VIŠEGODIŠNJE LEPTIRNJAČE

Višegodišnje leptirnjače, uobičajeno nazivane višegodišnjim leguminozama,

predstavljaju veoma značajnu grupu biljaka, unutar familije Fabaceae (Papilionaceae).

Porijeklom su iz istočnog Mediterana i njemu susjednih zemalja.

Iz tog izvornog područja su se postepeno, tokom dugog niza godina, raširile u gotovo
sve dijelove svijeta i postale veoma važan izvor stočne hrane.

Literaturni podaci bilježe da je njihovo gajenje vrlo staroga datuma, te da se gaje čak
više od 3.300 godina
 Značaj
Višegodišnje leptirnjače kod nas, nesumnjivo,
predstavljaju najvažniju grupu krmnih biljaka.
Tome u prilog govori podatak da u ukupnom
oraničnom krmnom bilju, čisti usjevi višegodišnjih
leptirnjača zauzimaju 60-65%, te da su one značajan
element djetelinsko-travnih smjesa, koje zauzimaju
daljnjih 25 - 30 % površina oraničnog krmnog bilja.
Razlog tako visokog učešća leguminoza u oraničnom-
krmnom-bilju leži u nizu pozitivnih osobina kojima se
odlikuju.
Sa stanovišta proizvodnje krme i ishrane stoke
najvažnijim pozitivnim osobinama višegodišnjih
leguminoza mogu se smatrati visoka produktivnost i
visoka hranljiva vrijednost.
Višegodišnje leguminoze u nešto povoljnijim uslovima, uz dobru agrotehniku, daju 10 -
12 t/ha sijena. Ako se, međutim, obezbijede optimalni uslovi, a to znači povoljni zemljišni
i klimatski uslovi, dovoljno vlage, hraniva, odgovarajuća sorta po jednom hektaru se može
dobiti 18 - 22 t/ha sijena. Maksimalni, pak, prinosi višegodišinjih leguminoza, uz
navodnjavanje i u veoma povoljnim klimatskim uslovima bez jakih zima, dostižu i cijelih
40 t/ha
Višegodišnje leguminoze se u principu odlikuju visokom hranljivom vrijednošću, jer su
prije svega bogat izvor proteina,
Tako, lucerka može da sadrži 27 -28% a bijela djetelina 32-­33 % sirovog proteina u suhoj
materiji.
Te količine sirovih proteina često ne sadrže ni mnoga koncentratna krmiva.
Leptirnjače su, također, veoma vrijedan izvor mineralnih materija, i u tom pogledu
prevazilaze trave, posebno kada je u pitanju Ca, Mg, Co i dr. One su uz to i bogat izvor
vitamina, prvenstveno karotina, vitamina B, C, D i E.
U ishrani stoke višegodišnje leguminoze se mogu koristiti na različite načine: kao
pokošena zelena masa, sijeno, silaža, sjenaža i brašno. Višegodišnje leptirnjače se
mogu u ishrani stoke iskorištavati čak i ispašom, mada je to najmanje pogodan način
korištenja leguminoza kao čistih usjeva, jer većina njih izaziva nadimanje stoke.
Osim toga paša, posebno ako nije dobro organizovana, negativno utiče na trajnost
biljaka, uslijed čega dolazi brzo do prorjeđivanja i propadanja usjeva.
Mnoge višegodišnje leguminoze vrijedne su i kao medonosne biljke, te mogu da
služe kao pčelinja paša.
Značaj višegodišnjih leguminoza, osim u obezbjeđivanju kvalitetno krme za ishranu
stoke, leži i u obogaćivanju tla organskom materijom, popravci fizičkih, hemijskih i
bioloških osobina tla.
Zahvaljujući veoma dobro razvijenom korijenovom sistemu, višegodišnje leptirnjače
u zemljištu, nakon razoravanja, ostavljaju veliku količinu korijenskih ostataka, koja
dostiže 10 - 12 t/ha suhe mase, što odgovara po vrijednosti 40 – 60 t/ha primijenjenog
stajnjaka. Na taj način višegodišnje leguminoze obogaćuju tlo organskom materijom i
popravljaju njegovu plodnost.
Leguminoze obogaćuju tlo azotom, u većoj ili manjoj mjeri, zahvaljujući svom
simbiotskom odnosu sa kvržičnim bakterijama i azotofiksatorima. Neke od
višegodišnjih leguminoza su u stanju da fiksiraju i do 300 kg/ha N godišnje, od čega
određeni dio ostaje u zemljištu i nakon njihovog gajenja.
Značaj leguminoza je i u tome što su one veoma dobri pred usjevi gotovo za sve
ratarske kulture, jer zemljište nakon njihovog gajenja ima značajno bolje fizičke,
hemijske i biološke osobine.
Svojim habitusom, a naročito dobro razvijenim korijenovim sistemom leguminoze na
nagnutim terenima sprečavaju eroziju i time doprinose očuvanju zemljišta.
 Morfološke osobine višegodišnjih leptirnjača

Višegodišnje leguminoze, kao i druge grupe biljaka koje pripadaju istoj porodici,
podrazumijevaju određene zajedničke morfološke karakteristike. Razlike se, međutim,
pojavljuju između rodova, a unutar roda između pojedinih vrsta, pa čak i dalje, jer
vanjski oblici, pa i druge osobine u izvjesnoj mjeri zavise i od uslova sredine u kojoj se
razvijaju.

Korijenov sistem višegodišnjih leguminoza je vretenast, dobro razvijen, kod nekih

vrsta više (smiljkita, esparzeta), a kod nekih vrsta razgranat. Razvijenost korijenovog
sistema (dužina, debljina, razgranatost) zavisi od starosti biljaka, vrste, uslova gajenja,
načina iskorištavanja i sl.
Korijenov sistem sasvim mladih biljaka je tanak, plitak i uglavnom slabo razgranat, bez
obzira na vrstu, te su mlade biljke svih vrsta neotporne na nepovoljne uslove spoljne
sredine.
 Korijenov sistem starijih, dobro raz­vijenih
biljaka, posebno ako je njihov razvoj tekao u
povoljnim uslovima doseže dužinu od 1 – 1,5
m (bijela djetelina) do 10 - 15 m (lucerka) i
debljinu od 5 -8 mm (bijela djetelina do 40-ak
mm. Zahvaljujući dobro razvijenom
korijenovom sistemu dobar dio vrsta
višegodišnjih leguminoza je otporan na sušu.

Višegodišnje leguminoze imaju sposobnost spiralnog uvijanja korijena, čime povlače krunicu u
zemljište te na taj način u izvjesnoj mjeri štite mlade dijelove krunice od niskih temperaturi
tokom zimskog perioda.
Neke višegodišnje leguminoze razvijaju, pored
primarnog, i sekundarni korijenov sistem (bijela
djetelina). Sekundarni adventativni korjenovi se
razvijaju iz članaka puzajućeg stabla u povoljnim
uslovima zemljišne vlažnosti ili uopšte u povoljnim
uslovima mikroklime.
Sa agrikulturne tačke gledišta korijen leguminoza
ima poseban značaj i vrijednost jer se najveći dio
njegove mase nalazi u sloju od 39 cm i zato što živi u
simbiotskom odnosu sa kvržičnim bakterijama iz
roda Rhizobium.
Stablo
Stablo kod višegodišnjih leptirnjača je poležuće (bijela djetelina) sa sposobnošću
zakorjenjivanja u koljencima, poluuspravno ili uspravno (hibridna djetelina, lucerka i
dr.), okrugla ili uglasta presjeka.

Na površini je glatko ili nešto hrapavo, golo ili obraslo dlačicama.

Naraste od 10 - 15 cm do 100 -120, a u nekim slučajevima i do 150 cm.

Debljina stabla zavisi od starosti biljaka i od vrste.

Mlade biljke imaju tanko, nježno i sočno stablo, dok biljke u kasnijim fazama razvoja
imaju čvršće, drvenastije i uopšte deblju stabljiku.

Kod razvijenih biljaka, u kasnijim fazama razvoja, debljina stabla varira od 1, 5 – 3

mm (smiljkita) od 10 -12 mm (esparzeta). Na poprečnom presjeku stablo je šuplje ili
ispunjeno
Stablo višegodišnjih leguminoza je kratkotrajno, izuzev kod bijele djeteline.

Kod bijele djeteline stablo može da živi jednu do dvije godine, a kod ostalih
višegodišnjih leguminoza najviše dva do četiri mjeseca (do plodonošenja), nakon čega
propada.

Stablo (stabljika) je nosilac produktivnosti višegodišnjih leguminoza. Hranljiva

vrijednost mu je, međutim, niska, naročito u kasnijim fazama razvoja biljaka, jer
stablo u odnosu na list sadrži, najčešće, višestruko manje hranljivih materija.

Učešće stabla u nadzemnoj masi se povećava sa starošću biljaka. U ranim fazama

razvoja stablo učestvuje sa 30-35 %, dok u kasnijim fazama (cvatnja i precvjetavanje)
ono dostiže 60 - 70% nadzemne mase, što u dobroj mjeri zavisi od vrste i ciklusa
razvoja.
List
List višegodišnjih leguminoza je složen, najčešće troper ili
perasto dijeljen. Nalazi se na kraćem ili dužem dršku, pri
čijem dnu se nalaze zalisci različitog oblika i veličine, koji uz
druge osobine lista služe pri determinaciji pojedinih vrsta.
Po obodu listići mogu biti cijeli, ili manje ili više nazubljeni,
a na površini goli ili obrasli dlačicama. Neke od višegodišnjih
leguminoza imaju sa lica karakterističnu trokutastu bijelu
pjegu.
List je veoma važan dio biljke sa stanovišta ishrane stoke jer
je on nosilac hranljivih materija. List sadrži dosta proteina,
vitamina i mineralnih materija, a malo celuloze, te je
dvostruko, a katkad i višestruko hranjiviji u odnosu na stablo.
U principu, kod svih leguminoza u ranim fazama razvoja,
učešće lista je daleko veće od učešća stabla, i dostiže i do 70
%.
Cvijet i cvast
Cvijet višegodišnjih leguminoza je leptiraste građe sastavljen iz pet sraslih čašičnih
listića, pet kruničnih listića (zastavice, dva krila i dva krunična listića srasla u lađicu u
kojoj se nalaze skriveni rasplodni dijelovi cvijeta), deset prašnika i tučkak. Cvjetovi su
skupljeni u cvasti, oblika glavice (djeteline) ili grozda (lucerka, esparzeta).
Cvjetovi višegodišnjih leguminoza se razlikuju po boji i veličini. Tako, djeteline imaju
dosta sitne, dok esparzeta i smiljkita, naprotiv, imaju dosta krupne cvjetove
Plod
Plod je jedno ili višesjemena mahuna, različitog oblika i veličine. Oblik mahune varira
od okruglastog do spiralno savijenog, a veličina od nekoliko mm (djeteline) do 2 - 3
cm (smiljkita). Boja mahune je najčešće svijetlo do tamnije smeđa.
Kod nekih vrsta mahune lako pucaju (smiljkita), a kod drugih opadaju, što stvara
probleme u proizvodnji sjemena.
Sjeme
Sjeme leguminoza je općenito okruglastog do bubrežastog oblika, glatke površine sa
istaknutim hilumom. Sjeme višegodišnjih leguminoza je sitnije, dužine od 0, 7 – 1,0 mm
do 3,5 - 4,0 mm. Za identifikaciju sjemena pojedinih vrsta mogu poslužiti pored oblika i
veličine i boja i sjaj, koji dosta govore i o njegovom kvalitetu. Sjeme dobrog kvaliteta ima
svjetliju nijansu karakteristične boje, a često i određeni sjaj. Sjeme se sastoji iz sjemene
opne, dva zadebljala kotiledona listića koji sadrže skrob i protein i klice. U svom sastavu
sjeme višegodišnjih leguminoza redovno sadrži veće ili manje količine sjemenki sa
opnom koja ne propušta vodu.
Zastupljenost tvrdog (dormantnog) sjemena je različita kod pojedinih vrsta. a zavisi u
određenoj mjeri i od vremenskih uslova pri sazrijevanju sjemena. Dugotrajne vrste i vrste
kod kojih mahuna lako puca imaju veći procenat ovakvog sjemena. Tvrda sjemena će
klijati ako im se mehanički ošteti opna i omogući pristup vodi.
 Biološke osobine višegodišnjih leptirnjača
Dužina života
Osnovna zajednička karakteristika višegodišnjih leguminoza je da žive duže od
jedne godine.
Dužina života je biološka osobina vrste, što znači biološke neke žive kratko, samo 2-
3 godine (crvena djetelina), a neke daleko duže čak 8, 10 - 12 godina (bijela
djetelina, smiljkita). Pojedine biljke dugotrajnih vrsta mogu živjeti čak veoma dugo.
Klonovi bijele djeteline žive preko 20 godina. a neki mogu da dostignu starost od 60
–100, pa čak i više godina.
Ipak, u kulturi višegodišnje leguminoze se rijetko gaje duže od 4 - 5godina, bez
obzira na potencijalnu dužinu života gajene vrste, jer trajnost u tom slučaju zavisi i
od uslova gajenja, načina iskorištavanja, frkvencije košnje, stadija razvoja biljaka i
visine reza pri kosidbi itd.
Nepovoljni uslovi gajenja suviše česta kosidba u ranim fazama razvoja biljaka
posebno ako je praćena i niskim rezom dovode do brzog propadanja biljaka.
 Klijanje i nicanje
Kvalitetno sjeme višegodišnjih leguminoza ima visoku klijavost (80 - 90 %), brzo
klija ( 5 -7 dana) i brzo niče (7 -14 dana)

Brzina klijanja i nicanja, međutim, zavisit će od uslova zemljiišta i temperature,

vlažnosti i sadržaja vazduha u tlu.

Optimalna temperatura za klijanje sjemena je 20 – 22 0C, a optimalna vlažnost 70 –

80 % od poljskog vodnog kapaciteta.

Pri nižim temperaturama, naročito ako su praćene visokom vlažnošću tla sjeme će
nicati sporo i nejednolično. Ovakvi uslovi mogu dovesti do propadanja sjemena ili
klijanaca,
Brzina nicanja zavisi u određenoj mjeri i od vrste.

Uopšte, vrste koje kraće žive, brže niču i imaju brži početni porast. Pri nicanju
višegodišnje leguminoze iznose kotiledone listiće na površinu tla.
 Rast i razvoj
Višegodišnje leguminoze se razvijaju po tipu jarih biljaka, dajući generativne organe i
sjeme već u godini sjetve

Značajne forme nekih vrsta (crvena djetelina, esparzeta) imaju, pak, ozimi tip razvoja
tako da generativne organe i sjeme formiraju tek u drugoj godini, a narednih godina samo
u prvom vegetacionom ciklusu (1 otkosu) što je značajno naročito pri gajenju za
proizvodnju sjemena.

Početni razvoj biljaka višegodišnjih leguminoza, po klijanju i nicanju je polagan.

Prosti listić se pojavljuje za 7 do 14, a prvi pravi list za 14 do 20 dana.

Povoljni uslovi (dovoljno vlage, hraniva, određena temperatura i dovoljno svjetlosti)
doprinose bržem, kako početnom tako i kasnijem, rastu i razvoju biljaka.
Naprotiv, nepovoljni uslovi usporavaju rast i razvoj, a u ekstremnim slučajevima dolazi
do propadanja biljaka.
Nakon polaganog početnog porasta i razvoja, biljke višegodišnjih leguminoza se
razvijaju brže, pa u zavisnosti od uslova i vrste, u fazi cvatnje mogu stići za 60 - 90, a
sazrijevanje sjemena za 95 – 125 dana poslije nicanja.
U drugoj i narednim godinama biljke počinju sa porastom u proljeće, u
zavisnosti od vrste, pri temperaturama tla od 2 - 8°C.
U prvom vegetacionom ciklusu (otkosu), zbog nižih temperatura i
kraćeg dana, rast je brži a razvoj biljaka sporiji nego u drugom i
narednim ciklusima.
Stoga je period između pojedinih faza razvoja biljaka prvog otkosa
znatno duži u usporedbi sa drugim ili trećim, ali je sa visinom biljaka
obrnuto.
Biljke prvog vegetacionog ciklusa postiži najveću visinu i daju najveći
dio godišnjeg prinosa krme.
 Formiranje stabla i korijenovog vrata (krune)
Kod leguminoza sa uspravnom stabljikom (lucerka) nakon nicanja meristemski vrh se
nalazi sasvim iznad zemlje.
Prvo stablo se razvija iz plimule između dva kotiledona listića. Kada se primarno stablo
u određenoj mjeri razvija (sa 6 – 7 listova) u pazuhu kotiledonih listića i prvih listova
stabla, formiraju se začeci novih stabljika. S vremenom stabljika postaje drvenasta u
osnovi i na površini tla. To je ujedno i dio koji se označava kao kruna iz koje se
razvijaju pupoljci koji daju sukcesivno nove stabljike.
Razvijenost krune (korijenovog vrata) zavisi od starosti biljke, vrste i uslova razvoja.
Kod mladih biljaka kruna je praktično neznatnih dimenzija, ali kod dobro zavijenih
biljaka koje su se razvijale u povoljnim uslovima (širokoreda sjetva, dosta hraniva,
povoljni uslovi vlage i svjetlosti) dužina krune doseže 8 - 10, a širina 10 - 12 cm. Iz tako
dobro razvijene krune u svakom vegetacionom ciklusu se formira veliki broj stabljika. U
nepovoljnim uslovima korijenov vrat je slabo razvijen, a broj stabljika po biljci mali.
Kruna se nalazi nekoliko cm ispod površine ili na samoj površini tla. Da bi zaštitile
nježne dijelove krunice (mlade izboje), vrste sa krunicom na površini tla imaju korijen
sa sposobnošću kontrakcije, čime povlače krunicu u zemljište za vrijeme zimskog
perioda kako bi ju zaštitile od izmrzavanja
Leguminoze sa puzajućom stabljikom imaju nešto drugačiji način formiranja stabljika. Kod
ovih vrsta je rast primarnog stabla limitiran na 2, 5 - 7,5 cm, sa svega nekoliko listova.
Nove stabljike se formiraju iz pupova u pazusima listova blizu vrhova stabla (2 – 3 lista
niže). S obzirom da su internodije primarnog stabla vrlo kratke, novoformirane stabljike se
rasporostiru u svim pravcima, te mlade biljke imaju izgled rozete. Novoformirane stabljike
(stolone) formiraju sopstvene listove u čijim se pazusima razvijaju cvjetonosni organi
(cvasti) ili nove stabljike. Leguminoze sa ovakvim načinom formiranja stabljika, gdje je
meristemsko tkivo na površini ili blizu površine tla su pogodne za pašni način korištenja.
Regeneracija
U toku vegetacione sezone biljke višegodišnjih leguminoza imaju sposobnost
višekratnog obnavljanja, te u proizvodnji krme mogu dati više otkosa. Brzina
regeneracije i broj mogućih kosidbi (otkosa) zavisi od vrste, jer neke vrste počinju sa
ponovnim porastom za dva do tri dana, dok drugima treba koji dan više (5 - ­
7dana).Osim od vrste, brzina regeneracije zavisi u dobroj mjeri od uslova sredine,
naročito od vlage i nivo pristupačnih hraniva. Stoga, broj kosidbi u praksi varira u
širokom raspnu od 1 - 2 do 5 – 6.

