endokrynologicznego,
immunologicznego, genetycznego.
 Zależy ona też od czynników zewnętrznych, jak
temperatura i wilgotność powietrza.
Skutki narażenia na szkodliwe substancje chemiczne mogą być :

- miejscowe i układowe, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Skutki miejscowe to działanie drażniące i uczulające skórę i błony śluzowe.

Skutki układowe to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie,

nerkach, układzie sercowo-naczyniowym itd.
Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na substancje toksyczne.
Definiuje się je jako procesy patologiczne rozwijające się w organizmie po dłuższym lub
krótszym okresie utajenia.
Działanie odległe mogą rozwijać się bezpośrednio w organizmach narażonych na
działanie substancji toksycznej lub dopiero w następnych pokoleniach.
Zmiany te o rożnym charakterze często przyjmują formę przerostu nowotworowego
(działanie rakotwórcze).
Zaburzenia wtórne - pokoleniowe - najczęściej mają charakter zaburzeń
genotoksycznych (zmiany w materiale genetycznym), embriotoksycznych (zmiany
patologiczne u potomstwa) i teratogennych (zmiany patologiczne w zarodkach lub
płodach).
Koncepcja najwyzszych dopuszczalnych
stężeń
 Koncepcja dopuszczalnych poziomów dla substancji chemicznych w powietrzu
środowiska pracy zakłada, że dla każdej substancji istnieje stężenie, przy którym i
poniżej którego u pracownika nie wystąpią żadne szkodliwe zmiany w stanie zdrowia.

 Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS), najwyższe dopuszczalne stężenie

chwilowe (NDSCh) i/lub najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) są to
trzy kategorie normatywów higienicznych ustalane w Polsce.

 Polska jest jednym z krajów, gdzie istnieje już od kilkunastu lat system ustalania
normatywów higienicznych, którego głównym ogniwem jest Międzyresortowa Komisja
ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla
Zdrowia. W jej skład wchodzą przedstawiciele resortów zdrowia, pracy, przemysłu,
ochrony środowiska, instytucji naukowych oraz pracodawców i związków
zawodowych.
Obowiązki pracodawcy
 Pracodawca jest zobowiązany do takiego wyposażenia i utrzymania
budynków, instalacji i maszyn, stanowisk pracy, organizacji procesu
technologicznego, aby nie następowało zanieczyszczenie środowiska
pracy lub było ono ograniczone do możliwie najniższego poziomu, a
dla substancji o ustalonych wartościach najwyższych dopuszczalnych
stężeń – do poziomu nieprzekraczającego tych wartości.
 Pracodawca jest również zobowiązany do badania stężeń substancji
chemicznych w celu ustalenia stopnia narażenia pracowników.
 Do wykazu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń
wprowadzono oznakowania, które dostarczają istotnej informacji o
kierunku działania substancji chemicznej. Substancje o działaniu
żrącym oznakowano symbolem C, drażniącym – I, uczulającym – A,
rakotwórczym: rakotwórczym kat. 1 lub 2, o działaniu toksycznym na
płód – Ft i wchłaniających się przez skórę – Sk.
Podano również podstawy klasyfikacji substancji.
Najwyższe dopuszczalne stężenia
czynników chemicznych w środowisku pracy

Wartość średnia ważona stężenia, którego

oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego
dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru
czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy,
przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno
spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia
oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

W załączniku wykaz dopuszczalnych stężeń

substancji chemicznych
Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe
(NDSCh)

Wartość średnia stężenia, które nie powinno

Spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia
pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy
nie dłużej niż15 minut i nie częściej niż2 razy
w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie
krótszym niż 1 godzina.
Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe
NDSP

