DERS : MALZEME BİLİMİ

KONU : DİFÜZYON

Hazırlayan: Prof. Dr. Mehmet GAVGALI

1
Difüzyon Nedir?
 Isı etkisi altında bir malzemeye ait atomların bir denge
konumundan diğerine atlayarak yaptıkları harekete veya
atomsal taşınmaya difüzyon denir.
 Difüzyon olayında atomların hareketi, yüksek konsantrasyon
bölgelerinden düşük konsantrasyon bölgelerine doğrudur.
 Difüzyon bireysel olarak tek bir doğrultu takip etmeden zikzaklar
çizerek hareket olayıdır. Atomların bu hareketi yapabilmesi için
(yerinden uzaklaşabilmesi) enerjiye ihtiyaçları vardır ki buna
aktivasyon enerjisi denir.
 Difüzyon hızı gaz>sıvı>katı şeklindedir.
 Katılardaki difüzyon olayı genellikle noktasal kusurların sayesinde
gerçekleşir.

2
 Sıcaklık yükseldikçe atomların ısıl titreşimleri artar ve bir kısmı
içinde bulunduğu yapıdan bir diğer konuma atlayarak yer
değiştirir.
 Atomsal yayınım veya difüzyon denen bu olayda önce atomun
çevresi ile bağları kopar, sonra atomlar arası boşluklardan geçer
ve yeni konumda tekrar çevresi ile bağ kurar.

3
 ısıtma

(enerji)

Isıl işlem öncesi bakır- Isıl işlem öncesi bakır-

nikel yayınma çifti nikel yayınma çifti

4
5
 Difüzyon üzerinde çalışılma nedenleri:
• Termodinamik olayların mekanizmalarının ve hızlarının tespiti
• Hataların oluşumu ve yayılmasının tespiti
• Atomların hareketi ya da göçünün belirlenmesi
 Difüzyonla karşılaşılan yerler:
• Yüzey iyileştirme işlemlerinde
• Çevresel bozunmada (korozyon ve oksidasyon)
• Katılaşmada (sıvı halden katıya)
• Faz dönüşümlerinde (Katı-katı)
• Sürünmede
• Kaplama ve taban malzeme arasında
• Radyoaktif süreçlerde

6
 Gazlarda difüzyon:
Gazlar birbirleriyle her oranda karışır ve homojen karışımlar
meydana getirirler. Gazlardaki bu karışma özelliği moleküller arası
büyük boşluklardan dolayıdır.
Kütlece küçük moleküller büyüklerden daha hızlı hareket ederler
(½mv2). Örneğin bir hidrojen molekülü bir oksijen molekülünden
daha hızlı (4 kat) bir difüzyon gösterir.

7
 Konik-çanak
 Sıvılarda difüzyon:
Sıvılarda difüzyon gazlardan çok daha yavaştır. Çünkü sıvılarda
moleküller çok daha yakındır. Dolayısıyla moleküllerin boşluklardan
istifade ederek yayılma ihtimalleri daha zayıftır.
Sıcaklık arttıkça moleküller arası mesafeler arttığı için difüzyon artar.

8
 Katılarda difüzyon:
Katılarda da difüzyon olayı gerçekleşir. Altın bir levha kurşun bir
levha üzerinde uzun bir müddet tutulursa, iki metalin yüzeyleri
arasında difüzyon gerçekleşir ve altın atomları kurşun levhaya geçer.
Radyoaktif kurşun levha ile radyoaktif olmayan kurşun bir levha üst
üste sıkıştırıldığında belli bir süre sonra radyoaktif atomlar radyoaktif
olmayan levhaya geçtiği görülür.