Cvatnja
Cvatnja je značajna faza razvoja višegodišnjih leguminoza sa stanovišta proizvodnje
krme, jer sa početkom cvatnje počinje značajnije opadati hranljiva vrijednost
nadzemne mase. Budući da cvatnja traje dugo 20 - 30, a katkad i do 40 dana, ako se
želi dobiti krma dobrog kvaliteta kosidbu treba obaviti u početku cvatnje.
Razvoj korijena i azotofiksacija

Korijenov sistem višegodišnjih leguminoza se razvija po nicanju biljaka znatno brže nego
nadzemni dio. Kod nekih vrsta (crvena djetelina) biljke stare deset dana, u povoljnim
uslovima, mogu imati korijen dugačak 10-15 cm. Dužina korijena pri kraju prve godine
života može doseći 1 – 1,5 m. Brzina rasta korijena, kao i njegova konačna dužina
određene su biološkom osobenošću vrste, ali i uslovima u kojima se biljke razvijaju.
Azotofiksacija kao specifična biološka osobina leguminoza može biti slabije ili jače
razvijena u zavisnosti od prisutnosti azotofiksatora, vrste i uslova mikro­klime.
Bakterije - azotofiksatori su prisutne u zemljištu ukoliko se gaje, ili su na datoj površini
gajene leguminoze. U odsustvu leguminoza broj kvrzičnih bakterija se smanjuje: i to tim
više ukoliko su uslovi mikroklime nepovoljniji (visoka ili niska temperatura, suša, kiselo
tlo itd). Različitim vrstama višegodišnjih leguminoza najčešće odgovaraju specifične
vrste kvržičnih bakterija roda Rhizobium.
Ako su prisutne odgovarajuće kvržične bakterije u zemljištu, razvoj i kvržična aktivnost
počinje već nakon nekoliko sedmica (3 – 4) po nicanju. Ukoliko u zemljištu nema
odgovarajućih kvržičnih bakterija, sjeme je neophodno prije sjetve inokulirati (inficirati).
Uslovi gajenja višegodišnjih leguminoza
Za dobar rast i razvoj višegodišnjih leguminoza, te za ostvarivanje visokih prinosa
krme, neophodno im je obezbijediti određene uslove. To su, prije svega, velika količina
hraniva, kvalitetno tlo, određeni režim vlažnosti i toplote i dovoljno svijetlosti.

Prinosom od 10 t/ha suhe mase, višegodišnje leguminoze izvlače iz tla 280 – 300 kg/ha N, 80 –
100 kg/ha P2O5 i 180 –200 kg/ha K20 i oko 300 kg Ca, što znači da za prinos znači da za prinos
od 15 - 20 t/ha sijena višegodišnjim leguminoza treba obezbijediti velike količine hraniva
đubrenjem.
Sem makroelemenata, višegodišnjim leguminozama je potrebno đubrenjem dati i
mikroelemente, U većoj ili manjoj količini, u zavisnosti od tipa tla i vrste proizvodnje (krma,
sijeno). To, su prije svega Mo, koji utiče na intenzitet azotoitofiksacije, ali i B, Cu i Zn.
Optimalne uslove za razvoj višegodišnjih leguminoza pružaju plodna, strukturna tla, slabo
kisele do neutralne reakcije.
Na neplodnim tlima loše strukture jako kiselim ili slanim, nemaju uslove za dobar razvoj pa
daju niske prinose ili potpuno propadaju.
Stoga, tla loših osobina treba raznim agrotehničkim mjerama popraviti, pa tek potom na njima
gajiti višegodišnje leguminoze.
Leguminoze imaju veliku potrebu za vodom, ali ipak ne podnose vlažna tla, jer u tom
slučaju nemaju dovoljno vazduha za disanje korijena. U slučaju pretjeranog vlaženja
dolazi do brzog propadanja usjeva.
Većina leguminoza, zapravo, zahvaljujući dubokom korijenu, lakše podnosi sušu nego
vlagu.
Premda je optimalna vlažnost tla donekle različita za različite vrste, većina njih nalazi
povoljne uslove za razvoj pri zasićenosti tla vodom sa 70 – 80 %

Svjetlost je veoma važan elemenat rasta i razvoja višegodišnjih leguminoza, jer za dobar
rast i razvoj trebaju dosta svjetlosti.
Uslijed nedostatka svjetla, odnosno pri slaboj osvijetljenosti, razvijaju se nježne mlade
biljke koje u drugim nepovoljnim uslovima lako propadaju

Starije biljke pri nedostatku svjetlosti imaju produžene faze razvoja, daju manji broj
otkosa i krmu slabijeg kvaliteta. U uslovima kratkog dana ne formiraju uopšte ili
formiraju tek mali broj cvasti.
 Agrotehnika gajenja
Mjesto u plodoredu
Višegodišnje leguminoze su osjetljive na monokulturu, te ih nikada ne treba posijati
ponovo na isto tlo, nego tek nakon 5 godina po zaoravanju prethodnih usjeva. Razlozi
zato su: prenos korova, bolesti i štetnika sa prethodnog na naredni usjev pretjerano
iscrpljivanje određenih hraniva iz zemljišta; kvarenje strukture zemljišta uslijed dužeg
intenzivnog iskorištavanja.
Kao pretkulture za višegodišnje leguminoze, okopavine se smatraju veoma povoljnim, jer
nakon njihovog gajenja zemljište ima obično dobru strukturu i čisto je od korova.
Višegodšnje leguminoze se mogu gajiti nakon strnih žita, iako se ova ne smatraju
najpodesnijim predusjevima. Ukoliko su višegodišnjim leguminozama predusjevi strna
žita nakon žetve potrebno je zaorati strnjiku, kako bi se ova do momenta sjetve
višegodišnjih leguminoza razložila.
Nepodesnim predusjevima za višegodišnje leguminoze su one same ili jednogodišnje
leguminoze.
Višegodišnje leguminoze su dobri pred usjevi za gotovo sve ratarske kulture, a naročito za
okopavine, strna žita, kupusnjače, predive biljke i sl.
 Obrada zemljišta
Za uspješno gajenje višegodišnjih leguminoza neophodna je veoma brižljiva priprema
zemljišta, koja će omogućiti nicanje (vrlo sitnom sjemenu) a potom razvoj vrlo nježnih
biljaka, te dobar i neometan razvoj korijena..
Obrada zemljišta, prije svega, mora biti duboka, 25 - 35 cm, a katkada i dublja u
zavisnosti od vrste koja se gaji i uslova zemljište istraživanjima je ustanovljeno da se na
slabijim zemljištima postižu bolji rezultati ako se produbljivanje zemljišta vrši postepeno.
U slučaju da se zemljište poore odmah na punu dubinu, bit će neophodno pored
mineralnih u zemljište unijeti i veće količine stajnjaka, radi aktiviranja mikrobioloških
procesa u zemljištu koje je zahvaćeno iz dubljeg sloja.
Za sjetvu višegodišnjih leguminoza u proljeće, duboku obradu tla je potrebno obaviti što
ranije u jesen. Ako to nije moguće, bolje je da obrada bude izvršena i kasno u jesen, ili
čak u toku zime, nego u proljeće. Leguminoze se, naime, ne smiju sijati na zemljištu
oranom u proljeće, jer će rezultati sjetve biti mnogo slabiji, nego ako je duboka obrada
izvršena u jesen.
Za jesenju sjetvu, odnosno za sjetvu leguminoza krajem ljeta, duboku obradu je potrebno
izvršiti nekoliko nedjelja prije zasnivanja usjeva. Predsjetvena obrada mora osigurati
najbolju pripremu tla do dubine od 10 do 15 cm, pri čemu površinski sloj od 1 do 3 cm
treba da bude rastresit, a dublji nešto sabijen kako sjeme ne bi propadalo na neželjenu
dubinu. Osobito je važno da tlo bude idealno poravnato, jer će se takvo tlo omogućiti
povoljno nicanje usjeva, a osim toga i dobre uslove za košnju i spremanje dobijene krme.
 Đubrenje
Đubrenje je jedan od najvažnijih zahvata za postizanje visokih prinosa gajenjem
višegodišnjih leptirnjača, budući da po jedinici prinosa iznose velike količine hraniva.

Količina iznesenih hraniva iz zemljišta zavisit će o većem broju faktora: vrsti gajene
leguminoze, fazi razvoja biljaka pri kkosidbi, plodnosti tla, ekoloških prilika i prinosa.

Shodno navedenom količina hraniva koje treba dati zemljištu đubrenjem moraju biti
određene za svaki konkretni slučaj, posebno. U principu, ukoliko je zemljište siromašno u
hranivima, bit će potrebno dati i nešto veće količine hraniva koje će poslužiti kao
meliorativno dubrenje.

U suprotnom, pri gajenju leguminoza na osobito plodnim tlima biljke će dio potreba moći
podmiriti iz zemljišta, te će količine hraniva kojima se usjev đubri moći biti nešto manje od
stvarnih potreba.

U sklopu đubrenja leguminoza makroelementima posebnu pažnju zaokuplja azot.

Leguminoze i same fiksiraju značajne količine ovog elementa. Dugo vremena je
preovladavalo mišljenje po kome leptirnjače ne treba uopšte đubriti azotom.
Novija istraživanja su demantovala takve tvrdnje, jer je ustanovljeno da je mladim biljkama
neophodno obezbijediti manje količine azota (50 - 100 kg N/ha) đubrenjem pri zasnivanju
usjeva višegodišnjih leptirnjača.

O potrebi đubrenja azotom u narednim godinama odlučivat će stepen azotofiksacije, stanje

usjeva, starost biljaka, uslovi zemljišta i sl.

Uopšte, može se zaključiti da leguminoze treba đubriti u proljeće jer je azotofiksacija

oslabljena nakon zimskog perioda nakon košenja starih usjeva (jer je stepen azotofiksacije
smanjen kod starih biljka) u slučaju da su biljke žute, slabo razvijene, te na kiselim tlima
(jer je na kiselim tlima azotofiksacija reducirana, izuzev u slučaju kalcifikacije, đubrenja
organskim đubrivima, đubrenju PK i mikroelementima).
Hraniva se obezbjeđuju đubrenjem organskim i mineralnim đubrivima.

Organska đubriva je neophodno primijeniti na kiselim tlima i uopšte tlima manje

pogodnim za gajenje leguminoza.
Stajnjak se primjenjuje pri osnovnoj obradi, u količini od 30 do 50 tiha, pod uslovima da
nije upotrijebljen pod pretkulturu.

Stajnjak mora biti zgorio kako bi se smanjila opasanost od zakorovljavanja. U stajnjaku

namijenjenom đubrenju višegodišnjih leguminoza se ne bi smjelo nalaziti sjeme viline
kosice, jer je veoma otporno.

Mineralna đubriva se primjenjuju u zasnivanju usjeva, te tokom njihove eksplotacije.

Tehnika njihove primjene može biti različita. Jedan od načina je da se 1/2 do 2/3 P i K
gnojiva i 1/3 N, od ukupno potrebnih količina za cijeli period gajenja, primijene u
zasnivanju usjeva. Od tih količina se 1/2 do 2/3 P i K primjenjuje pri osnovnoj obradi, a
ostatak zajedno sa N u predsjetvenoj pripremi zemljišta. Preostali iznos od 1/3 do 1/2 P i K
se ravnomjerno rasporedi (podijeli sa brojem godina korištenja) i primjenjuje u jesen ili
rano u proljeće.
Đubrenje sa Ca neophodno je na kiselim zemljištima, odnosno na zamljištima
siromašnim u kreču.

U takvim uslovima kalcifikacija pečenim ili gašenim krečom, u količini od 1 - 2 t/ha,

na 3 - 4 sedmice prije sjetve pokazuje dobre rezultate, utičući pozitivno na prinos.

U intenzivnoj proizvodnji višegodišnjih leguminoza, a za postizanje visokih prinosa,

neophodno je gnojenje mikroelementima od kojih značajnu ulogu igraju Mo, B, Zn,
Mn i dr.

Istraživanja su, naime, (pokazala da pojedini mikroelementi imaju važan uticaj na

azotofiksaciju, usvajanje pojedinih makro i mikroelemenata, sadržaj proteina, porast.
biljaka, i konačno prinos sijena i sjemena. Primjenjuju se u malim količinama, preko
zemljišta, sjemena ili folijarno.
Inokulacija sjemena
Pod inokulacijom se podrazumijeva nanošenje kulturnih sojeva Rhizobiuma na sjeme
leguminoza prije sjetve. Na taj način se biljci pruža odgovarajuća vrsta i soj bakterija koji
će biti sposoban da u većoj mjeri razvije kvržičnu aktivnost i omogući adekvatnu fiksaciju
azota.
Inokulaciju je potrebno obaviti: kada se neka od višegodišnjih leptirnjača gaji prvi put na
nekom tlu, jer se pretpostavlja da je u takvim uslovima broj azotofiksatora mali, ili su oni
neaktivni; kada se sjetva obavlja na manje plodnom, kiselije reakcije; kada se neko tlo
privodi kulturi poslije dužeg nekorištenja, te kada se leptirnjače siju u tlo na kojemu su više
godina uzgajane neleguminozne biljke.
Inokulacija je obično dobro osiguranje protiv neuspjeha i mršavog prinosa Zahvaljujući
inokulaciji, na kiselim i siromašnim tlima, prinos sijena lucerke i crvene djeteline može biti
povećan za 20 - 30%, a nekada i više. Najbolji rezultati se postižu kada se inokulacija vrši
neposredno pred sjetvu i bez prisustva svjetlosti. U slučaju da se sjetva ne može odmah
obaviti, inokulirano sjeme treba smjestiti u hladnu i tamnu prostoriju, a ako je sjetva
odložena na duži rok, sjeme će trebati ponovo inokulirati.
Sjetva višegodišnjih leptirnjača

Sjeme višegodišnjih leptirnjača za sjetvu treba da bude odgovarajuće sorte i klijavosti,

čistoće a ne smije uopšte sadržavati sjeme viline kosice.

Višegodišnje leguminoze se mogu sijati u proljeće ili u jesen, što zavisi od uslova
gajenja, pretkulture i sl. Sjetva u svakom od navedenih rokova i masovnije prednosti i
mane.

Sjetva u jesen je u stvari sjetva krajem ljeta i početkom, odnosno u drugoj polovini
augusta i prvoj polovini septembra. Sjetva višegodišnjih leptirnjača u to vrijeme ima
prednost ukoliko se usjev može razviti u tolikoj mjeri da bezbjedno izdrži zimu, jer na
taj način već u prvoj godini one daju gotovo puni prinos.

Budući da ovaj period vrlo često prati nedostatak vlage, nicanje i početni razvoj nisu
sigurni izuzev u slučaju osiguranog navodnjavanja. Naime, u zavisnosti od stepena
nedostatka vlage, nicanje može biti veoma produženo kao i početni razvoj (u nekim
slučajevima i potpuno onemogućeno), što može dovesti do slabijeg ili jačeg oštećenja
biljaka tokom zime, bez obzira na pravovremeni rok sjetve
Početni rok sjetve je, stoga, mnogo sigurniji i uspješniji, jer će biljke imati dovoljno
vlage pri čemu nema opasnosti od izmrzavanja. U proljeće, višegodišnje leguminoze
treba sijati krajem marta ili početkom aprila, odnosno nešto kasnije (čim to dozvole
vremenski uslovi) na višim nadmorskim visinama. Nedostatak proljetnog roka sjetve
(mana) je u tome što se uz brži razvoj biljaka, veoma brzo razvijaju i korovi koji u
nekim slučajevima (ako se ne unište pravovremeno) mogu ugušiti mlade biljke
leguminoza.
Za proizvodnju krme višegodišnje leguminoze se siju uskoredo, na razmak od 12 –
15 cm. Za sjetvu se koriste specijalne sijačice za sjetvu sitnozrnih leguminoza, koje
ulažu sjeme na tačno određeni razmak i dubinu, ali i manje precizne sijačice, pa čak i
sjetva ručno.
Norma sjetve zavisi od vrste leguminoze i načina sjetve. Pri uslovima povoljnim za
sjetvu i pri sjetvi preciznim mašinama, dobar sklop se može ostvariti i sa relativno
malim količinama sjemena, koje se u zavisnosti od vrste kreću od 5 - 10 kg/ha. Pri
sjetvi manje preciznim mašinama, a naročito pri sjetvi ručno, naročito ako uslovi za
sjetvu nisu povoljni, sjetvenu normu će trebati povećati za jedan do dva puta.
Višegodišnje leptirnjače treba sijati kao čiste usjeve, jer samo na taj način mogu
dati odgovarajući prinos. Sijane u nadusjev (što se još uvijek ponegdje čini)
sporije se razvijaju, slabije ukorjenjuju, biljke su nježnije i osjetljivije na bolesti i
štetnike. Sve to ima za rezultat smanjenje prinosa.
Dubini sjetve treba posvetiti punu pažnju, jer od dubine sjetve zavisi brzina
nicanja, pa i broj izniklih biljaka. Optimalna dubina unošenja sjemena u tlo zavisi
od vrste tla i krupnoće sjemena (odnosno vrste) i varira od 0,5 do 3,0 cm.
Ukoliko je sjeme posijano preduboko, broj izniklih biljaka će biti smanjen, i to u
većoj mjeri na težim nego na lakšim tlima. Niti suviše plitka sjetva nije povoljna,
budući da u tom slučaju sjeme nema dovoljno vlage, sporo niče, biljke se sporo
ukorjenjuju i slabo razvijaju, što sve skupa ima mnogo negativnih efekata.
Njega usjeva
Nakon sjetve višegodišnjih leguminoza obavezno je valjanje usjeva, koje se može
izostaviti jedino ako neposredno poslije sjetve padne kiša. Ukoliko se pak, nakon sjetve
obrazuje pokorica treba ju razbiti jer ona može dovesti do ugibanja biljaka prije
izbijanja na površinu.
Od ostalih mjera njege značajne su suzbijanje korova, štetnika, prihranjivanje i
navodnjavanje.
Višegodišnje leguminoze su, općenito, osjetljive. na korove, naročito u godini sjetve
kada korovi mladim i nježnim biljkama oduzimaju velike količine vode, hraniva i
svjetlost, kao veoma značajne faktore rasta i razvoja. Zato je pravovremeno uništavanje
korova jedan od važnih faktora uspješnog gajenja ove grupe biljaka.
Korovi se mogu uništavati mehanički kosidbom, što se ne može smatrati osobito
pogodnim načinom, ako se ima u vidu istovremena kosidba sasvim mladih biljaka
višegodišnjih leguminoza, koje pri tom bivaju ometene u razvoju.
Korovi se u većini slučajeva sa uspjehom mogu uništavati herbicidima, sa čijom se
primjenom počinje preventivno prije sjetve i nastavlja po potrebi tokom razvoja i
eksploatacije usjeva. Koji će herbicidi biti primijenjeni zavisi od vrste korova, faze
razvoja biljaka, vegetacionog perioda i vrste gajene leguminoze. Posebnu pažnju treba
posvetiti zaštiti višegodišnjih leguminoza od viline kosice, koja svojim snažnim
razvojem može potpuno uništiti usjev.
Neke od višegodišnjih leguminoza napada veći, a neke manji
broj bolesti i štetnika. Jači napad bolesti, a naročito
intenzivniji napad štetnika može u pojedinim periodima
veoma reducirati prinose. Intenzivan napad štetnika u ranom
razvoju biljaka u godini sjetve može dovesti do velikog
prorjeđivanja, pa čak i propadanja usjeva. Intenzivan napad
bolesti ima obavezno za posljedicu prorjeđivanje usjeva i
smanjenje prinosa.
Uopšte; visina štete koju nanose štetnici i bolesti zavisi od
vrste štetnika, odnosno bolesti, intenziteta napada, uslova
uzgoja biljaka i sl. Da bi se spriječili veći gubici, neophodno
je pravovremeno zaštititi usjeve višegodišnjih leguminoza od
bolesti i štetnika.
Iskorištavanje višegodišnjih leptirnjača
Višegodišnje leguminoze se u ishrani stoke mogu koristiti u različitom obliku, kao:
pokošena zelena masa, sijeno, silaža, brašno a uz određene uslove i ispašom.