Wartość
stężenia, która ze względu na
zagrożenia zdrowia lub życia
pracownika nie może być
w środowisku pracy przekroczone
w żadnym momencie.
 Identyfikacja substancji chemicznych
występujących w zakładzie pracy
 Każdy pracodawca, u którego w proce sie pracy są produkowane,
pakowane, stosowane, czy też przechowywane substancje
i preparaty chemiczne – ma obowiązek spełnić wymagania prawne
nałożone przez obowiązujące przepisy. Nie wywiązywanie się
z niektórych obowiązków nałożonych przez przepisy stanowi
wykroczenie, za które pracodawcy mogą być kara ni grzywną.
 Czynniki chemiczne stwarzają szczególne zagrożenie dla zdrowia
lub życia osób na nie narażonych. Nie dopuszczalne jest
stosowanie czynników chemicznych bez uprzedniego ustalenia ich
stopnia szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia
odpowiednich środków profilaktycznych.
 Bezpieczne stosowanie substancji i preparatów
chemicznych możliwe jest po zweryfikowaniu
i określeniu występujących w zakładzie chemikaliów oraz
zapoznaniu się z ich właściwościami.
Po przeprowadzeniu takiej analizy pracodawca ma
obowiązek sporządzenia spisu niebezpiecznych
substancji i preparatów chemicznych.
Spis ten powinien być na bieżąco aktualizowany.

 W załączeniu publikacja PIP w zakresie tematu :

Czynniki chemiczne- obowiązki pracodawcy
 Czynniki chemiczne - dokumentacja
pracodawcy
 Wykaz stosowanych niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych,
 Karty charakterystyk stosowanych niebezpiecznych substancji i preparatów
chemicznych,
 Instrukcja bezpiecznej i higienicznej pracy z niebezpiecznymi czynnikami
chemicznymi na poszczególnych stanowiskach,
 Podstawowe wymagania przy pracach szczególnie niebezpiecznych,
 Instrukcja bezpiecznego magazynowania i składowania bezpiecznych
substancji i mieszanin chemicznych,
 Wykaz prac szczególnie niebezpiecznych, Instrukcje bezpiecznej i
higienicznej pracy np:. przy produkcji laminatów instrukcja powinna
zawierać co najmniej specyfikę stosowanych materiałów, technologię
produkcji, wymagane środki ochrony indywidualnej, wymagania dotyczące
obsługi i konserwacji urządzeń i sprzętu pomocniczego używanego podczas
nanoszenia żelkotu na powierzchnie kopyt,
 Ocena ryzyka zawodowego z oszacowanym ryzykiem dla występujących
czynników chemicznych
Działania pracodawcy
Informacje dla pracowników dotyczące niekorzystnych skutków, które mogą powodować u pracowników
substancje i preparaty chemiczne. Informacje te powinny być przekazywane w sposób jasny i zrozumiały
Pracownicy stosujący substancję lub preparat niebezpieczny mają obowiązek zapoznania się z kartą
charakterystyki
oraz podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagrożenia.
Jako niebezpieczne klasyfikuje się substancje lub preparaty chemiczne:
 właściwościach wybuchowych
 właściwościach utleniających
 skrajnie łatwo palne
 wysoce łatwo palne
 łatwo palne
 bardzo toksyczne
 toksyczne
 szkodliwe
 żrące
 drażniące
 uczulające
 rakotwórcze
 mutagenne
 działające na rozrodczość
 niebezpieczne dla środowiska
Karty charakterystyk substancji i preparatów
niebezpiecznych

zawierają dane dotyczące:

•producenta, importera lub dystrybutora –nazwa lub imię i nazwisko, adres
i numer telefonu, datę sporządzenia/datę aktualizacji,
•identyfikacji substancji/preparatu*,
•składu i informacji o składnikach,
•identyfikacji zagrożeń,
•pierwszej pomocy,
•postępowania w przypadku pożaru,
•postępowania w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska,
•postępowania z substancją/preparatem*i jej/jego*magazynowania,
•kontroli narażenia i środków ochrony indywidualnej,
•właściwości fizykochemicznych,
•stabilności i reaktywności,
•informacji toksykologicznych,
•informacji ekologicznych,
•postępowania z odpadami,
•informacji o transporcie,
•informacji dotyczących przepisów prawnych,
•innych informacji.
W załączeniu przykładowe karty
Substancje i preparaty niebezpieczne podlegają zgłoszeniu do Biura
do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych.
 Wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem znajduje się w załączniku do
rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. (Dz. U. nr 201, poz. 1674).
 Kryteria i sposoby klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych wyszczególnione są w rozporządzeniu
Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. (Dz. U. nr 171, poz. 1666, zm. Dz. U. nr 243/2004, poz.
2440).
 Na każdym opakowaniu zawierającym niebezpieczną substancję lub preparat, zgodnie z rozporządzeniem
Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji
niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (Dz. U. nr 173, poz. 90 1679, ze zm. 2004 r., Dz. U. nr
260 poz. 2595), powinna być trwale przytwierdzona etykietka zawierająca następujące elementy:
-nazwa substancji lub nazwa handlowa preparatu, przeznaczenie preparatu
- nazwa lub imię i nazwisko, adres i numer telefonu producenta substancji lub preparatu, a w przypadku
substancji lub preparatów produkowanych za granicą także importera lub dystrybutora wprowadzającego
substancje lub preparat do obrotu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej nazwę chemiczną lub nazwy
chemiczne substancji obecnych w preparacie w oparciu o kryteria podane w ww. rozporządzeniu
- znak lub znaki ostrzegawcze i napisy określające ich znaczenie
- zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia wynikającego z niebezpieczeństwa związanego ze stosowaniem
substancji lub preparatu (zwroty R)
- zwroty opisujące bezpieczne warunki stosowania substancji lub preparatu (zwroty S)
 Minister Zdrowia określił również obowiązek dostarczenia karty charakterystyki niektórych preparatów
niezaklasyfikowanych jako niebezpieczne (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 sierpnia 2002 r.,
Dz. U. nr 142, poz. 1194).
 Niebezpieczne czynniki chemiczne są używane w zakład
ach pracy powszechnie i stale, często jednak bez świado
mości związanego z nimi ryzyka zawodowego. Poznawa
nie stopnia szkodliwości materiałów i procesów technolo
gicznych może stać się kluczem do podejmowania przez
pracodawców odpowiednich środków profilaktycznych.
Specjaliści z PIP prezentująróżnorodne przykłady zagro
żeń czynnikami chemicznymi, opisy wypadków przy prac
y i chorób zawodowych, a także przykłady środków profil
aktycznych, koniecznych do zastosowania w celu ograni
czenia ryzyka zawodowego
.
 Kampania europejska
Komitet Wyższych Inspektorów Pracy ( SLIC) w roku 2010 rozp
oczął kampanię informacyjną i kontrolną w 26 państwach człon
kowskich UE i Norwegii, dotyczącą oceny ryzyka związanego z
używaniem niebezpiecznych czynników chemicznych w zakład
ach pracy pod hasłem „Substancje chemiczne: poznaj, oceń i z
apobiegaj”, której celem jest poprawa bezpieczeństwa przy sto
sowaniu niebezpiecznych substancji chemicznych. 

 Działania krajowe
Państwowa Inspekcja Pracy jest realizatorem europejskiej kam
panii SLIC, która w Polsce skierowana jest do małych i średnic
h zakładów pracy branży meblarskiej oraz produkujących wyro
by z włókien poliestrowo - szklanych.
Sposoby ograniczenia niekorzystnego wpływu na
pracowników

 Sposoby likwidacji lub ograniczenia źródeł zagrożeń chemicznych:

• zmiany w procesach technologicznych,
• zaprzestanie wykonywania procesów stwarzających szkodliwe warunki
pracy,
• automatyzacja, robotyzacja i hermetyzacja procesów technologicznych,
• stosowanie środków ochrony zbiorowej,
• izolacja stanowisk pracy,
• prawidłowe magazynowanie oraz likwidacja odpadów,
• rotacja, skrócony i limitowany czas pracy,
• stosowanie środków ochrony indywidualnej,
• egzekwowanie przestrzegania przepisów bhp,
• profilaktyka medyczna i przestrzeganie zaleceń służby medycyny pracy.
Stosowanie środków ochrony indywiduwalnej