9
Aktivasyon Enerjisi
 Bir atomun bulunduğu konumundan başka bir konuma
geçebilmesi için komşu atom arasındaki bağın koparılması ya da
komşu bir atoma bağlanabilmesi için ihtiyaç duyduğu enerjiye,
Aktivasyon Enerjisi (Q=Em) denir.
 Aktivasyon (hareket) enerjisi genellikle metallerin ısıtılmasıyla
sağlanır.
 Ara yer atomlarının hızlı hareket
etmesinden dolayı ara yer difüzyonu
boşluk difüzyonundan daha kolay
oluşur ve daha az enerjiye ihtiyaç
vardır.
 Düşük ergime sıcaklığına sahip
malzemelerde aktivasyon enerjisi
daha düşüktür.
10
Aktivasyon enerjisini etkileyen faktörler:

 Ana kafes atomunun yarıçapı

 Atom boşluğunun yarıçapı
 Ara yer atomunun yarıçapı
 Kristal yapının türü
 Atomsal dolgu faktörü
 Sıcaklık

11
 Aynı cins atomların konumlarını değiştirmesiyle
ortaya çıkan yayınmaya kendi kendine ya da öz
difüzyon (self diffusion) denir. Saf metallerin hepsi
aynı tür atomdan oluştuklarından bu tür yayınma
görülür.

 Yaklaşık eşit çaptaki yabancı (empürite) atomların

difüzyonuna da yabancı atom difüzyonu denir.

12
Difüzyon mekanizmaları
Boş Nokta Mekanizması:
 Bir atomun komşu boşluğu doldurmak amacıyla kendi kafesindeki
yerini terk ederek yayınması olayına boşluk difüzyonu denir.
 Atomlar boş noktalara sıçrayarak boş olan yerleri doldururlar ve bu
olay zincirleme olarak devam eder. Bu boşluklar atomsal doldurma
hareketi sonucunda tane sınırlarında yok olur.
 Atom göçü, boşluk akma yönüne zıttır.
 Boşluk ne kadar fazla ise boşluk difüzyonu o kadar fazla olur.

13
Ara yer Mekanizması:
 Kristal yapı içerisindeki H, C, N, O gibi küçük ara yer atomların bir
ara yerden diğer bir ara yere hareket etmesi sonucu oluşan
yayınmaya ara yer difüzyonu denir.
 Bu mekanizmada, hem ara yerlerin boşluk sayısından daha fazla
olması, hem de ara yer atomlarının çapça çok küçük olması ve hızlı
hareket etmelerinden dolayı aktivasyon için az enerji gerekir.
 En iyi örnek karbonun demir kristali içerisinde yayınması.

14
Halka Mekanizması:
 Birbirine temas halinde bulunan atomlar aynı anda ve aynı yönde
hareket ederek birbirlerinin yerini almasıyla oluşan yayınma
mekanizmasına halka difüzyon mekanizması denir.
 Karşılıklı iki atom yer değişimi şeklinde veya atom grupları arasında
halka şeklinde yer değişimi ile gerçekleşebilir.
 Bu difüzyon için büyük enerjiye ihtiyaç olduğundan ergime
sıcaklığına yakın bölgelerde oluşabilir.
 Halka difüzyonun oluşma olasılığı diğer mekanizmalara göre
düşüktür.

Halka
Değişim

15
Difüzyon Türleri
 Kendi kendine difüzyon: Homojen malzemelerde aynı tür
malzemeye ait atomların yer değiştirmesi sonucunda oluşan
difüzyon türüdür.
 Ara difüzyon: Cu-Ni alaşım sistemindeki gibi iki metal alaşımı
arasında meydana gelen difüzyon türüdür.
 Hacim difüzyonu: Kütle malzemelerde kütle hareketlerinin neden
olduğu difüzyon türüdür.
 Tane sınırı difüzyonu: Yalnız tane sınırları boyunca atom
yayınımının görüldüğü difüzyon türüdür.
 Yüzey difüzyonu: Bir fazın yüzeyi boyunca atom yayınımının
görüldüğü difüzyon türüdür.