Način iskorištavanja zavisi od vrste leguminoze, tipa ishrane stoke, uslova gajenja i sl. .

Pri iskorištavanju višegodišnjih leguminoza posebnu pažnju treba posvetiti vremenu

kosidbe, s obzirom na fazu razvoja biljaka, jer od toga zavisi kvalitet krme, ali i trajnost i
produktivnost usjeva.

Uopšte, kosidba biljaka u ranim fazama razvoja ima pozitivan efekat na kvalitet biljne
mase (krme), a negativan na trajnost i ukupnu produktivnost usjeva.

Kosidba biljaka u ranim fazama razvoja u godini sjetve i posljedicu slabiji razvoj, a u
godinama eksploatacije prekomjerno iscrpljivanje korijenovog sistema, što se u oba slučaja
negativno odražava na rast i razvoj biljaka, njihovu otpornost na nepovoljne uslove sredine,
bolesti i štetnike a u krajnjem i ukupnu produktivnost. Stoga bi prva kosidba u godini
sjetve trebala biti u fazi cvatnje dok bi u ostalim godinama eksploatacije leguminoze
trebalo kositi u početku cvatnje.
Biljna hraniva sadržana u krmi višegodišnjih leguminoza se najpotpunije iskoriste
ako ih stoka konzumira u obliku paše ili pokošene zelene mase. Ali, neke od
višegodišnjih leguminoza (djetelina, lucerka) izazivaju nadimanje stoke, naročito
ako se iskorištavaju u ranim fazama razvoja. Da bi se spriječila ta pojava, koja
može dovesti do ugibanja životinja, potrebno je, prije ispaše dati stoci određenu
količinu suhog krmiva, a stoku ne treba puštati na ispašu kada na ispaši ima rose.
Kada se višegodišnje leguminoze gaje ,za iskorištavanje ispašom, sijati u smjesi sa
travama.
Ako se u ishrani stoke koristi pokošena zelena masa, prije hranjenja stoke trebalo bi
je kratko provenuti.
Sijeno višegodišnjih leguminoza može biti veoma visokog kvaliteta, te može biti
veoma važan kvalitativni i kvantitativni dio obroka. Da bi se dobilo sijeno dobrog
kvaliteta, neophodno je da se leguminoze pravovremena, kose, te da period sušenja
bude kratak. Ukoliko se leguminoze kasno kose (puna cvatnja i kasnije), a ako je
period sušenja produžen, dobiva se sijeno lošeg, pa čak i lošijeg kvaliteta jer se o
tom procesu izgubi dosta hranljivih materija.
Plava ili obična lucerka, u narodu nazvana još sedmakinja ili konjara, je između višegodišnjih
leguminoza najbolja i najrasprostranjenija, te je sa pravom nazvana kraljicom krmnih kultura.

Porijeklo i rasprostranjenost
Lucerka je prva domestificirana krmna biljka, a prvi pisani podaci govore da je za krmu korištena još
prije 3.300 godina.
Zastupljena je u oko 80 zemalja, u različitim uslovima, na oko 45 miliona ha. P
od lucerkom u BiH U 1988 godini nalazilo se 43. 730 ha, što čini 22 % površina pod krmnim biljem
na oranicama.
 Morfološke osobine
Korijen – snažan, dobro razvijen vretenast. Već u
prvoj godini života doseže dubinu 1 – 1, 5 m, pa i više.
Korijen starih, dobro razvijenih biljaka može dosegnuti
dubinu 10 – 15 m, ali najčešće 3 – 5 m. Debljina
korijena uglavnom zavisi od starosti biljaka i uslova
gajenja, a kreće se, kod mladih biljaka 8 – 10 mm, dok
kod starih do 40 mm. Glavna masa korijena nalazi se u
sloju zemljišta od 40 cm. Težina korijenove mase i
žetvenih ostataka nakon gajenja lucerke iznosi 8 – 12
t/ha, što po sadržaju azota, fosfora i kalija i drugih
elemenata odgovara 40 – 60 t/ha stajnjaka.

Korijen lucerke živi u simbiozi sa bakterijama Rhizobium meliloti var medicaginis. Kvržice lucerke su
kruškolikog oblika, pojedinačne ili skupljene u grozdolike skupine. U povoljnim uslovima kvržice su
krupne i brojne, ružičaste boje. Raspoređene su na bočnim korjenčićima, kojih je više kod mladih biljaka
pa je i kvržična aktivnost u pravilu intenzivnija kod mladih biljaka.
Krunica ili korjenov vrat se formira u nivou formiranja prvih stabljika, iznad
površine zemlje Razvijenost krunice je vezana za starost biljaka, uslove gajenja način
iskorištavanja. Dobro razvijenu krunicu, dužine 6 do 8, a ponekad i 12 do 15 cm, imaju
starije dobro formirane biljke, gajene u povoljnim uslovima i pravilno iskorištavane.
Krunica se sastoji iz trajnih dijelova stabla, a to je mjesto odakle se tokom svake
vegetacione sezone, u više navrata, formiraju nove stabljike
Stablo - Primarno stablo lucerke se
razvija iz pazuha kotiledonih listića.
Sekundarna i dalja stabla razvijaju se,
manje - više, u nivou osnove primarnog
stabla, odnosno iz krunice. Stablo
lucerke je razgranato, okrugla ili
uglastog presjeka, ispunjeno vodenom
ili staklastom srži u mladom stadiju.
Stare stabljike su šuplje, jer se sa
starenjem suši i povlači prema zidovima
Zeljasto stablo lucerke je dosta mekano
i sočno do stadija butonizacije, pa i
početkom cvatnje, nakon čega relativno
brzo ogrubi.Visina stabla lucerke
veoma varira u zavisnosti od uslova
gajenja, ciklusa razvoja (otkosa), sorte
itd.
Biljke lucerke mogu, u samo jedno ciklusu, da formiraju i do 50 stabljika biljci. Broj formiranih
stabljika zavisan je od starosti biljaka, gustine usjeva, plodnosti zemljišta, vlage, svjetlosti,
vremena kosidbe, broja otkosa itd.. Starije, dobi formirane biljke i biljke u rijektom sklopu
stvaraju višestruko veći broj stabljika nego mlade biljke i biljke u gustom sklopu.
Stabljika je nosilac produktivnosti lucerke, a broj stabljika po biljci i visina stabljike su njeni
veoma važni elementi. Učešće stabljike u ukupnom prinosu u najvećoj mjeri zavisi od stadija
razvoja biljaka u momentu kosidbe. Lucerka košena u fazi porasta stabla ima oko 40 % stabljike,
u fazi u butonizacije 45 %, te u fazi pune cvatnje 58 – 60 %.
List - Lucerka ima tropere listove, na drškama dugačkim 3 do 4 cm. Kod uobičajenog
troperog lista, srednji listić ima nešto dužu dršku nego postrani listići, što je ujedno glavni
znak raspoznavanja lucerke od djetelina. Listići su kopljastog, ovalnog do ponekad
okruglastog oblika. Pri vrhu su nešto nazubljeni, s donje strane obrasli bjeličastim
dlačicama. Dužina listića se kreće od 2 do 3 cm, a širina od 0,8 – 1, 2 cm. Veličina lista
zavisi od položaja na biljci, uzrasta biljke i forme lucerke.
Udio lista u nadzemnoj masi biljaka mijenja se sa stadijem razvoja. Dok se udio stabljike
sa starenjem biljaka povećava, dotle se udio lista proporcionalno smanjuje, te shodno tome
smanjuje i kvalitet dobijene krme.
Cvast i cvijet - Cvijet lucerke je plave do ljubičaste boje, te tipične leptiraste građe.
Cvjetovi su skupljeni u grozdaste cvasti, dužine 2 do 4 cm, sa 10 do 20 cvjetića. Broj
cvjetića po cvasti, kao i broj cvasti po biljci zavisi od sklopa biljaka, ali i od drugih uslova
rasta i razvića. Veći broj cvjetova po cvasti, te veći broj cvasti po biljci formiraju biljke pri
rjeđem sklopu. U našim uslovima biljke formiraju veći broj cvasti u drugom, nego u prvom
vegetacionom ciklusu kada se formira veća vegetativna masa, zbog čega se često kaže da
tada dominiraju procesi rasta nad procesima razvića.
Lucerka je stranooplodna bjljka, prilagođena oprašivanju pomoću insekata, pčela i
bumbara. Da bi došlo do polinacije neophodno je da insekt sleti na čunić, pri čemu se listići
čunića rastavljaju oslobađajući prašnike i tučak. Prašnici i tučak se pritom naglo povijaju
prema gore i udaraju o zastavicu, uslijed. Čega dolazi do osipanja polenovog praha, koji
potom insekti prenose sa jednih na druge cvjetove
Plod - Plod lucerke je višesjemena mahuna, po obliku najčešće trostruko spiralno
zavijena. U zrelom stadiju mahuna je tamnožute, mrkosive do crne boje. Po sazrijevanju
mahune lako opadaju, što može prouzrokovati veće gubitke u sjemenu. Broj zrna po
mahuni (4 - 8) i mahuna po cvasti (od 4-5 pa do 15-18), zavisi od većeg broja faktora kao
što su: uslovi oplodnje, način oplodnje, plodnosti zemljišta, načina sjetve, njege usjeva itd.
 Sjeme - Oblik sjemena lucerke može biti
različit, ali je ipak najčešće bubrežast. Na
površini sjeme je glatko, bez sjaja,
svijetložute do svijetlomaslinastozelene boje.
Svježe sjeme ima svijetlu boju i dobar
kvalitet, dok staro sjeme poprima tamniju
boju, uglavnom smeđu i ima slabiji kvalitet.
Dužina sjemena je 2,0 do 2,5 mm, a širina 1,1
do 1,5 mm. Na poprečnom presjeku sjeme je
ovalno do izduženo ovalno. Apsolutna masa
sjemena iznosi oko 2 grama.
Lucerka ima dosta dormantnog sjemena, koje
može ostati u zemljištu nekoliko sedmica,
mjeseci pa čak i godina prije nego uspije upiti
vodu i klijati.
Takvo sjeme ima malu ili uopšte nema praktičnu vrijednost, iako se ubraja u klijavo
sjeme. Procenat tvrdog sjemena zavisan je od edafskih i klimatskih uslova za vrijeme i
poslije zrenja sjemena, kao i od genetskih osobina. U našim prilikama procenat tvrdog
sjemena se najčešće kreće između 10 i 20%, a dostiže i cijelih 30 %. U povoljnim
uslovima sjeme lucerke se može dugo čuvati, jer dugo zadržava klijavost.
 Biološke osobine lucerke
Sjeme lucerke ima najbolju klijavost između 2. i 4. godine starosti, ali i sjeme staro 10 godine, čuvan o
u povoljnim uslovima; ima 40 do 50 % klijavih zrna.
Sjeme lucerke klija za 3 - 4 dana, u povoljnim uslovima, a niče za 5 najviše 8 dana. U manje
povoljnim ili nepovljnim uslovima period klijanja i nicanja je manje ili više produžen.
Po nicanju lucerka se razvija dosta sporo. Prvi prosti list se pojavljuje za 10 do 13 dana, a prvi pravi
list za 16 do 20 dana po nicanju. Bočni izboji se pojavljuju tek za 40 – 45 dana po nicanju, a
generativni organi na glavnom stablu za 50 do 55 dana. Cvatnja u godini sjetve nastupa za 70 do 80
dana po nicanju, a sazrijevanje sjemena za 120 do 130 dana.
U povoljnim uslovima lucerka se po kosidbi brzo regeneriše, za 3- 4 dana, brzo raste, te se za krmu
može kositi - koristiti ponovo za 30-ak dana. Dužina perioda između dvije kosidbe, kao i dužina
perioda između pojedinih faza razvoja biljaka, zavisi od temperaturnih uslova, pristupačne vlage i
hraniva u zemljištu, dužine dnevnog osvjetljenja i sl.
U proljeće lucerka počinje sa porastom pri temperaturi od 8 do 10°C, ali se razvija relativno sporo
zbog nižih temperatura, praćenih većom količinom padavina i nedovoljnom dužinom dnevnog
osvjetljenja, te cvjeta krajem maja ili početkom juna. U godini sjetve lucerka daje 1 do 3, a u
godinama eksploatacije 3 do 6 otkosa, što zavisi od dužine vegetacije, načina korištenja, vremena
kosidbe s obzirom na fazu razvoja biljaka, količine vode i hraniva u tlu, temperaturnog režima itd.
 
 Uslovi gajenja lucerke
Lucerka, posebno žuta, raste pod mnogo različitijim uslovima nego većina drugih
višegodišnjih vrsta. Neki ekotipovi lucerke su prilagođeni na hladnoću, toplotu i suhi
klimat, rastući pri tom na zemljištima koja variraju od teških glina do pijeska. Lucerka
može da preživi temperature niže od -64°C i više od 49°C, a sreće se u područjima sa 250
mm padavina godišnje, ili čak i manje.

Odnosi prema hladnoći

Niske temperature i mrazeve lucerka znatno bolje podnosi kada je odrasla, nego u prvim
fazama razvića. Klijanci lucerke u fazi kotiledona i prvih listova su osjetljivi na mraz, te
mogu biti oštećeni već kod temperatura -2 do - 4 °C,. naročito ako su niske temperature
praćene vjetrom. Biljke sa razvijenih 4 - 5 listova bivaju oštećene pri -5 do -6° C, dok ih
temperature -7 do -10 0C potpuno uništavaju. Razvijenije biljke, sa 8 do 12 formiranih
listova, mogu podnijeti temperature do -15 0C. Odrasle, dobro formirane biljke (stare
godinu ili više) mogu da podnesu temperature do -25°C, bez snježnog pokrivača. Ukoliko
je prisutan dubok snježni pokrivač, lucerka može sa uspjehom da izdrži temperature od -
35 do -45°C.
Otpornost lucerke prema mrazu i niskim temperaturama vezana je za veliki broj faktora
kao što su: način korištenja ili uslovi zemljišta, intenzitet đubrenja, napad bolesti i štetnika
itd. U otpornosti lucerke prema hladnoći posebnu ulogu igra porijeklo i sortna pripadnost,
odnosno genetski faktor. Lucerka koja potiče iz predjela sa oštrijim klimatski':1l prilikama ,
bilo da se radi o populacijama ili sortama, otpornija je na zimu. Tako se otpornim prema
niskim temperaturama smatraju panonske, maloazijske, turkestanske, kao i neke američke
sorte, dok su slabo otporne prema zimi lucerke iz Alžira, Tunisa, Maroka, Pakistana Indije i
nekih drugih zemalja. Srednje otpornim prema zimi smatraju se mediteranska, flamanska,
provansalska i neke druge lucerke.
Zimu i niske temperature bolje podnosi lucerka koja se kosi u kasnijim fazama razvoja
biljaka, jer je u tom slučaju korijen u mogućnosti da obnovi rezervne hranljive materije,
koje se inače u dobroj mjeri iscrpe uslijed intenzivnog porasta biljaka. Količina rezervnih
materija korijena zavisi i od temperature svjetlosti, vlažnosti zemljišta i plodnosti, pa stoga
i otpornost prema izmrzavanju zavisi od pomenutih faktora. Ako se posmatraju pojedini
dijelovi biljke u odnosu na niske temperature, onda se može zaključiti da su nadzemni
dijelovi najosjetljiviji koji pri ranom proljetnom porastu bivaju oštećeni pri - 2do -30C.
Najotpornijim dijelom biljke se smatra kruna, ta srednje otpornim korijen
Odnos lucerke prema toploti

Za intenzivan rast i razvoj lucerka traži dosta toplote, te se može sa uspjehom gajiti kod
srednjih godišnjih temperatura od 1o do 19 0C, odnosno srednjih ljetnih od 18 do 20°C.
Lucerka se može gajiti i pri nešto nižim godišnjim temperaturama od 8 do 10°C, ali se tada
postiže manji broj otkosa.
Optimalne temperature za klijanje se kreću između 20 i 25 oC. Pri ovim temperaturama
lucerka klija za 3 - 4 dana. Pri nižim temperaturama, od 8 do 10°C period klijanja se
produžava na 10 do 12 dana. Lucerka počinje u proljeće kada se temperature (u toku
nekoliko dana) ustale na 8 – 10 0C. Optimalne temperature za rast lucerke se kreću u širokom
rasponu od 10 – 25 0C. I ako lucerka treba dosta toplote za svoj razvoj ipak visoke
temperature imaju negativan efekt na rast i razvoj, pa prema tome i na produktivnost. Pri
visokim temperaturama, koje su najčešće praćene niskom vlažnošću, lucerka obustavlja rast i
prelazi u dormantno stanje.
 
  Odnos lucerke prema suši i vodi

Zahvaljujući snažnom korjenovom sistemu lucerka dobro podnosi sušu, jer može da
obezbijedi vodu iz dubljih slojeva, te može da izdrži dugotrajne suše bez naročite štete.
Ipak, kada nema dovoljno vlage u zemljištu, posebno uz prisustvo visokih temperatura,
lucerka usporava porast, zatim dolazi do uvenuće biljaka, pa i do sušenja. U veoma sušnim
oblastima, lucerka za vrijeme ljeta obustavlja porast i ulazi u tzv. period ljetnog mirovanja,
da bi ponovo počela rasti nakon prvih kiša.
Faktori koji uvjetuju otpornost na sušu slični su onima koji uvjetuju otpornost na zimu, jer
su vrste, a kadkad i sorte u jednakoj mjeri otporne na sušu i zimu, a osim toga otpornost
prema suši, kao i prema zimi se mijenja sa razvojom i rastom biljaka. Mlade biljke su
znatno manje otporne na sušu od odraslih dobro formiranih biljaka.
Premda je lucerka otporna na sušu, za postizanje visokih prinosa potrebno je da obezbjedi
velike količine vode. Zahtjevi za vodom zavise od uslova spoljne sredine kao što su
temperatura, evaporacija, tekstura tla, salinitet, razvijenost korijena, izvori vode i sl.
Količina vode potrebna za formiranje jednog kg suhe mase varira u širokom rasponu od
600 – 900 l. Za uspješno gajenje lucerke potrebno je između 600 i 700 mm padavina
godišnje i zasićenosti vlagom između 70 i 80 %.
 Odnos lucerke prema svjetlosti

Svjetlost je jedan od veoma bitnih elemeneta rasta i razvoja biljke lucerke, te njihove
otpornosti na nepovoljne uslove. Za intenzivan rast i razvoj mladih biljaka, neposredno nakon
nicanja, neophodna je dobra osvjetljenost. U protivnom, ako mlade biljke nemaju na
raspolaganju dovoljno svjetlosti slabo se razvijaju, postaju nježne, a korjenov sistem
nedovoljno razvijen. Tako nježne biljke, slabo razvijenog korjenovog sistema, lako i brzo
propadaju uslijed suše, hladnoće, napada bolesti ili štetočina itd. Odrasle biljke, osim
intenzivne fotosintetske aktivnosti, pri dobroj osvjetljenosti akumuliraju i veće količine
rezervnih ugljenih hidrata u korijenu, pa su otpornije na nepovoljne uslove i produktivnije.
Lucerka je biljka dugog dana. U uslovima kratkog dana ne razvija generativne organe ili je
njihov broj mali, pa joj za proizvodnju sjemena najbolje odgovara dužina dana od 12 – 18 sati.
 
Odnos lucerke prema zemljištu
Najbolje uslove za razvoj lucerke pružaju plodna, umjereno rastresita i umjereno vlažna
tla, kao što su černozem, livadska crnica i aluvijum. Lucerka može uspijevati i na
zemljištima sa slabijim osobinama (gajnjača, smonica, ritska crnica) uz uslov da je
obezbjeđeno odgovarajuće đubrenje organskim i mineralnim đubrivima, dobra obrada,
te druge mjere neophodne za njeno intenzivno gajenje.Dobre uslove za razvoj pružaju
zemljišta slabo kisele, neutralne do slabo alkalne reakcije (pH oko 7).
Zemljišta na kojima se gaji lucerkane smiju imati visok nivo podzemnih voda. Smatra
se da su za razvoj lucerke povoljni uslovi onda kada nivo podzemnih voda nije ni suviše
nizak, niti suviše visok i nalazi se na takvoj dubini odakle korijen može sa uspjehom
crpiti vodu. Optimalna dubina podzemnih voda nalazi se na oko 2 m, mada se ponekad
lucerka može sa uspjehom gajiti i kod dubine podzemnih voda od 1, 5 m.
 
Agrotehnika lucerke
Plodored - Iskustva u gajenju lucerke pokazuju da je osjetljiva na monokulturu, te da je
nikada ne treba sijati ponovo na tlo na kojem je već bila, ili gdje je već sijana djetelina.
I ako su razlozi za to prethodno navedeni (u poglavlju o agrotehnici leguminoza), ipak
je potrebno dodatno naglasiti postojanje opasnosti od kvarenja strukture i iscrpljivanja
hraniva iz zemljišta, te zaražavanja zemljišta korovima, bolestima i štetnicima uslijed
višegodišnjeg intenzivnog gajenja i iskorištavanja usjeva.
Stoga lucerku ne bi trebalo gajiti na istom tlu barem 4 do 5, a najmanje 2 do 3 godine.
Osobito podesnim predusjevima za lucerku se smatraju okopavine, manje podesnim
strna žita, a nepodesnim jednogodišnje i višegodišnje leguminoze.
Lucerka je dobar predusjev za gotovo sve ratarske kulture, a naročito za okopavine,
strna žita, kupusnjače i predive biljke.
Ona je, međutim, nepovoljna, kao predusjev višegodišnjim i jednogodišnjim
leguminozama i pivarskom ječmu.
Obrada zemljišta
 Sve što je rečeno za obradu zemljišta višegodišnjih leguminoza uopšte vrijedi i za
lucerku. No, s obzirom na dubinu - dužinu korijena i višegodišnje intenzivno
iskorištavanje, te nježne klijance i mlade biljke, dubokoj obradi i predsjetvenoj
pripremi tla treba posvetiti posebnu pažnju.
Dubina obrade zavisit će od zemljišnih i klimatskih prilika. Lakša i srednje teška tla
treba obraditi do dubine od 30 do 40 cm. Rezultati brojnih istraživanja
Predsjetvenom pripremom se mora dobro obraditi sloj od 10 do 15 cm, pri i čemu
površinski sloj od 2 do 3 cm mora biti rastresit, a niži slegnut ili nešto sabijen, kako
sjeme ne bi propadalo na neželjenu dubinu.
Po predsjetvenoj obradi zemljište treba da ima sitno mrvičastu strukturu i ravnu
površinu.
Time se stiču povoljni uslovi za klijanje, nicanje i razvoj biljaka, a kasnije i
eksploataciju usjeva.
Đubrenje
S obzirom da lucerka u povoljnim uslovima može dati 15 do 20 tiha suhe mase, a katkad i
više, te da po toni suhe mase iznosi iz tla oko 30 kg N, 7 do 9 kg P 205, 18 do 20 kg K20 i
oko 30 kg CaO, to zemljištu treba đubrenjem obezbijediti velike količine hraniva.
No, količine hraniva koje je potrebno dati neophodno je odrediti za svaki konkretni slučaj
vodeći računa o plodnosti, a i njegovom vodnom režimu, mogućnosti obezbjeđenja tla
vodom u slučaju njenog nedostatka, dužini vegetacionog perioda, produktivnosti sorte itd.
Mikroelementi Mo, S, Zn, Mn i Cu se takođe pojavljuju kao sastavni dijelovi biljaka, a
učestvuju i u vitalnim biohemijskim procesima rasta i razvića biljaka, te na taj način utiču
na prinos nadzemne mase i sjemena. Mn, a naročito Mo su značajni za azotofiksaciju, što
je- posebno izraženo kada se lucerka gaji na tlima sa većom kiselošću..
Mikroelementi se primjenjuju u malim količinama, preko sjemena, zemljišta ili folijarno.­

 
Sjetva
Sjeme za sjetvu lucerke treba da bude odgovarajuće sorte, klijavosti (90 do 95%),
čistoće (98%), a ne smije sadržavati niti jednu sjemenku viline kosice. Sjeme za sjetvu,
takođe, ne bi smjelo sadržavati veliki procenat tvrdih zrna, jer ona kasnije niču, sporije
se razvijaju i lakše ugibaju u nepovoljnim uslovima.
Sjeme pred sjetvu treba inokulirati bakterijama Rhizobium milifolium var medicaginis,
naročito ako se lucerka sije na kiselim tlima ili na tlima na kojima nije dugo gajena, jer
se na taj način ostvaruju veći prinosi.
Lucerka se može sijati u jesenjem roku (druga polovina augusta ili početkom
septembra) ili u proljeće (krajem marta i početkom aprila mjeseca), vodeći računa o
tome da se pri jesenjoj sjetvi dovoljno razvije kako bi izdržala zimu, a pri proljetnoj­da
bi izdržala nastupajući sušni period.
Lucerka se sije gustoredo na razmak 12 do 15 cm. Za idealnu sjetvu specijal­nim
sijačicama, koje ulažu sjeme na tačno određeni razmak i dubinu, dovoljno je 8 do 9
kg/ha sjemena (za sklop od 350 do 400 biljaka po m2).
Ipak, i pri sjetvi takvim sijačicama upotrebljava se 12 do 15 kg/ha, s obzirom da
rijetko svaka sjemenka u poljskim uslovima da biljku. Pri sjetvi manje preciznim
sijačicama norma sjemena se kreće od 15 do 20 kg/ha. Prevelike količine sjemena
nemaju nikakakvo opravdanja, budući da poskupljuju proizvodnju, a osim toga
pregust usjev se vrlo brzo prorijedi uslijed jake međusobne konkurencije biljaka.
Na žalost, još i danas se na manjim površinama individualnih gazdinstava lucerka
veoma često sije ručno. Takvom sjetvom se ne obezbjeđuju povoljni uslovi za nicanje,
rast i razvoj biljaka, te se stoga upotrebljavaju veoma visoke sjetvene norme(često i
preko 30 kg/ha).
Lucerku treba sijati kao čist usjev, jer samo tako može dati odgovarajuće visoke
prinose. Sijana u nadusjev (što se još uvijek ponegdje čini) lucerka se sporije i slabije
razvija, slabije ukorjenjuje, osjetljivija je na bolesti i štetnike. Rezultat toga je manji
ukupan prinos, za 20 i više procenata. Ako se ipak lucerka sije u nadusjev, s obzirom
da se navike sporo mijenjju, količina sjemena za nadusjev treba da je manja za 30 do
50%. Nadusjev, također, treba koristiti ranijim fazama razvoja, za zelenu stočnu
hranu.
Dubini sjetve lucerke treba posvetiti punu pažnju, jer od
nje zavisi brzina nicanja, pa i broj izniklih biljaka.
Optimalna dubina unošenja sjemena za lucerku je 1, 5 do
2,0 cm. Ukoliko je sjeme posijano na veću dubinu broj
izniklih biljaka je smanjen, i to u većoj mjeri na težim
nego na lakšim tlima. Ako se sjeme nađe na dubini većoj
od 5 cm, ono praktično nema mogućnosti da nikne. Niti
suviše plitka sjetva nije povoljna, budući da u tom slučaju
sjeme nema dovoljno vlage, sporo niče, biljke se sporo i
plitko ukorjenjuju, što sve skupa ima mnogo negativnih
efekata.
Njega. Njegom usjeva je neophodno održavati povoljnu strukturu tla, zemljište
čisto od korova, obezbijediti hraniva prihranjivanjem, obezbijediti vodu i zaštitu od
bolesti i štetnika.
Mladim biljkama osobito je neophodno obezbijediti dobar kontakt sa tlom, treba
učiniti valjanjem kada je suviše rahlo zemljište ili drljanjem kada se stvori pokorica
ili ako je tlo suviše zbijeno. Valjanje usjeva treba obaviti u proljeće kod mladih
usjeva sijanih u jesen, ali i kod starih, ako je uslijed noćnog smrzavanja i dnevnog
odmrzavanja došlo do gubljenja kontakta biljke sa tlom.

Drljanje, međutim, se može preporučiti po primjeni proljetnog đubrenja, te nakon

kosidbi ukoliko je površina lucerišta uslijed eksplatacije zbijena. .
Zaštita lucerke od korova je posebno značajna mjera njege lucerke, kako u godini
sjetve, tako i u ostalim godinama uzgoja, budući da se u prvim fazama života sporo
razvija pa je korovi "guše", a kasnije joj oduzimaju svietlost, vodu i hranljive
materije, neophodne za intenzivan rast i razvoj.
Ranije se kao mjera suzbijanja korova provodila kosidba, za koju je istraživanjem
ustanovljeno da negativno djeluje na razvoj korijenovog sistema. Prema tome,
kosidba nije dobar metod suzbijanja korova, ali ako se, ipak, provede uslijed
prevelike zakorovljenosti, slijedeću košnju ne treba vršiti prije pune cvatnje.
Korovi se u većini slučajeva sa uspjehom mogu uništavati i herbicidima, sa čijom se
primjenom počinje preventivno - prije sjetve, kada se mogu upotrijebiti: Bonalan, Eptam,
Surpas i Planavin. Po primjeni, ove herbicide je potrebno oruđem unijeti u tlo.
Za uništavanje korova u vrijeme mirovanja vegetacije mogu se primjenjivati Etazin,
Senkor ili Kerb 50 WP.
Za uništavanje štavelja (Rumex ssp.) u fazi njegovog bujnog porasta, treba upotrijebiti
Asulox, a za travne korove Fjuzilejd i Targo također u fazi porasta trava.
Kako je vilina kosica izuzetno opasan korov , njenom uništavanju treba posvetiti posebnu
pažnju. Zaražena mjesta treba pokositi, masu pažljivo pokupiti i skloniti, a potom tretirati
0, 5 % rastvorom (2 l/m2) Reglona ili Gramaksona.
Osim od korova lucerku treba štititi i od štetnika koji su prisutni u većem ili manjem broju
tokom cijelog životnog vijeka. Po nicanju lucerke, naročito opasni mogu biti sitoni koji
oštećuju kotiledone i prvo lišće, te mogu dovesti do propadanja usjeva. Veliko smanjenje
prinosa i kvaliteta nadzemne mase može prouzrokovati lucerkina buba listara, zatim
lucerkin surlaš, lucerkina pipa itd. Pri sjemenskoj proizvodnji velike štete mogu nanijeti
lucerkin cvjetojed, lucerkina pipa, lucerkina stjenica itd. Stoga je potrebno preduzimati
preventivne mjere zaštite ili ako takve mjere nisu poduzete onda usjev treba tretirati
efikasnim insekticidima imajući na umu da su mnogi od njih otrovni za pčele i domaće
životinje.
Za ostvarivanje Visokih prinosa, osim hraniva koja treba dati prihranjivanjem, lucerki je
tokom ljetnjeg perioda (u većini slučajeva) neophodno obezbijediti dovoljnu količinu vode
navodnjavanjem.

O vremenu navodnjavanja i količini vode koju treba dati usjevu, treba odlučivati u zavisnosti
od konkretnih uslova zemljišta i samog usjeva.

Ako deficit u vodi nije suviše izražen, može se preporučiti jednokratno navodnjavanje
nekoliko dana po prethodnoj kosidbi.

Pri dužoj suši, naročito kada se lucerka nalazi na lakšem tlu, usjev je potrebno višekratno
navodnjavati.

Zahvaljujući navodnjavanju, u sušnim uslovima, prinos lucerke može biti povećan za 50 do

100%, pa čak i više.
Iskorištavanje lucerke
Lucerka je kultura koja se može koristiti u ishrani stoke na više načina kao pokošena
zelena krma, sijeno, silaža, brašno, pa čak i ispašom..

Bez obzira u kojem obliku se lucerka koristi u ishrani stoke, neophodno je veliku
pažnju posvetiti stadiju razvoja biljaka u momentu kosidbe.

Veliki broj provedenih istraživanja su pokazali da broj košenja u toku godine i

stadijum razvoja biljaka u momentu košnje imaju ogroman uticaj na dužinu života,
produktivnost i kvalitet.

Ukoliko se želi da lucerka duže traje onda se vrijeme košenja, pa prema tome i broj
košenja, mora prilagoditi razvoju biljaka od kojeg zavisi stanje rezervnih materija
korijena.
Nakon što počinje obnova rezervnih materija korjena i traje sve do stadija pune
cvatnje, kada za izvjesno vrijeme stagnira, da bi u periodu sazrijevanja sjemena
rezerve ponovo počele opadati zbog slabije asimilacije lista, ali i zbog formiranja
novih izdanaka i sjemena.

Stoga, ako se lucerka stalno kosi dok je mlada, prije faze cvatnje (češća kosidba)
rezerve ugljenih hidrata se neprekidno iscrpljuju, što ima za posljedicu slabljenje
otpornosti na sušu, zimu bolesti i kraći životni vijek.

Takvom kosidbom se, međutim, ostvaruje visoka hranjiva vrijednost krme, ali nešto
manji ukupan prinos.

S druge strane, kasnijom košnjom, u fazi pune cvatnje, djeluje se povoljno na stanje
rezervnih materija korijena, te su biljke otpornije na razne nepovoljne uslove i duže
žive, a i ukupna produktivnost je veća (u odnosu na kosidbu u ranijim fazama razvoja).

Negativna strana ovakvog načina korištenja je znatno smanjen sadržaj hranjivih

materija u krmi, uz istovremeno smanjen stepen probavljivosti, te je efikasnost ovakve
krme u proizvodnji mlijeka, odnosno mesa, daleko manja u odnosu na prethodnu.
Dosta dobrom kosidbom smatra se ona kada je procvjetalo 10% biljaka Tada je
kvalitet krme dosta dobar, a i stanje rezervnih materija korijena je zadovoljavajuća.
Ako je, ipak, neophodno lucerku kositi u ranim fazama razvoja biljaka (npr. za
spremanje lucerkinog brašna), onda će za obnovu rezervnih materija korijena biti
neophodno obezbijediti duži vremenski period između pretposljednjeg i posljednjeg
košenja.
Kod lucerke treba posebnu pažnju posvetiti vremenu prvog košenja u godini sjetve,
u kojoj ju treba kositi u kasnijim fazama razvoja, bez obzira što se na taj način
dobije nešto slabiji kvalitet krme. Ovakvo vrijeme košenja povoljno djeluje na
razvoj korijenovog sistema i dubinu ukorjenjivanja, a time i na životnu sposob­nost
uopšte. Ukoliko se biljke kose u ranim fazama razvoja u godini sjetve, one zaostaju
u razvoju, a to se ne može nadoknaditi u kasnijim godinama. Na broj otkosa u toku
vegetacione sezone, pa prema tome i na produktivnost, utiče i vrijeme prvog otkosa
u narednim godinama. Ono treba biti usklađeno sa prethodnim konstatacijama, a kao
dobar znak da lucerku treba kositi jeste pojava većeg broja novih izdanaka na kruni.
Kasnijom ili kasnom kosidbom novoformirani izdanci bi bili oštećeni (oni su upravo
osnova ponovnog porasta), a time i produžen period regeneracije, odnosno broj
otkosa smanjen.
Kosidba lucerke se može obavljati na različite načine, no bez obzira na to, treba li je
obaviti sa što manje prohoda, naročito ako je lucerište vlažno.

Kositi treba na visini 5 do 6 cm. Suviše nisko košenje biljaka je nepoželjno zbog oštećenja
krune i mladih izboja, a suviše visoko zbog gubitka u prinosu.

Najpogodniji načini korištenja lucerke su u obliku pokošene zelene mase i sijena.

Stoka hranjena pokošenom zelenom masom lucerke iskoristi u najvećem stepenu hranljive
materije sadržane u njoj.

No, zelena lucerka izaziva nadimanje stoke, naročito ako je vlažna od rose ili kiše. Stoga
je zelenu masu lucerke, prije davanja stoci, potrebno kratko provenuti.