16
Difüzyon Kanunları
 Malzemenin birim zamanda birim kesit alanından geçen atom
sayısına atomsal difüzyon akısı denir.

• J=Atomsal difüzyon akısı (atom/m2s)

• Belirli bir zaman aralığında geçen atom sayısı
𝑁 veya kütlesi (atom)
𝐽=
𝐴𝑡 • Atomların geçtiği alan (m2)
• Atomların alan içerisinden geçme süresi (s)

 Difüzyon kanunları I. Fick Kanunu ve II. Fick Kanunu olmak üzere

ikiye ayrılır.

17
I. Fick Kanunu (Kararlı hal difüzyonu)
 Bir difüzyon sisteminde, atomsal difüzyon akısı zamana bağlı
değişmeyip aynı oranda akış gerçekleşiyorsa buna kararlı hal
difüzyonu denir.

xA xB

Her iki yüzeyindeki konsantrasyonun (veya basıncın) sabit tutulduğu

bir metal plakada, kesit boyunca gaz atomlarının yayınması
18
 Difüzyon konsantrasyonu–mesafe grafiğinde eğriye konsantrasyon
eğrisi, herhangi bir noktanın eğimine de konsantrasyon gradyanı
denir.

𝑑𝐶
 Konsantrasyon gradyanı
𝑑𝑥
 Doğrusal eğrinin
∆ 𝐶 𝐶 𝐴 −𝐶 𝐵
konsantrasyon gradyanı =
∆ 𝑥 𝑥 𝐴 − 𝑥𝐵

 Kararlı hal difüzyonunda konsantrasyon eğrisi difüzyon zamanı

arttıkça doğrusal / orantılı olarak değişir.

19
 Kararlı hal difüzyonu şartlarında atomsal difüzyon akısı:
• J=Atomsal difüzyon akısı (kg/m2s)
𝑑𝐶
𝐽 =− 𝐷 • D=Difüzyon katsayısı (m2s)
𝑑𝑥 • dC/dx=Konsantrasyon gradyanı

 (-) işareti difüzyon yönünün yüksek konsantrasyondan düşük

konsantrasyona doğru yönlendiğini gösterir.

( )
• D0=Difüzyon sabiti (m2s), T=Mutlak sıcaklık (K),
𝑄
• R=Gaz sabiti (8,314 J/mol.K) 𝐷=𝐷0 𝑒𝑥𝑝 −
• Q=Aktivasyon enerjisi (J/mol) 𝑅𝑇

Nitrojen, oksijen, hidrojen gazı

 Kararlı difüzyona örnek: su buharı (Saf
hidrojen
olmayan hidrojen
Hidrojen gazının saflaştırılması. gazı)
Sabit ve düşük basınçta

20
II. Fick Kanunu (Kararsız hal difüzyonu)
 Bir difüzyon sisteminde, bir malzemenin herhangi bir noktasındaki
çözünen atomların konsantrasyonu zamana bağlı olarak
değişiyorsa bu duruma kararsız hal difüzyonu denir.

 İkinci Fick kanunu, bir malzeme kesitindeki atom konsantrasyonun

zaman ve difüzyon mesafesine göre nasıl değiştiğini ifade eder.

𝑑𝐶 𝑑2 𝐶
=𝐷
𝑑𝑡 𝑑𝑥
2

21
 Kararsız hal difüzyonuna örnek demir plaka üzerine azot gazı
emdirilmesi:
 İkinci Fick Kanunu bağıntısı:

( )
𝐶 𝑥 −𝐶 0 𝑥
=1 −𝑒𝑟𝑓
• D=Difüzyon katsayısı
𝐶𝑦 − 𝐶0 2 √ 𝐷𝑡
• T=Difüzyon süresi (s)
• x=Yüzeyden uzaklık/derinlik (m)
• C0=Difüzyon öncesi malzemenin yüzeyindeki
difüzyon olacak elementin yüzde miktarı (%)
• Cy=Malzeme yüzeyine temas eden atmosferdeki
difüzyon olacak elementin max. yüzde miktarı
• Cx=Difüzyon olacak elementin malzeme x
mesafedeki/derinlikteki yüzde miktarı (%)
• gaussian hata fonk.
22
 Difüzyonu etkileyen faktörler:
• Difüzyon mekanizması,
• D0 ve aktivasyon enerjisi
• Sıcaklık,
• Mikro yapı (çok kristallerde tane sınırının fazla olması nedeniyle tek
kristallere göre difüzyon daha hızlıdır).