Za spremanje kvalitetnog sijena potrebni su povoljni vremenski uslovi, bez padavina. Kod
nas su, međutim, česte veće količine padavina, naročito u vrijeme kosidbe prvog otkosa,
te je radi toga teško dobiti sijeno dobrog kvaliteta u prirodnim uslovima sušenja.
Da bi se izbjegli gubici koji nastaju pri sušenju lucerke u nepovoljnim uslovima, lucerka
se konzervira siliranjem. Sama po sebi, ipak, lucerka nije pogodna za spremanje silaže, jer
sadrži relativno malo ugljenih hidrata u odnosu na protein.

Stoga za dobijanje silaže dobrog kvaliteta, lucerki pri siliranju treba dodavati (miješati je)
krmiva sa dosta ugljenih hidrata, kao što su prekrupa zrna kukuruza (8 do 10%), suhi
repini rezanci (5 do 10 %), melasa ( 4 do 5 %) itd.

Lucerka se može sa uspješno silirati ako je sijana sa travama u smjesi, ili pak ako joj se
pri siliranju dodaju lako silirajuća krmiva (sirak, sudanska trava, kukuruz za silažu,
višegodišnje trave itd).

Dobar kvalitet silirane mase lucerke može se obezbijediti dodavanjem. 0, 3 do 0,4%

mravlje kiseline, kao i preparata kofasil, amasil, alfasil itd.
Zelena masa lucerke sadrži i velike količine vode, posebno ako je košena u
ranim fazama razvoja, čak 80 do 82%, što je također nepovoljno za proces siliranja.
Stoga je potrebno lucerku pri siliranju provenuti, posebno ako se silira bez aditiva. Ako
nema mogućnosti za provenjavanje, procenat suhe materije se može povećati
dodavanjem suhih krmiva.
Za ispašu se lucerka može koristiti, ali samo pod uslovom da je ova dobro
organizovana, te da se biljkama obezbijedi povremeno duži period za obnavljanje
rezervi u korijenu. Ipak, za ispašu je pogodnija lucerka sijana u smjesi sa travama.
Lucerkino brašno predstavlja vrijedan proteinski, vitaminski i mineraini dodatak
koncentratnim smjesama za razne vrste domaćih životinja. Proizvodnja lucerkinog
brašna kod nas je novijeg datuma. Da bi se dobilo lucerkino brašno dobrog kvaliteta
usjev se mora kositi pred, ili u početku butonizacije biljaka. Pokošena i usitnjena
lucerka se dehidrira pri visokim temperaturama, potom melje i pakuje. Super klasa
brašna mora da sadrži barem 22 % SP, najviše 24 % SG, do l1 % MM, barem 200
mg/kg brašna beta karotina i vlage do 12 %. Druga i treća klasa moraju imati barem 19,
odnosno 17 % sirovog proteina, ali ne više od 24 odnosno 25 % sirove celuloze, te
barem 150 odnosno 100 mg beta karotina po kilogramu brašna.
Hranljiva vrijednost lucerke
Lucerka općenito ima visoku hranjivu vrijednost.

Sadrži veliku količinu proteina, visoke koncentracije skoro svih vitamina, naročito
karotina, bogat je izvor mineralnih materija (Ca, Ka, Mg, a nešto manje P). Odlikuje se
visokom probavljivošću hranljivih materija, koja je tim veća što su biljke košene u ranijoj
fazi razvoja. Tako je na primjer, probavljivost u fazi porasta u stabla 73 da 78 %, a u fazi
cvatnje 60 %

Najveći procenat proteina ima lucerka u fazi porasta u stabla (26,18%) , zatim u fazi
obrazovanja cvjetnih pupoljaka (23,84%), početku cvatnje (19,78%), kod 50 %
procvjetalih biljaka (17,66 %), te u punoj cvatnji (15,86%),.

S druge strane, sadržaj celuloze je najmanji u fazi porasta u stabla (22,84%), a najveći u
fazi pune cvatnje (35,36%)

Sadržaj hranljivih materija je u velikoj mjeri vezan i za sortiment, budući da se pojedine

sorte po sadržaju pojedinih hranljivih materija mogu bitno razlikovati.
Produktivnost i sortiment lucerke
Lucerka je, kako je ta već naprijed naglašena, visoko produktivna krmna kultura. U
pojedinim slučajevima, pri povoljnim uslovima, kod nas su postizani prinosi od cijelih 27
da 28 t/ha sijena.

No, i pri prosječnim uslovima, u suhom ratarenju lucerka daje 8 - 10 t/ha sijena.

Nažalost, prosječni prinosi koje lucerka postiže kad nas su veoma niski, između 4 i 5 tiha
u Jugoslaviji, odnosno između 3 i 4 t/ha u BiH.

Prinos lucerke, zapravo, zavisi od niza faktora o kojima je naprijed bilo riječi (uslova
gajenja, s obzirom na klimatske i zemljišne prilike količini pristupačnih hraniva; vremena
i načina korištenja itd.).

Izvanredan značaj u ostvarivanju visokih prinosa ima odgovarajući sortiment, jer iako su
sorte selekcionisane na visoki prinos, one u uslovima koji im ne odgovaraju daju niske
prinose i brzo propadaju.

Odnosno, različite sorte u istim, uslovima mogu se veoma razlikovati po visini prinosa,
što potvrđuju rezultati brojnih istraživanja.
Prve domaće sorte su:

R-422, selekcionisana u Poljoprivrednom zavodu u Banjaluci, te

BAČKA (ZMS I) i
BANAT (ZMS II) selekcionisane u Institutu za ratarstvo i
povrtarstvo u Novom Sadu.
Sve tri sorte su priznate 1964. godine
Sorta R-422 je visoko produktivna i visoko kvalitetna (sadrži 20,62% sirovog proteina
u suhoj masi). Srednje kasna je. Otporna je na zimu, a u komparativnim ogledima na
kiselim tlima je pokazala visoku produktivnost i dobru tolerentnost na takve uslove. Dobro
se regeneriše i ima dobru otpornost na polijeganje. Uz optimalne uslove gajenje traje 5 do 6
godina.

Novosadske sorte BAČKA, BANATI I VRŠAC (ZMS IV) su

selekcionisane na bazi domaće plave panonske lucerke. Otporne su na zimu i bolesti. Sušu
vrlo dobro podnosi sorta banat. Dobro regenerišu i daju 4 do 5 otkosa u suhom ratarenju.
Biljke im narastu 63 do 80 cm, dobro su olistale. Bačka spada u vrlo rane, a banat i vršac u
rane sorte. Produktivnije su banat i vršac, koje u prosjeku daju 13 do 13,5 t/ha sijena, dok je
prosječan prinos sijena sorte bačka 12,4 t/ha. Dobrog su kvaliteta, sadrže 18 do 22%
sirovog proteina i 22 do 25% sirove celuloze. Traju 5 do 6 godina.
NS-MEDIJANA je hibridna lucerka stvorena ukrštanjem plave sa žutom lucerkom.
lma vrlo dobru otpornost na zimu, sušu i bolesti. Vrlo rana je, dobre sposobnosti
regeneracije te daje 4 do 5 otkosa u suhom ratarenju, a čak 6 pri navodnjavanju. Vrlo je
produktivna, sa prinosom od 14,4 t/ha sijena u suhom ratarenju. Posebna karakteristika
sorte je značajno učešće cvjetova sa žuto­zelenom i zeleno-plavom bojom.
Veći broj sorata lucerke selekcionisan je u Poljoprivrednom institutu u Osijeku :
osječka
66, osječka 70, zdravka, slavonka, drava, vuka, stela i osjenčanka.

OSJEČKA-66 je sintetska sorta, dobije na polycross metodom od izabranih potom

stava domaće panonske lucerke i zapadnoevropskih sorata. Srednje rana do rana sorta.
Otporna je na niske temperature, sušu i bolesti. Dobro se regeneriše, dajući 4 do 5 otkosa.
Dobro podnosi intenzivan način korištenja u ranijim fazama razvoja. Visokoproduktivna
je, sa 14 do 15 tiha sijena i visoko kvalitetna sa 20,52% sir. proteina u suhoj masi. U praksi
je veoma raširena.
ZDRAVKA je sintetska sorta, srednje rana do rana sorta, brze regeneracije, visoke
produktivnosti (14 t/ha sijena), izvanredne otpornosti na sušu, niske temperature i bolesti.
Podnosi čestu kosidbu. Uspijeva i na nešto težim i slabo kiselim tlima. Ima kvalitetnu
biljnu masu, bogatu proteinima i karotinom.

SLAVONKA, DRAVA i VUKA su nastale kontrolisanim ukrštanjem domaće

lucerke sa stranim sortama. Sve su visoko produktivne (14 do 15 t/ha suhe mase), vrlo
dobre regeneracije (4 do 5 otkosa) i bujnog porasta, te vrlo dobrog kvaliteta (22 do 24%
sir. prot). Dobre su otpornosti na sušu, zimu i bolesti.

STELA je nastala ukrštanjem odabranih biljaka zdravka i luna. Bujnog je rasta, dobre
regeneracije, visoke produktivnosti i kvaliteta (22 do 24% proteina u suhoj masi).

OSJEČKA-70 je rana sorta, nastala ukrštanjem sorte omega sa domaćim tipovima

lucerke i potomstvima nekih stranih sorata. Dugotrajna je i visokoproduktivna. Pogodna je
za gajenje i na tlima koja nisu osobito pogodna za lucerku.
Kruševačke sorte K-1 i M-2 su selekcionisane na bazi domaćih populacija
lucerke i to K-1 metodom individualnog odabiranja, M-2 metodom polycrossa .
K-1 spada među otporne, a M-2 među veoma otporne sorte na zimu, sušu i bolesti. K-1
daje prinos od 13 do 13,5 t/ha, a M-2 13 do 15 t/ha sijena. Sorta M-2 ima veće učešće lista
i veći sadržaj proteina (21,65%) nego sorta K-1 (20,43%). Obje pripadaju grupi ranih
sorata. U Institutu za krmno bilje u Kruševcu su u najnovije vrijeme selekcionisane još
dvije sorte (K-22 i K-23) za koje nema dovoljno dostupnih podataka.

Sorta ZAJEČARSKA-83, selekcionisana je iz domaćih populacija, metodom

individualnog izbora U Zavodu za poljoprivredna istraživanja u Zaječaru. Srednje rana je.
Odlično podnosi sušu i niske temperature, a otporna je i na bolesti. Dobro regeneriše i
visokoproduktivna je (15,5 t/ha sijena). U fazi pred cvatnju sadrži 54% lista i 19,8% sir.
proteina.

U novije vrijeme, u pomenutom Institutu, selekcionisana je i sorta timok, za koju

nema preciznijih podataka.
U svijetu, posebno u nekim zemljama, na selekciji lucerke je veoma mnogo rađeno, tako da
je stvoren ogroman broj sorata. Od tog mnoštva sorata neke mogu biti značajne i za nas, s
obzirom da ne proizvodimo dovoljno sjemena za sopstvenu reprodukciju. Pri introdukciji
sorata bi trebalo voditi računa o tome odakle potiču, jer sorte selekcionisane npr. u toplijim
područjima ne bi došle u obzir za gajenje kod nas, izuzev u primorskom pojasu i
Makedoniji.
Takve su sorte tipa Provance koje se gaje na jugu Francuske, kao i sorte
selekcionisane i gajene u Južnoj Italiji. Manje pogodnim za naše uslove, takođe se mogu
smatrati i sorte tipa Poitou, koje se gaje u zapadnoj Francuskoj, jer nisu dovoljno
otporne na zimu.

Za naše uslove pogodne su francuske sorte lucerke koje pripadaju

Flamande tipu, a gaje se u sjevernom dijelu Francuske, koje je slično
našem kontinentalnom području.
To su sorte Du Puits, Elga, Flamande, Omega, Europe, Orca itd.

Od njemačkih sorata na našoj sortnoj listi se nalaze Luna i Neuga, a

pokazale su dobru produktivnost, trajnost i kvalitet.
Po značenju nalazi se na prvom mjestu u grupi višegodišnjih djetelina, a na drugom u
grupi višegodišnjih leguminoza, odmah iza lucerke.

U nekim područjima, gdje lucerka nema optimalne uslove, crvena djetelina, zapravo
predstavlja najvažniju leguminozu uopšte.

Vodi porijeklo iz Male Azije i južne Evrope, dok se domovinom kulturne crvene
djeteline smatra Španija, ali i Holandija.

To je relativno mlada kultura, jer se u većini područja ne gaji duže od 200 godina, a
njeno gajenje sveukupno nije duže od 400 do 500 godina.

U našu zemlju crvena djetelina je unesena iz Štajerske i Kranjske 70-ih godina prošlog
vijeka, najprije u Sloveniji, a potom u Hrvatsku.
Tipovi i botanička pripadnost

Vrsta Trifolium pratense L. je bogata formama, koje se međusobno razlikuju u nekim

morfološkim i biološkim osobinama. Stoga su činjeni brojni pokušaji sistematizacije, ali
još uvijek u literaturi vlada dosta veliko šarenilo u tom pogledu.

Sa praktične tačke gledišta i na osnovu biotipskih oznaka crvena djetelina je podijeljena na

slijedeće varijetete:

1. Trif. pratense var. spontaneum WilIk – divlje rastuća crvena djetelina.

Odlikuje se tankom, ispunjenom ili nešto šupljom stabljikom, visine 20 do 40 cm,
poležućim ili uzdignutim tipom rasta. Listići su joj osrednje veličine, a gornji sitni,
sitniji nego kod gajene crvene djeteline. Cijela biljka je obrasla dlačicama. Otporna
je na zimu. Nalazi se u različitim uslovima u prirodnoj flori, počev od umjereno
suhih do svježih travnjaka. Rjeđe se sreće na vlažnim, a nema je na barskim
travnjacima. Doseže do visine od 2.345 m n.v. Može da živi 4 do 5, pa i više godina.
2. Trif. pratense var. subnudum Witt – gajena evropska crvena djetelina
Najznačajnija je sa stanovišta proizvodnje krme. Ima debele stabljike, šuplje, visine 40 do
70 cm, a ponekad i do 100 cm. Listići su joj uglavnom krupni, dužine do 5 cm, pa čak i
duži. Biljke su slabo obrasle dlačicama. Cvasti su krupne i većinom u parovima
Unutar gajene evropske crvene djeteline razlikuju se dvije forme:
a) subvar. praecox - ranostasna crvena djetelina, često još nazivana "dvokosa", a
ponekad i južni tip crvene djeteline. Sa stanovišta proizvodnje krme, a i za naše uslove
ova forma je najznačajnija. To je jari tip crvene djeteline, koji cvjeta već u godini sjetve, a
u drugoj godini cvjeta za 10 do 14 dana ranije u odnosu na kasnostasnu. Ima sposobnost
višekratnog obnavljanja, pa otuda naziv dvokosa. Nije naročito otporna na zimu i druge
nepovoljne uslove, te najčešće traje samo dvije godine.
b) subvar. serotinum - kasnostasna crvena djetelina se odlikuje većom otpornošću na
zimu od ranostasne, te se uglavnom gaji u Sjevernoj Evropi i nekim dijelovima Sjeverne
Amerike. Često se naziva i "jednokosa", jer najveći dio mase daje u prvom otkosu.
Ozimog je tipa razvoja. te uglavnom ne cvjeta u godini sjetve. Može biti produktivniia u
odnosu na ranostasnu, ali joj je kvalitet krme slabiji zbog grublje stabljike. Živi duže u
odnosu na ranostasnu crvenu djetelinu, 3 do 4 godine, a ponekad i duže.
3. Trif. pratense var. expansum Haussk. - gajena američka
crvena djetelina Potiče iz Južne Evrope, ali je kultivirana u
Americi, pa otuda njen naziv. Po osobinama je slična
evropskoj gajenoj djetelini, ali su joj stabljike jače obrasle
dlačicama.
 Morfološke karakteristike
Korijen - Crvena djetelina ima dobro razvijen,
vretenast korijenov sistem, koji kod odraslih biljaka može
da dostigne dubinu od 2,8 do 3,0 m, te da u zemljištu
ostavi 10 t/ha suhe mase. Ipak, korijen joj je uglavnom
plići, dubine 1,5 – 2 m ,s tim što se više od 75% korijenske
mase nalazi na dubini od 20 cm. Korijen crvene djeteline
može da ima debljinu 2 do 2, 5 cm. Iako joj je korijen
dobro razvijen, slabije odrvenjava nego korijen lucerke,
zbog čega se lakše i brže razlaže u zemljištu. Na glavnom,
a posebno na postranim korijenima razvijaju se kvržice sa
kvržičnim bakterijama Rhizabium trifolii, koje mogu
godišnje da fiksiraju od 47 do 197 kg/ha azota.
Stablo - Biljke crvene djeteline imaju sposobnost formiranja većeg broja stabljika koje
su uspravne ili uzdignute.
Broj stabljika po biljci zavisi od gustine sklopa. Pojedinačne biljke mogu da formiraju do
50, pa čak i više stabljika, dok je broj stabljika po biljci u gustom sklopu višestruko manji.
Stabljike narastu, u prvom otkosu najčešće od 50 do 70 cm, ali mogu doseći visinu od 100
cm, pa i više. U početnim fazama razvoja stabljike su nježne, sočne, ali sa starenjem
ogrube.

Stablo je razgranato, a broj grana po stabljici, na sličan način kao i broj stabljika po biljci,
zavisi od sklopa biljaka.

Na poprečnom presjeku stablo je okruglo i djelimično ispunjeno u punom razvoju, a na

površini nešto obraslo dlačicama.

Stabljika u prinosu crvene djeteline učestvuje sa 50 do 60% u fazi 20 do 50% iscvjetalih

biljaka.
Veće učešće stabla imaju biljke u prvom, a manje u narednim otkosima, pri istim fazama
razvoja. U ranim fazama razvoja do, pred pupanje crvena djetelina sadrži tek 30-ak
procenata stabla.
List - Crvena djetelina ima tropere listove,
donje na dužim, a gornje na kraćim
peteljkama. Listovi vršnog dijela stabljike su
gotovo sjedeći. Listići su krupni; dužine 3 do 4
cm, širine 1,5 do 2,0 cm. Po obliku su ovalni,
ovalno okruglasti ili izduženi. Na površini su
obrasli dlačicama, a na licu nose uglastu bijelu
pjegu (ali mogu biti i bez nje). U punom
razvoju biljaka list u nadzemnoj masi
učestvuje sa 40 do 50%.
Prvi list, formiran po nicanju je prost,
srcolikog oblika i nalazi se na nešto dužoj
dršci.
Cvijet - Cvjetovi crvene djeteline su
tipične leptiraste grade, različiti po boji, od
ružičaste do ljubičasto crvene. Skupljeni su u
glavice, koje mogu da sadrže i do 260
cvjetića.
Plod i sjeme - Kod crvene djeteline je
jednosjemena mahuna, sive do svijetlosmeđe
boje. Mahune dosta lako opadaju po
sazrijevanju.
Sjeme je sitno, bubrežolikog oblika, dužine
2, 0 do 2, 5 mm. Površina sjemena je glatka,
sjajna, a boja od žute do ljubičaste.
Apsolutna masa sjemena se kreće od 1, 46
do 2,2 g
Biološke osobine
Crvena djetelina koja se gaji kod nas pripada, kao što je već naglašeno, tzv. južnom tipu.
Živi kratko, između 1 i 3, a najčešće samo 2 godine.
Sjeme crvene djeteline zadržava dobru klijavost 4 - 5 godina. Kvalitetno sjeme, pri
povoljnim uslovima temperature i vlage, klija i niče brzo, za 3 - 4, odnosno za 6 do 7 dana.
Pri nižim temperaturama ili pri nedostatku vlage, period od sjetve do nicanja može biti
produžen na 14 i više dana

Po nicanju, crvena djetelina se razvija snažno i dosta brzo, formirajući biljke u obliku
rozete, koje dobro pokrivaju zemljište. Prvi troperi list se razvija za 12, do 14 dana po
nicanju, a potom za 42 do 56 dana formiraju postepeno snažnu biljku. U fazu cvatnje
crvena djetelina stiže za 68 do 73 dana, a katkad tek za 86 do 96 dana.
Cvatnja samo jedne cvasti traje 5 do 6 dana, dok je cvatnja usjeva znatno produžena i može
da traje od 25 do 35, pa čak i do 45 dana. Period cvatnje je tim više produžen što su
temperature niže, a količina padavina veća. Formiranje i sazrijevanje sjemena, također, traje
dugo, 30 – 40 dana.
U proljeće crvena djetelina počinje sa porastom rano, već pri temperaturi od 2 do 3 0C. Brzina
rasta i razvoja zavisi od temperaturnih uslova, vlage i dužine dana.
U našim uslovima, ipak, u fazu cvatnje stiže od sredine maja do sredine juna.

Po kosidbi crvena djetelina se brzo regeneriše (za 3-4 dana), raste i razvija se, pa u fazu
cvatnje stiže ponovo za 30-ak dana. Zahvaljujući brzom rastu i razvoju, pri povoljnim
uslovima u godini sjetve daje 2 - 3, a u narednim godinama 3 do 5 otkosa i visoke prinose
zelene mase, odnosno sijena.
 Uslovi gajenja
Odnos prema zemljištu
Optimalne uslove za razvoj crvene djeteline pružaju plodna, dobro drenirana aluvijalna i
glinasto-ilovasta zemljišta, relativno dobro snabdjevena humusom. Zemljišta koja nisu
dobro snabdjevena vodom i imaju slab kapacitet za vodu, nisu pogodna za ovu kulturu.
Nedovoljno drenirana zemljišta, također se mogu smatrati nepodesnim, jer pri gajenju
crvene djeteline na takvim tlima postoji opasnost, između ostalog i od jačeg izmrzavanja u
toku zimskog perioda.
Prema reakciji tla crvena djetelina je manje osjetljiva nego lucerka, jer se nalazi i može se
gajiti i na zemljištima sa pH do 5. Ipak, najbolje rezultate ostvaruje ako se gaji na tlima pH
6,6 do 7,6 (Delorit i sar. 1974). Pri gajenju crvene djeteline na kiselim tlima potrebno je
poduzeti niz agrotehničkih mjera (đubrenje organskim đubrivima, makro i
mikroelementima, kalcifikacija itd.), kako bi biljke imale optimalne uslove za rast i razvoj.
Visok nivo podzemne vode ne škodi crvenoj djetelini, pod uslovom da ne izaziva
zabarivanje, budući da zabarena zemljišta, jednako kao ni suviše suha ne pružaju povoljne
uslove za njen razvoj.
Odnos prema hladnoći i toploti
Crvena djetelina je biljka umjerene klime, bez većih temperaturnih kolebanja. Prema
zimi i niskim temperaturama je manje otporna nego lucerka.

Surove zime dobro podnosi samo pod uslovom da je dobro razvijena i pokrivena debljim
naslagama snijega. Pod snježnim pokrivačem od 25 do 30 cm može da izdrži
temperature od –25 0C.

Mlade biljke su na niske temperature daleko osjetljivije, a stepen osjetljivosti uslovljen

je razvojem biljaka u 73, 8 do 88 % slučajeva, biljke sa 8 – 10 listova prezimljavaju sa
55 - 66 %, biljke sa 2 – 4 lista prezimljuju u 16 do 36 %, dok biljke u fazi kotiledona
nemaju praktično mogućnosti da prežive.
Odnos prema vodi

Ima velike zahtjeve prema vodi. Najbolje uspjeva u područjima sa oko 800 mm vodnog
taloga. Područja sa manjom količinom padavina su manje pogodan, a sasvim nepodobnim za
gajenje smatraju se područja sa 450 mm i manje padavina godišnje. Crvena djetelina nije
otporna na sušu.

Odnos prema svjetlosti

Crvena djetelina je biljka dugog dana. Za svoj razvoj treba dosta svjetlosti, ali ipak na
nedostatak svjetlosti je dosta tolerantnija nego lucerka. Može dobro da podnese oblačnost i
zasjenu, a sa obzirom da ima dosta brz početni razvoj manje je osjetljiva na zakorovljenost u
početnim fazama razvoja.
 Agrotehnika razvoja
Mjesto u plodoredu – posebno je osjetljiva na monokulturu, te se ne treba sijati
na isto mjesto najmanje 5 godina. Sa obzirom da živo kratko u zemljištu ostavlja značajne
količine organske materije, crvena djetelina ima veliki značaj u plodosmjeni. Iz nje se sije
pšenica, ali i druge žitarice.
Za crvenu djetelinu najpogodniji su usjevi koji ostavljaju zemljište čisto od korova,
aerirano i plodno. Te uslove u najvećoj mjeri ispunjavaju kukuruz, šećerna repa,
suncokret, krmna repa itd.
Đubrenje - Ona svojim prinosom iznosi skoro iste količine hraniva kao i lucerka (za
100 kg sijena potrebno joj je 3 kg azota, 0, 7 kg fosfora i 2 kg kalija ). Uz to iz zemljišta
iznosi i značajne količine sumpora, slično kao i fosfora, što joj se može obezbjediti
primjenom 300 – 400 kg/ha gipsa ili pak zajedno sa fosfornim đubrivima ako ih ova
sadrže (sirovi fosfati, superfosfati).
Sem mikroelemenata, na produktivnost crvene djeteline mogu uticati i makroelementi. Na
kiselim tlima posebnu pažnju treba posvetiti molibdenu, jer povećava prinos zelene mase i
sijena, kao i sadržaj proteina.
Priprema tla i sjetva – slična je pripremi za lucerku.
Sjeme za sjetvu treba da ima klijavost 90 %, mora da bude čisto i ne smije sadržavati
sjeme viline kosice.

Sijati se može rano u proljeće, čim to dozvole vremenski uslovi, s obzirom da ima male
zahtjeve prema toploti, a velike prema vlazi. Za niža područja to je najčešće period od
sredine do kraja marta, a za viša nešto kasnije.

Sjetvu u jesen treba također obaviti što ranije, najbolje od sredine augusta do početka
septembra, kako bi biljke imale dovoljno vremena da se razviju (10 – 12 listova ) i
uspješno prezime.
Sije se plitko (1, 0 – 1, 5 cm na težim), odnosno 2, 0 cm na lakšim zemljištima. Takva
dubina sjetve može se obezbjediti preciznim mašinama za sjetvu trava i leguminoza, ili
ako se sjetva izvodi omaške, drljanjem nakon sjetve i valjanjem.
Norma sjemena za sjetvu zavisi od pripremljenosti tla, načina sjetve i drugih uslova pri
izvođenju sjetve. Pri sjetvi preciznim mašinama, na dobro pripremljenom tlu, i u
drugim povoljnim uslovima dovoljno je 10 do 12 kg/ha sjemena. Pri sjetvi omaške,
osobito ako su i drugi uslovi nepovoljni (vlage, topline, pripremljenost zemljišta) bit će
potrebno 20 do 25 kg/ha sjemena.
Crvena djetelina, iako to nije poželjno, još se uvijek često sije u nadusjev, s opravdanjem da se
na taj način dobije veći prinos u godini sjetve.

Kao nadusjevi najčešće služe žitarice (pšenica, raž, ječam, ovas) .za zeleno, a ponekad i za
zrno.

Bolje uslove za razvoj imat će crvena djetelina ako se sije istovremeno sa nadusjevom, ako se
nadusjev koristi u zelenom, te ako je norma sjemena za nadusjev smanjena za trećinu do
polovine od njegove uobičajene norme za sjetvu.

Nadusjev je inače konkurent crvenoj djetelini u odnosu na svjetlost, vlagu i hranljive materije.
Ako je ta konkurencija suviše jaka može dovesti do "gušenja", odnosno slabijeg razvoja, te
manjeg ili većeg propadanja biljaka (ugibanja), što za posljedicu ima nizak prinos. '

Sem u čistoj kulturi, crvena djetelina se iz različitih razloga sije u smjesi sa travama. Za sjetvu
sa crvenom djetelinom najpogodniji je talijanski ljulj, ali se na kiselijim (hladnijim)
zemljištima sije sa, mačjim repkom, a na suhim sa ježevicom. Učešće trava u smjesama sa
crvenom djetelinom je, najčešće 20 – 30 %, ali ono zavisi i od uslova u kojima se smjesa
zasniva, kao i od namjene smjese s obzirom na način korištenja.
Njega crvene djeteline – Mjere njege usjeva crvene djeteline slične su onima koje
se provode kod lucerke. Ipak, crvena djetelina se razvija u početnim fazama brže i manje je
osjetljiva na nedostatak svjetlosti, pa je i opasnost od korova u nešto manjoj mjeri izražena
nego kod lucerke.

Za uništavanje korova na parcelama na kojima će se gajiti crvena djetelina, kao i u samom

usjevu, koriste se isti preparati koji su navedeni za lucerku. Ako nema mogućnosti da se
primijeni herbicid, pri jačoj zakorovljenosti potrebno je pokositi usjev i time obezbijediti
bolje uslove za razvoj crvenoj djetelini.

Da bi prinosi bili, barem, bliski biološkom potencijalu gajenih sorata, neophod­no je

održavati dobar kontakt biljaka sa tlom, obezbijediti dovoljno hraniva i vode, te
odgovarajuću zaštitu od bolesti i štetnika, počev od sjetve do kraja eksploatacije usjeva.

Iako je crvena djetelina kratkotrajna, ipak joj treba ostaviti duži period (4 do 6 sedmica)
između pretposljednjeg i posljepnjeg košenja, da bi obezbijedila dovoljne količine
rezervnih materija u korijenu, a time i veću otpornost na zimu i druge nepovoljne uslove.
To na određen način produžava životni vijek i produktivnost.
Iskorištavanje crvene djeteline
Crvena djetelina se može iskorištavati u obliku pokošene zelene mase, sijena, sjenaže,
silaže ili paše. U uslovima nepovoljnim za gajenje lucerke, crvena djetelina se koristi za
spremanje brašna.
Stoka rado jede crvenu djetelinu u obliku pokošene zelene mase, ali takva masa, naročito
ako je mokra od kiše ili rose, pa i kada se koristi u ranim fazama razvoja biljaka, lako
izaziva nadimanje životinja. Stoga zelenu masu crvene djeteline treba davati stoci
provenutu. Provenjavanje ne bi smjelo trajati dugo jer se pri dužem provenjavanju može
izgubiti značajan dio hranljivih materija.
Od crvene djeteline se može spremiti kvalitetno sijeno, koje ima čak veću hranljivu
vrijednost nego sijeno lucerke. Sadrži nešto više ukupnih probavljivih hranljivih materija
(52,2%) u odnosu na sijeno lucerke (50,3%), ali mu je sadržaj probavljivog proteina za oko
jednu trećinu manji.
Kvalitet sijena crvene djeteline u najvećoj mjeri zavisi od stadija razvoja biljaka pri kosidbi
Maksimalan kvalitet sijena dobija se pri kosidbi usjeva u fazi pupanja biljaka, ali se dobar
kvalitet sijena može ostvariti i pri košnji u fazi 25 do 50% iscvjetalih biljaka. Sijena, dobije
no od usjeva košenog u kasnijim fazama razvoja biljaka, znatno je boljeg kvaliteta i. ima
slabiji efekat u ishrani stoke u odnosu na sijeno dobrog kvaliteta.
Crvena djetelina se može konzervirati i koristiti u obliku silaže, pri čemu je dobar kvalitet
silaže nešto lakše ostvariti nego kod lucerke, jer crvena djetelina sadrži nešto više ugljenih
hidrata i nešto manje proteina nego lucerka. No i pored toga, uspjeh u siliranju bit će
sigurniji ukoliko se zelena masa provene do sadržaja suhe mase od 30%; pomiješa se
travama ili joj se dodaju repini rezanci, melasa, prekrupa kukuruza i sl. Sprečavanje
kvarenja silirane mase crvene djeteline i dobijanje kvaliteta silaže može se postići
dodavanjem 0,3 do 0,4% mravlje kiseline ili posebnih konzervansa kao i kod lucerke

Crvena djetelina, prema svojim morfološkim i biološkim osobinama nije pogodna za pašni
način korištenja, jer je kratkotrajna i ne podnosi gaženje zbog krunice koja se nalazi na
površini zemlje i uslijed gaženja biva oštećena.

Ipak, crvena djetelina se može koristiti za zasnivanje kratkotrajnih travnjaka, pod uslovom
da se ovi koriste pregonskim sistemom ispaše. Prije izvođenja stoke na ispašu potrebno je
dati životinjama određenu količinu sijena ili nekog drugog suhog krmiva da bi se spriječilo
nadimanje. Opasnost od nadimanja bit će smanjena ili potpuno otklonjena ako je crvena
djetelina sijana u smjesi sa travama. Da bi se dobio dobar kvalitet brašna, kada se crvena
djetelina koristi u ovu svrhu, potrebno je kositi pred pupanje ili najkasnije u fazi pupanja.
U toj fazi crvena djetelina sadrži tek 16 do 17 % suhe materije, što poskupljuje dehidraciju
zbog visokog procenta vlage.
Hranljiva vrijednost
Hranjiva vrijednost crvene djeteline je veoma visoka. Sadržaj hranjivih materija u
nadzemnoj masi zavisi od razvoja biljke gajene sorte, plodnosti tla i uslova uspjevanja .
Produktivnost i sortiment
Produktivnost - Crvena djetelina je visokoproduktivna biljka.

U povoljnim uslovima (zemljišta, klime i dr.) prinos crvene djeteline jednak je prinos u
lucerke, budući da godišnje može dati 15 do 18 t/ha sijena. Štaviše, pojedine sorte crvene
djeteline su u ispitivanjima Wolfhardta i Luftensteinera (1984) dostizale prinos od 9,5 t/ha
suhe materije već u godini sjetve, odnosno 23,24 t/ha u prvoj godini eksploatacije.

Visoku produktivnost, ali i osjetljivost, osobito na nedostatak vlage, pokazala je crvena

djetelina u rezultatima vlastitih istraživanja kada je u povoljnim uslovima sorta K-17 dala
prinos od 25,68 t/ha, a u nepovoljnim 15,48 t/ha sijena.

Najveći dio prinosa ostvaruje se u prvom otkosu (50 do čak 60%), manji u drugom (oko
30%), te najmanji u trećem (15 do 20%). Raspored godišnjeg prinosa je drugačiji, ako se
crvena djetelina kosi dva, odnosno 4 ili 5 puta.
U svakom slučaju raspored prinosa je ravnomjeran što su ljeta vlažnija i svježija.
Kada su ljeta izuzetno suha i topla, a ne postoji mogućnost navodnjavanja, na prinos
prvog otkosa može otpasti više od 70 % godišnjeg prinosa.
Prinosi crvene djeteline, koji se u prosjeku postižu kod nas, ni izbliza ne prate
potencijalne mogućnosti ove kulture. Razlozi niske produktivnosti kod nas su, pored
neprimjerene agrotehnike, i gajenja sorata koje često ne odgovaraju datim uslovima, ili
pak gajenje neproduktivnih populacija.

Sortiment - Do dvadesetak godina unazad, kod nas nije bilo vlastitih sorata crvene
djeteline. Ipak, posljednjih desetak-petnaest godina rađeno je više na njenoj selekciji, pa
je stvoreno nekoliko visokoproduktivnih sorata, dobre otpornosti na zimu, bolesti i
štetnike.

Sorta K - 3 je rana, visoko produktivna sa prosječnim prinosom od 14,97 t/ha

sijena. Na nekim lokalitetima prinos je iznosio do 20,5 t/ha. U suhoj masi sadrži
17,55% proteina, 9,16% min. mat. i 22,31% sir. celuloze. .

Sorta K – 9 .je rana, visokoproduktivna.

 Sorta K – 17 spada u vrlo rane, visoke produktivnosti. Prinos joj dostiže 26,36 t/ha
sijena. Slabijeg je kvaliteta u odnosu na K-3 jer sadrži 13,6% sir. proteina, 23,5% sir.
celuloze i 7,4% mineralnih materija.
Sorta poljanka je po ranostasnosti vrlo rana, pogodna za vlažnija područja i nešto
više nadmorske visine. Prinos poljanke se kreće od 11,36 do 25,68 t/ha sijena .
Sorta živa pripada grupi ranih sorti. Selekcionisana iz autohtonih ekotipova alpskog i
subkontinetnalnog područja Slovenije. Dobre je otpornosti na niske temperature i bolesti.
Dobro se regeneriše. Visoke je produktivnosti. Daje u prosjeku 13,1 t/ha suhe mase koja
sadrži 15,8% proteina, te 24,4% sir. celuloze. Dugotrajnija je od ostalih sorata. Traje 3 do
4 godine.
Francuske sorte: Alpilles, Levezou, Pales, Marcom, Crop,
Flamande itd.
Njemačke sorte: Lucrum, Lero, Rotonde, Marino, Perenta 4n.
Nizozemske: Puma, Tetri-4n, Barfiola.

Mađarske: Hungaropoly, Tapiopoly-4n, GKT-Tetra.

Čehoslovačke: Start, Kvarta, Chlumecky, Branisko.

Austrijske: Reichersberger, Gumpensteiner,

Poljske: Viola, Hruczowska itd.

Ruske: Yalonska, Kijevskaja, Kurskaja, Permskaja, Tulskaja itd.

Američke: Kenland, Chesapeake, Lakeland, Pennscott, Dollar itd.

Od stranih sorti na našoj sortnoj listi se nalaze: Flamande, Perenta-
4n, Puma, Viola i Reichersberger.
Švedska ili vrlo često nazivana hibridna djetelina.

Ona se nekad smatrala hibridom. između crvene i bijele, gaji se od srednjeg do

subarktičkog dijela Evrope. Nije podesna za topliju klimu (White, Nilsson-Leisner i
Trumble, 1953).