 Difüzyonun daha hızlı olduğu haller: Q (düşük yoğunluklu kristal) < Q (sıkı paket kristal)

• Açık kristal yapılarda (atom yoğunluğu düşük kristallerde)

• Düşük ergime noktasına sahip malzemelerde
• Van der Waals bağlı malzemelerde
• Yayınan atomun çapı küçük olduğunda
• Katyonlarda (küçük katyonlar daha hızlı yayınırlar)
• Düşük yoğunluklu malzemelerde
• Hatalı malzemelerde

23
 Bazı malzemelerin difüzyonuna ait verileri
Demirin öz difüzyonu

C’nun ara
yer
difüzyonu

24
Difüzyon İşleminin Endüstriyel Uygulamaları
 Metallerin kaplanması
• Metal yüzeylerinin korozyona karşı dirençlerini yükseltmek,
aşınmaya karşı dayanımlarını arttırmak ve yüzeylerin estetik
görünüm kazanması amacıyla yapılır.
• Atomların yüzeysel difüzyonuna bağlı olarak yapılır.
• Çinko kaplama, krom kaplama, alüminyum yüzeylerin
renklendirilmesi... (Galvanizasyon: çinko atomları kimyasal
banyoda çelik yüzeylerine yayınması)

25
 Karbürizasyon (Sementasyon)
• Çelikler yüksek sıcaklıklarda karbonca zengin atmosferde bekletilir.
• Karbon atomları sıcaklığın etkisiyle düşük karbonlu çeliğin
yüzeyinde yayınır ve karbonca zenginleşen yüzeyde sert bir tabaka
oluşur.
• Bu işlemle yüzeyler sert ve aşınmaya dayanıklı hale gelirken iç
kısımlar darbeleri sönümleyecek şekilde yumuşak ve tok kalır.

26
 Nitrasyon (azotlama):
• Azotun çelik yüzeyine yayınması sonucu malzemenin yüzeyinde
aşınma direncinin yüksek olduğu sert bir tabaka oluşur.
• Nitrasyon bazı çeliklerde korozyon direnci ve yorulma
dayanımını arttırır. Bazı çeliklerde ise korozyon direncini düşürür.
• Bu işlem, 480-540oC gibi düşük sıcaklıklarda çelik parça yüzeyine
azot atomlarının ara yer atomu olarak gönderilmesi ile yüzeyde
sert bir tabakanın oluşturulmasıdır.

27
 Sinterleme:
• Sinterleme toz metalürjisi ile üretim prosesinin uygulama
aşamalarından biridir.
• Bir veya birden fazla tür metal tozları karıştırılıp presle
sıkıştırılarak kalıplandıktan sonra fırında bekletilerek tozların
birbirine kaynaması (sinterlenmesi) sağlanır.
• Sinterleme sıkıştırılmış toz parçaların özelliklerinin gözeneksiz
yapıya sahip malzeme özelliklerine ulaşması amacıyla bir ısıl
işlem uygulamasıdır.

28
29
 Atomların tane sınırlarından bir taneden
diğer taneye yayınması ile tane büyümesi Alümina seramiklerde tane büyümesi.
oluşumu (a) 1350oC’de 150 saat sinterlenmiş.
(b) 1350oC’de 30 saat.

 Difüzyonun diğer endüstriyel uygulamaları

• Kaynak
• Difüzyon kaynağı
• Lehimleme

30
DİNLEDİĞİNİZ İÇİN
…TEŞEKKÜRLER…

31