Njeno porijeklo nije sasvim razjašnjeno, ali se vjeruje da je prvo gajena u Švedskoj, gdje
je bila preporučivana za gajenje već oko 1750. Iz Švedske je izvezena u ostale dijelove
Evrope.
U prirodnoj flori, karakteristična je vrsta za travnjake sveze Bromian raemasi, dok se
rjeđe sreće u močvarnoj travnjačkoj svezi Molinian.

Dolazi kao diferencijalna vrsta za vlažnost na travnjacima sveze Arrhenatherion. Osobito

je zastupljena u asocijacijama: Carieetum trieostato-vulpinae, Desehampsietum
eaespitasae i Cynasuretum eristati
Unutar vrste Trifo/ium hybridum razlikuju se dva varijeteta:
1. Trif. hybridum var. fistulosum Asch. et Graeb.
(=var. typicum Flori et Paol)
2. Trif. hybridum var. elegans Boissier.
(=var. pratense Rabenh)

Prvi varijetet preferira nešto vlažnijim, a drugi nešto suhljim

uslovima zemljišta.
 Morfološke osobine
Korijen - Vretenasti korijen
hibridne djeteline je dobro razvijen,
ali je kraći nego kod crvene djeteline,
mada bolje razgranat. U dužinu na
raste oko 1 m.
Najveći dio korijenske mase se
obrazuje u drugoj godini.

Korijenske kvržice hibridne djeteline

su krupnije nego kod crvene djeteline
i uglavnom su raspoređene na bočnim
granama. Počinju se formirati u fazi
obrazovanja prvog tročlanog lista.
Stablo- Stablo hibridne djeteline je dosta nježno, na površini glatko, bez dlačica,
okrugla ili nešto uglasta presjeka. Naraste 70 do 90 cm u povoljnim uslovima, ali stablo
hibridne djeteline može biti visine 20 do 40 cm. Stabljike su dobro razgranate. Po
položaju u odnosu na zemljište mogu biti od polegljivih do uspravnih, tako da bokor
švedske djeteline ima poluuspravan do uspravan izgled.
Učešće stabla u nadzemnoj masi biljaka je vezano za starost biljaka. U fazi cvatnje
ono učestvuje sa 33 do 35%.
List je troper, sastavljen iz tri ovalna do jajasta listića,
nazubljena po obodu, bez bijele pjege i bez dlačica, širine
1, 5 – 2, 0 cm, dužine 2, 0 – 3, 0 cm. Učešće lista sa
starošću opada, tako da u fazi cvatnje iznosi često 30 -
35% od ukupne nadzemne mase biljaka.
Cvijet je po građi sličan cvijetu bijele djeteline, bijele
ili ružičaste boje. Cvjetovi su sakupljeni u cvasti -
glavicu, u kojoj su najčešće donji cvjetići ružičaste boje, a
gornji bijele. U glavicama, međutim, nekad
preovladavaju ružičasti, a nekad bijeli cvjetovi. Broj
cvjetića po glavici može biti različit, a kreće se od 30 do
80 % Oprašivanje cvjetova je entomofilno
Plod je izdužena, višesjemena mahuna, dugačka 3-4
mm sa 2 do 4 sjemenke.
Mahuna pri sazrijevanju lako opada. Zelena mahuna ima
sivo-mrku boju.
Sjeme je sitno, srcolikog oblika, apsolutne mase 0, 5 –
0, 8 g. Boja sjemena nije ujednačena. U masi sjemena
sreću se frakcije svijetlo do tamnozelene boje, ponekad
čak i do ljubičasto-crvene boje.
 Biološke osobine
U povoljnim uslovima, sjeme hibridne djeteline zadržava dobru klijavost 3-4 godine.

Klija za 5 do 8, a niče za 8 do 10 dana u povoljnim uslovima.

Prvi prosti list se obrazuje za 5 do 6 dana po nicanju, dok se prvi i slijedeći pravi listovi
pojavljuju, sukcesivno, kroz 4 do 6 dana.

Iako joj se novi listovi dosta brzo formiraju, ipak je početni porast biljaka švedske
djeteline neuobičajno malen.

U ovom periodu (prve tri dekade života) se snažnije razvija korijen i korijenov vrat.

Tek nakon toga dolazi do bržeg rasta i razvoja, tako da u fazu cvatnje švedska djetelina
stiže za 70 do 80 dana.
U slijedećim godinama švedska djetelina odrasta nešto ranije nego crvena djetelina, raste
brže pa u fazu cvatnje stiže za 45 do 50 dana od početnog proljetnog porasta.

Dužina vegetacionog perioda (od početnog proljetnjeg porasta do sazrijevanja sjemena)

iznosi od 90 do 115 dana. Pri nepovoljnim uslovima temperatura, zemljišta i vlage, sve
faze razvoja mogu biti manje ili više produžene, kao i kod drugih višegodišnjih
leguminoza.

Poslije kosidbe ponovni porast je slab, a prinos su dva do tri puta manji nego u prvom
otkosu.

Pri jačem nedostatku vlage ponovni porast može biti potpuno beznačajan. Živi kratko, 2 –
3 godine.
 Uslovi gajenja
Zahtjevi švedske djeteline za zemljišnim i klimatskim uslovima su slični onima koje
postavlja crvena djetelina. Ipak, u odnosu na crvenu djetelinu, ona bolje podnosi i bolje
raste na močvarnim i hladnim zemljištima, a može preživjeti i kraći period pod stajaćom
vodom.
Može se gajiti na različitim tipovima zemljišta, pod uslovom da su dobro snabdjevena
vodom. Za vlažne i hladne ilovače i gline ova vrsta je najpogodnija od svih djetelina.
Suha, plitka i siromašna tla nisu pogodna za njeno gajenje.
Otpornija je na zimu nego crvena djetelina. Dobro podnosi mrazeve i temperature i do
– 35 0C.
Uopšte, najbolje uslove joj pruža prohladna, vlažna klima, gdje ljetne temperature, nisu
visoke.
Dobre uslove za razvoj pružaju joj teška zemljišta dobro snabdjevena vodom.

Naprotiv, nije prilagođena i ne odgovaraju joj pjeskovita tla i tla koja imaju mali
kapacitet za vodu.
 Agrotehnika gajenja
Za gajenje hibridne djeteline vrijede gotovo ista pravila koja vrijede i za
crvenu djetelinu, odnosno leguminoze uopšte.
No sa obzirom da je sjeme švedske djeteline veoma sitno, gotovo čak dvostruko sitnije u
odnosu na sjeme crvene djeteline, zemljište mora biti idealno pripremljeno. Sjetveni sloj
mora da bude dobro slegnut.

Sije se veoma plitko, na dubinu oko 0, 5 – 1, 0 cm. Za 1 ha, imajući u vidu broj zrna u 1
kg sjemena, bilo bi dovoljno 4 – 5 kg, ali se najčešće siju dvostruko veće količine (8 –
10 kg/ha) zbog nedovoljno dobre pripremljenosti tla za tako sitno sjeme i nedovoljno
preciznih mašina.

Švedska djetelina se sporo razvija pa je neophodno da zemljište pri sjetvi i u prvim

fazama razvoja biljaka bude čisto od korova. U toku gajenja usjevu je potrebno
obezbjediti dovoljno hraniva, naročito sa obzirom na činjenicu da se švedska djetelina
obično gaji na siromašnijim tlima i uslovima koji su manje povoljni za gajenje crvene
djeteline. U odnosu na fosfor i kalij ima manje potreba, ali podnosi veće količine azota.
Pri gajenju ove vrste na tlima sa niskim pH potrebno je primijeniti 50 – 100 kg/ha
kreča, bez obzira što švedske djetelina bolje podnosi kisela tla nego crvena djetelina.
 Iskorištavanje, hranjiva vrijednost i produktivnost
Iskorištavanje – Švedska djetelina ima nježnu stabljiku koja lako poliježe, stoga se
često gaji u smjesi sa travama koje je služe kao oslonac. Sijana u sjeni sa travama,
hibridna djetelina može biti korištena na različite načine kao pokošena zelena masa,
sijeno, silaža i ispašom.
Smjese hibridne djeteline sa travama pogodnije su za spremanje sijena (u odnosu na čist
usjev) jer se lakše kose – zbog manjeg polijeganja, a lakše se suše.
Hibridna djetelina može se iskorištavati ispašom, i ako joj bolje odgovara kosidba. Pri
korištenju ispašom, mora se rukovoditi onim principima kojima se rukovodi pri
iskorištavanju ispašom lucerke i crvene djeteline.
U smjesi sa hibridnom djetelinom gaji se mačji repak, livadska vlasulja, a na suhljim
terenima ježevica. U smjesi namjenjene pašom načinu korištenja može doći i livadarka,
koja je trajna i dobro podnosi ispašu.
Hranjiva vrijednost – slična je hranjivoj vrijednosti crvene djeteline. Za spremanje
u obliku sijena treba je kositi kada je 50 % biljaka procvjetalo. Sjeno hibridne djeteline u
ishrani stoke ima prednost i stoga što biljke nisu obrasle dlačicama, pa ga stoka rado jede,
jednako kao i zelenu masu.

Produktivnost - švedske djeteline je slabija u odnosu na produktivnost crvene djeteline,

te stoga ova vrsta nema onaj značaj kao crvena djetelina, bez obzira na skromne zahtjeve
i veliku otpornost na hladnoću. Slabija produktivnost švedske djeteline potiče iz činjenice
da ona četo daje samo jedan dobar otkos, zbog nedostatka vlage tokom ljeta. No, ako su
biljke košene u ranijim fazama razvoja, te ako biljke imaju dovoljno vlage na
raspolaganju, naknadni porast može biti sasvim dobar. Hibridna djetelina daje 6 – 7 t/ha
sijena, a u osobito povoljnim uslovima prinosi mogu dostići i 10 – 12 t/ha.
Na području bivše Jugoslavije bijela djetelina je široko rasprostranjena kao komponenta
prirodnih travnjaka i to tim više što su travnjaci intenzivnije korišteni ispašom.

Sreće se kao komponenta niza asocijacija, a naročito travnjačkih zajednica sveze

Cynosurion, vrlo je česta i u zajednicama reda Plantaginetalia maioris, te svezama
Arrhenatherion i Bromion racemosi.

Bijela djetelina se karakteriše većim brojem formi, koje se među sobom razlikuju
morfološkim i biološkim osobinama
Trifolium repens var sylvestre – divlja ili sitnolisna bijela djetelina sa odlikuje
niskim uzrastom, sitnijim lišćem, kasnijim stasavanjem i dužim životnim vijekom u
odnosu na druge forme. Stvara gustu tratinu i dobro zatvara površinu tla.

Trifolium repens var hollandicum (intermedium) – srednjekrupnolisna

ili intermedijalna bijela djetelina. Ima krupnije lišće i viši uzrast od sitnolisne. U proljeće
počinje sa porastom ranije i ranije stasava. Kraćeg je životnog vijeka nego sitnolisna i
traje 3 – 5 godina. Najveći broj selekcionisanih sorata propada ovoj formi.

Trifolium repens var giganteum (f. cultum) – krupnolisna ili ladino bijela
djetelina. Odlikuje se najvišim rastom, krupnim listovima i bržim rastom u odnosu na
ostale forme. Vrlo je produktivna, a naročito u povoljnim uslovima. Može se koristiti
kako za pašu, tako i za košnju.
Morfološke osobine
Korijen – Bijela djetelina ima plitko
ukorijenjavanje. Starije, dobro formirane biljke imaju
dvije vrste korijenovog sistema: vretenast korijen koji
se razvija iz primarnog korjena i žiličasti –
adventativni, koji se razvija iz koljenaca puzajućeg
stabla. Vretenasti korijen se naraste do 60 cm
(najviše do 1, 5 m kod ladino bijele djeteline), ali se
najveći dio njegove mase nalazi na dubini 10 cm.
Vretenasti korijen najčešće živi 1 – 2 godine, a nakon
toga biljke nastavljaju da žive zahvaljujući
adventativnom korijenju. Na korijenu žive bakterije
Rhisobium trifolli. Veći dio kvržica sa kvržičnim
bakterijama se razvija adventativnim korijenjem, ali
samo mali dio na glavnom korijenovom sistemu.
Kvržice su okruglastog do eliptičnog oblika, sitne,
veličine 1, 5 – 3, 0 mm.
Stablo - bijele djeteline je golo, poliježuće
i veoma razgranato.
Zahvaljujući snažnom grananju stabla, bijela
djetelina formira gustu tratinu i dobro zatvara
površinu.
Stablo bijele djeteline je trajno, jer u
povoljnim uslovima traje najmanje dvije
godine.
Primarno stablo bijele djeteline, koje se
razvija iz sjemena je veoma kratko, sa 5 – 8
internodija koje se ne izdužuju, tako da na
početnom razvoju biljaka ima oblik rozete.
List je troper. Nalazi se na peteljci koja može
biti različite dužine. Pri istim uslovima
najkraće su peteljke sitnolisne, a najduže
peteljke ladino djeteline. List je u okomitom
položaju prema stablu. Listovi pri dnu nose
sitne zaliske koji obuhvataju stabljiku.
Listići su po obliku srcoliki, ovalni ili
okruglast, sitno nazubljeni pri dnu. I veličina
listića, kao i oblik zavise od tipa bijele
djeteline, ali i od položaja lista , na stabljici -
stoloni. Sitnolisna djetelina ima listi će širine
10-20 mm, dužine 12 ­ 14 mm, a krupnolisna i
do 50 x 40 mm.
I cvijet je bijele boje, a rijetko blijedoružičast. Cvjetići su skupljeni u cvasti u obliku
glavice. Cvasti se nalaze na dugačkim, a cvjetići u cvasti na kratkim peteljkama.
Glavica se sastoji iz 10 - 80 cvjetića.
Plod je višesjemena mahuna, sa 2-4 sjemenke, dužine 3 - 5 mm, sive do smeđe boje.
Mahuna u zrelom stadiju lako opada i drobi se.
Sjeme je srcolikog oblika, dužine oko 1,5 mm i širine oko 1 mm. Boja sjemena je
svijetložuta do žuto-smeđa. Staro sjeme ima crvenu do smeđu boju. Masa 1000 zrna za
sitnolisnu djetelinu je 0,56 sa variranjem od 0,41 do 0,75 g, a za gajenu 0,61 g sa
variranjem od 0,60 do 0,71 g.
Uslovi gajenja
Najbolje uslove za razvoj bijela djetelina ima u uslovima prohladne i vlažne klime, te
težih zemljišta koja imaju dobar kapacitet za vodu. Optimalan pH se kreće od 5,6 - 7,0, a
podnosi pH 4,5 - 8,0. Optimalan nivo podzemnih voda za bijelu djetelinu se nalazi na
dubini od 80 - 90 cm, ali se može još uvijek dobro razvijati i pri znatno višem nivou
podzemne vode zahvaljujući plitkom korijenu.

Premda je bijela djetelina u pri rodnoj flori zastupljena od poplavnih do suhih staništa,
ipak zabarena kao i suviše suha tla nisu pogodna za njeno gajenje.
Bijela djetelina nema velike zahtjeve za toplotom. Sjeme klija već kod 3 0C, a niče
nesmetano pri 50C.

Mlade biljke su daleko osjetljivije na niske temperature, klijanci stari 4 dana podvrgnuti
temperaturi -100C za 12 časova potpuno ugibaju. Na zimu su manje otporne krupnolisne
forme bijele djeteline, ali su one manje otporne i na druge nepovoljne uslove.

Bijela djetelina ima velike zahtjeve prema svjetlosti. Stoga teško podnosi sjenu, naročito u
prvim fazama života kada se sporo razvija, ali i kasnije, te u smjesama sa visokim travama
dominira tek tokom ljeta - kada trave imaju usporeniji porast
Agrotehnika gajenja
Kada se bijela djetelina gaji u čistoj kulturi, što se jedino čini kada je namijenjena za
sjemensku proizvodnju ili za ishranu živine, onda je njena agrotehnika gajenja veoma
slična onoj kod crvene djeteline.

No, s obzirom da je sjeme veoma sitno, te da se u početku sporo razvija, veću pažnju treba
posvetiti predsjetvenoj pripremi zamljišta. Slično, kao za švedsku djetelinu, zemljište mora
biti idealno pripremljeno i dobro slegnuto, te čisto od korova.

Bijelu djetelinu treba sijati rano u proljeće, vodeći računa da se broj preživjelih klijanaca
smanjuje pri temperaturama od 5°C i nižim. Rana sjetva u proljeće potrebna je zbog
osjetljivosti bijele djeteline na koju su mlade biljke daleko osjetljivije nego starije, već
dobro formirane.

Jesenja sjetva bijele djeteline mora također biti dovoljno rana, zbog opasnosti od
izmrzavanja ako biljke ne uđu u zimu dobro razvijene. Jesenja sjetva može biti rizična u
slučaju nedostatka vlage, jer će sjeme sporo nicati a biljke će se sporo i nedovoljno, razviti.
Bijela djetelina se sije plitka, na dubinu od 0,5 do 1,0 cm, pri čemu se za teža tla
preporučuje plića sjetva, od 0,3 do 0,5 cm, a za lakša od 0,5 - 0,8, odnosno do 1,0 cm.
Norma sjetve zavisi od načina korištenja i uslova u kojima se sjetva odvija.

Za širokoredu sjetvu, namijenjenu proizvodnji krme 2,5 do 5,0 kg/ha sjemena. Ako
zemljište nije idealno pripremljeno, ako nema odgovarajućih mašina za sjetvu i sl, bit će
potrebno za sjetvu upotrijebiti 1,5 do 2 puta više sjemena po jedinici površine.
Za kabastu stočnu hranu, bijela djetelina se najčešće sije u smjesi sa travama u kojima
njeno učešće iznosi od 20 do najviše 50%.

Pri sjetvi bijele djeteline u smjesi, sjetva se obavlja u najmanje dva prohoda jer je sjeme
djeteline znatno sitnije od sjemena trava. Od niskih vrsta, bijeloj djetelini najviše
odgovaraju engleski ljulj i livadarka, ali se ona može gajiti na vlažnijim tlima sa bijelom
rosuljom, a na suhljim sa crvenom vlasuljom.

Od visokih vrsta trava, za sjetvu sa bijelom djetelinom na svježijim tlima su pogodne

mačji repak, livadska vlasulja i barski vijuk, a na suhljim ježevica.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Iskorištavanje bijele djeteline u svježem stanju dovodi do nadimanja stoke,
pogotovo ako je masa mokra od kiše ili rose, a može izazvati i prolive i sl.

Stoga se bijela djetelina za krmu, u principu, ne gaji u čistoj kulturi nego u smjesi sa
travama. Učešće bijele djeteline u smjesama može biti različito, u zavisnosti od Bijelu
djetelinu rado jedu sve vrste domaćih životinja, a naročito je pogodna za muzne krave i
živinu, kojim je potrebna krma bogata proteinima.

Budući da je najpogodniji način iskorištavanja ispašom, to smjese za ispašu treba da sadrže

barem 50% trava, jer se tako smanjuje opasnost od nadimanja stoke i drugi negativni efekti
ishrane zelenom masom bijele djeteline.

Pri iskorištavanju bijele djeteline ispašom mora se imati na umu njen polagani početni
razvoj i povoljan uticaj umjerenog gaženja na razvoj i trajnost biljaka. Pretjerano gaženje,
kao i pretjerana ispaša dovode do prorjeđivanja.

Usjev bijele djeteline treba početi sa ispasivanjem pri visini tratine od 8 do 10 cm.
Od bijele djeteline se može dobiti sijeno odličnog kvaliteta, budući da se pri kosidbi
rijetko zahvata stabljika, te se sijeno bijele djeteline sastoji od njenog lista i cvijeta.
Kosidba, međutim, nije osobito pogodan način za iskorištavanje bijele djeteline jer ne
stimulira zakorijenjivanje stabljike, pa usjev biva brže prorijeđen i kraće traje.

Hranljiva vrijednost bijele djeteline je veoma visoka, jer u vegetativnom stadiju sadrži 25
- 30% sirovog proteina, pa čak i više, dok je sadržaj sirove celuloze nizak i niži nego kod
drugih višegodišnjih leguminoza.

Zahvaljujući niskom sadržaju celuloze i lignina, probavljivost organske materije joj je

visoka, ponekad čak i iznad 80%. Istovremeno, bijela djetelina konstantno zadržava višu
probavljivost (u svim fazama razvoja) u odnosu na druge višegodišnje leguminoze.

U poređenju sa drugim višegodišnjim leguminozama, bijela djetelina imaviše P, S, Na,

Cl, Mo i rastvorljivih ugljenih hidrata. Sorta milka sadrži 21 - 24% sir. prot., 10,3 min.
mat., 20,1% sir. cel. 42,6% BEM-a i 55,1 mg/kg beta karotina
Produktivnost bijele djeteline je niža nego što je to produktivnost lucerke ili crvene
djeteline, mada bijela, posebno sorte ladino bijele djeteline mogu dati, u povoljnim
uslovima visoke prinose suhe mase i hranljivih materija.

Prinos smjesa bijele djeteline, osim od uslova gajenja, agrotehnike, načina iskorištavanja,
zavisi u velikoj mjeri i od komponenata koje se u njima nalaze

Smjese bijele djeteline sa engleskim ljuljem, livadskom vlasnjačom, livadskom vlasuljom,

i smiljkitom postizale su prinos od 8,78 do 16,13 t/ha suhe materije.

Na selekciji bijele djeteline mnogo je urađeno u Engleskoj, SAD, Nizozemskoj,

Njemačkoj itd., dok se kod nas na selekciji bijele djeteline počelo raditi tek u posljednje
vrijeme.

Na našoj sortnoj listi nalaze se sorte milka, regal i radžikovskaja.

Smiljkita nosi još nazive smiljkita roškasta, žuti zvjezdan, smiljka, a ponegdje travica i
talijanska djetelina. Pripada rodu Lotus koji broji oko 100 vrsta.
Osim Lotus corniculalus iz roda Lotus za poljoprivredu su značajne Lotus tenuifolius i
Lotus uliginosus.
Lotus tenuifolius – uskolisna smiljkita ima kraći i slabije razvijen korijenov sistem, slabiju
otpornost na sušu, visoke i niske temperature, te manju produktivnost u odnosu na smiljkitu
roškastu. Pogodna je za teža, vlažna tla, a pokazuje dobru toleranciju i na alkaina zemljišta.
Lotus uliginosus ili barska smiljkita ima plići korijenov sistem, sitnije i brojnije cvjetiće i
sitnije sjeme u odnosu na smiljkitu roškastu. Slabe je otpornosti na sušu i zimu. Najbolje joj
odgovaraju mokra - barska tla. Bolje uspijeva na kiselim tlima nego druge vrste smiljkite, a
može da izdrži česta plavljenja dosta dugog trajanja.

Domovinom smiljkite se smatra područje Mediterana, odakle se raširila po cijeloj Evropi,

Aziji sa Sibirom, Indiji, Africi, Americi, Australiji, kao i u ostrvskim zemljama. Veliku
raširenost smiljkita duguje skromnim zahtjevima za uslovima sredine i mogućnostima
uspjevanja u vrlo različitim uslovima. Sa stanovišta proizvodnje krme smiljkita je značajna
zbog visoke hranjive vrijednosti, mogućnosti korištenja na različite načine kao i zbog
mogućnosti uspjevanja u uslovima koji nisu osobito pogodni za lucerku i crvenu djetelinu
Morfološke osobine
Korijen – vretenast, dobro razvijen, sa dobro
razvijenim bočnim korijenima. Starije dobro
razvijene biljke imaju korijen dužine 1, 5 do 2, 0
mm promjera 3 – 4 cm pri korijenovom vratu.
Na korijenu razvija se specifičan soj kvržičnih
bakterija (Rhisobium loti), pojedinačno ili u
grupama.
Stablo – može biti puzajuće ili uspravno, visine
50 – 70 cm. U nepovoljnim uslovima visina
stabla se kreće 10 – 40 cm. Stabljike se na
poprečnom presjeku o
Stabljike su na poprečnom presjeku okrugle ili
uglaste, često ispunjene, a rjeđe šuplje. Na
površini su glatke ili obrasle dlačicama.
Razgranate su i dosta nježne, pa lako poliježu.
Broj stabljika po biljci je, međutim, kod mladih
biljaka kao i kod biljaka u gustom sklopu
višestruko manji.
List se sastoji iz tri listića smještena na peteljci
dužine 1 - 2 cm. Pri dnu peteljke se nalaze dva
zaliska, po obliku i veličini veoma slična
listićima, zbog čega se često listovi smiljkite
smatraju petodjelnim.
Listići su po obliku najčešće ovalno zašiljeni, a
rjeđe ovalno-okruglasti ili lancetasti, dužine 14 -
18 mm i širine 8 - 12 mm. Po obodu su cijeli, a
po površini goli ili obrasli dlačicama.
List je u nadzemnoj masi smiljkite zastupljen sa
visokim procentom, a njegovo učešće sa starošću
biljaka u manjoj mjeri opada nego kod lucerke i
crvene djeteline. Učešće lista u fazi cvatnje kod
27 ispitivanih populacija kretalo se od 38,48 do
54,76%, sa variranjem od 28,57 do 71,43% kod
pojedinih biljaka.
Cvijet je leptiraste građe, znatno krupniji
nego kod djetelina i lucerke. Boja cvijeta je
svjetlije ili tamnije žuta do narandžasta, često
sa crvenom nijansom na krilima. Cvjetovi su
skupljeni u cvasti, po obliku sličnu štitu, u
kojoj se obično nalazi 4 - 7 cvjetova. Broj
cvasti po biljci može biti vrlo različit. Biljke
rijetkog sklopa u drugom otkosu formiraju i do
1-00 cvasti, dok je broj cvasti po biljci u
prvom otkosu, naročito kada se biljke nalaze u
gustom sklopu.. višestruko manji.
Plod je višesjemena mahuna, dužine 2,5 do
3,0 cm, sa 10 - 12, pa do ponekad 30 i više
zrna. Po sazrijevanju mahuna Iako puca,
naročito pri toplom vremenu. Smeđe je boje.

Sjeme je sitno, okruglastog do bubrežastog

oblika, glatko na površini, smeđe boje. Dužina
sjemena je 1,0 - 1,7 mm, širina 1,0 - 1,5 mm i
debljina 19- 1,4 mm. Masa 1000 zrna iznosi
0,8 do 1,5 g.
Biološke osobine
Smiljkita niče sporije nego lucerka i crvena djetelina. U povoljnim uslovima period od
sjetve do nicanja traje 7 - 14, a u nepovoljnim 20 - 25 dana.
Klijanci i mlade biljke smiljkite su nježni i veoma osjetljivi na nepovoljne uslove.
Uopšte, sporo se razvijaju a naročito sporo rastu, nemaju nikakvu konkurentsku snagu te
mogu biti lako ugušene bilo od kulturnih vrsta ili korova koji se brže razvijaju.

Nakon sporog početnog rasta i razvoja, smiljkita se razvija brže tako da u fazu cvatnje
stiže za 55 do 70 dana. U ispitivanjima A I i b e g o v i ć - Grb i ć (1989), smiljkita je u
godini sjetve počela cvjetati 12 dana ranije nego esparzeta, odnosno 20 do 25 dana ranije
nego crvena djetelina i lucerka.

U godini sjetve sazrijevanje sjemena nastupa za 90 do 105 dana od nicanja usjeva. Puni
razvitak biljke dostižu, ipak, u drugoj ili trećoj godini života.
Smiljkita u proljeće počinje sa porastom rano, ranije nego lucerka, ali nešto kasnije nego
crvena djetelina. Razvija se brzo, pa u fazu cvatnje stiže za 40 do 50 dana od početnog
porasta, odnosno 10 do 15 dana ranije nego crvena djetelina i 15 do 20 dana ranije nego
lucerka. Sazrijevanje sjemena u drugoj i narednim godinama nastupa za 100 do 120 dana
od početnog proljetnog porasta
Po kosidbi smiljkita se dobro regeneriše, ali ipak slabije u odnosu na lucerku i crvenu
djetelinu. U toku jedne vegetacije može dati tri do četiri otkosa, ako se pravovremeno
koristi.
8miljkita ima dobro razvijenu krunicu, koja je povučena nešto više u zemljište, tako da
je smiljkita pogodna i za pašni način korištenja, jer gaženje ne oštećuje u velikoj mjeri
mlade izdanke. Zahvaljujući dobro razvijenoj krunici smiljkita formira i veliki broj
stabljika po biljci. Izvjestan broj stabljika smiljkita formira iz pupova koji se pojavljuju
na prizmenim dijelovima stabljike prethodnog otkosa
Jedanput zasijana, smiljkita može da živi 10 - 12 godine, pa i duže. Usjevi smiljkite se,
međutim, za proizvodnju krme najčešće koriste 4- 5 godina, a za proizvodnju sjemena
2 - 4 godine.
Uslovi gajenja
Prema zahtjevima za uslovima sredine, smiljkita pripada grupi veoma skromnih kultura. U
pri rodnoj flori se pojavljuje u vrlo različitim uslovima klime i zemljišta, počevši od
plodnih livada rane pahovke do suhih i siromašnih livada stoklase uspravne, odnosno
vlažnih livada beskoljenke.

Kako nema velike zahtjeve prema zemljištu, raste i razvija se na plitkim, kamenitim,
pjeskovitim i siromašnim, kao i na kiselim, teškim, ali i na slabo slanim tlima. Nema je ili
se rijetko pojavljuje na osobito vlažnim zemljištima. No, iako dobro podnosi pomenute
nepovoljne uslove, ipak se najbolje razvija na dubokim, plodnim, slabo kiselim do
neutralnim zemljištima reakcije pH 6,4 - 6,6 dobro snabdjevenim vodom.

Smiljkita nema velike zahtjeve ni prema toploti, jer klija već pri temperaturi od 3 - 4°C a
niče na 5 - 6°C. U proljeće počinje sa porastom pri temperaturi iznad 5 0C, dok u jesen
završava porast kada temperatura padne ispod 7°C. Suma temperatura potrebna za
cjelokupni ciklus, od početka regeneracije do sazrijevanja sjemena, se kreće oko 1700°C
za biljke iz prvog, odnosno oko 1400°C za biljke iz drugog otkosa.
Smiljkita je veoma otporna na zimu. Mlade biljke
mogu da podnesu temperaturu od -6°C, a starije,
dobro formirane biljke i do -25°C, bez snježnog
pokrivača.
Iako najbolje uspijeva na zemljištima dobro
snabdjevenim vodom, ipak je smiljkita vrsta kojoj se
pripisuje velika otpornost na sušu. Tu osobinu
smiljkita ima zahvaliti dobro razvijenom, dubokom i
dobro razgranatom korijenovom sistemu. Stoga su
mlade biljke, koje nemaju dovoljno razvijen korijen
znatno os­jetljivije na nedostatak vlage. S druge
strane, smiljkita je dosta osjetljiva na povišenu
vlažnost, te je ne treba gajiti na vlažnim tlima.
Za dobar razvoj smiljkita treba dosta svjetlosti. Ne
podnosi zasjenu, koja može biti naročito štetna za
mlade biljke. Uslijed zasjene, ionako spori početni
razvoj biva još sporiji, a to može dovesti, naročito u
nepovoljnim uslovima, do propadanja biljaka pa i
usjeva.
Agrotehnika gajenja
Što se tiče plodoreda, obrade i pripreme tla te vremena sjetve, važe isti principi navedeni za
višegodišnje leguminoze općenito, s dodatnim naglaskom na kvalitet obrade i vrijeme
sjetve s obzirom na to da je sjeme smiljkite veoma sitno, sporo niče, a biljke imaju spori
početni porast.

Za sjetvu smiljkite u čistoj kulturi dovoljno je 5 - 7 kg, budući da ima sitno sjeme i izraženu
sposobnost stvaranja velikog broja stabljika. Navedena količina sjemena će biti nedovoljna,
ako uslovi za sjetvu nisu idealni i ako se sjetva ne obavlja preciznim mašinama. U takvim,
manje povoljnim uslovima kada postoji opasnost da značajan dio sjemena ili klijanaca
propadne, za sjetvu je potrebno 10 - 1 4 kg/ha sjemena.

Sijati treba plitko, na dubinu 0, 7 - 1, 0 najviše do 1, 5 cm, pri čemu važi uobičajeno
pravilo - plića sjetva na težim, a dublja na lakšim tlima.

Za proizvodnju krme smiljkita se sije uskoredo, na razmak 12 - 15 cm, a za proizvodnju

sjemena širokoredo, na razmak od 50 do 70 cm.

Smiljkita se često sije u smjesi sa travama. Na svježijim i težim tlima sa smiljkitom se

mogu gajiti livadska vlasulja, mačji repak, a na suvljim bezosni vlasen, ježevica ili
francuski ljulj
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Iskorištavanje - Smiljkita se može iskorištavati u obliku sijena, silaže,
sjenaže ili ispašom.

Sijeno smiljkite je nježno, visokog kvaliteta, te ga stoka rado jede. Smiljkita ima tanku
nježnu stabljiku koja lako poliježe, što predstavlja ili može predstavljati problem pri
kosidbi. Stoga se smiljkita za proizvodnju sijena često sije u smjesi sa travama koje služe
kao oslonac.

Pri komponovanju smjesa mora se imati u i vidu slaba konkurentska sposobnost smiljkite i
njena velika potreba za svjetlošću.

Zastupljenost trava u ovim smjesama ne bi smjela biti velika, a smjese bi trebalo kositi u
početku cvatnje smiljkite, odnosno pred klasanje trava
Hranljiva vrijednosti smiljkite je visoka, gotovo jednaka onoj od lucerke. Posebno se
lako silira smiljkita u smjesi sa travama, u kojima zastupljenost trava može biti veća
nego u smjesama za sijeno.
Smiljkita je veoma pogodna za ishranu stoke ispašom jer ne izaziva nadimanje, dugo
traje, i ako se samozasijava, ima širok areal rasprostranjenja, te dugo zadržava dobar
kvalitet jer joj stabljike manje i sporije odrvenjavaju nego kod većine višegodišnjig
leguminoza.
Pri iskorištavanju smiljkite uopšte, posebnu pažnju treba posvetiti visini reza ili ispaše
jer se naknadne regeneracije u najvećoj mjeri pojavljuju iz bočnih pupova prizemnih
dijelova stabljika prvog vegetacionog ciklusa (otkosa). Stoga se ne bi smjelo kositi niti
vršiti ispaša niže od 5 - 7 cm.
Smiljkiti, slično kao i lucerki, treba ostaviti jedan duži vremenski razmak li toku
vegetacionog perioda, da bi obnovila rezerve u korijenu i na taj način bila spremnija na
nepovoljne klimatske i druge uslove.
Hranljiva vrijednost smiljkite je visoka, budući da u zavisnosti od otkosa sadrži od 19,68
do 25,75% sir. proteina, 18,38 do 24,20% sir. celuloze te od 39,47 do 41 ,46 BEM-a. U
poređenju sa crvenom djetelinom i lucerkom ima znatno manji sadržaj celuloze čija je
probavljivost za 19% veća nego kod crvene, odnosno za 24% nego kod lucerke. Po
sadržaju mineralnih materija (9 – 12 %} ugljikohidrata se može uporediti sa lucerkom
Produktivnos je po pravilu manja nego kod
lucerke ili crvene djeteline, te smiljkita zauzima
one površine koje su manje pogodne za gajenje
najproduktivnijih krmnih leguminoza. U takvim
lošijim uslovima smiljkita se zadovoljavajuće
razvija i daje zadovoljavajuće prinose (5 – 7
t/ha) vrijednost smiljkite vezanu za skromne
zahtjeve i visoku hranljivu vrijednost, stvoreno
je nekoliko domaćih visokoproduktivnih
sorata. B1-17, zora, bokor, i butmirka.
Sorta 81-17 je seleksionisana iz domaćih populacija, kombinacijom metoda
individualnog izbora i poly crossa. Ima polusupravno stablo, prosječne visine .do 60 cm,
u zavisnosti od otkosa. Razvija veliki broj stabljika po biljci i ima visoku produktivnost
Sorta bokor je selekcionisana metodom individualnog izbora u kombinaciji sa
polycross metodom. Ima poluuspravno stablo, visine 50 - 55 cm, dobro obraslo lišćem.
Dobro se bokori i brzo regeneriše poslije košenja. Otpoma je na niske temperature, sušu i
bolesti. Ima prosječan prinos od 8,7 t/ha sijena, ali u povoljnim uslovima može dati i do
15 t/ha.
Dora je selekcionisana na isti način kao i sorta bokor. Poluuspravnog je tipa rasta, visine
40- 45 cm cm, sa izraženom sposobnošću stvaranja velikog broja stabljika. Dobre je
otpornosti na zimu, sušu i bolesti stasava ranije za 5 do ­dana od sorte bokor. Prosječan
prinos joj je 8,77 t/ha, a u povoljnim uslovima dostiže prinos od 15 t/ha sijena
Sorta butmirka je selekcionisana metodom individualnog izbora u kombinaciji 40 do
60 cm. Pripada grupi ranih sorata. Otporna je na zimu, sušu i bolesti
Rod Onobrychis broji 126 vrsta, od kojih su za poljoprivredu posebno značajne:
 Onobrychis sativa (sin. Onobrychis viciaefolia Scop), sijana esparzeta,

Qnobrychis arenaria (Kit) DC pješčana esparzeta,

Onobrychis montana Lam, Brdska esparzeta i

Onobrychis antasiatica Chincz prednjeazijska ili zakavkaska.

Domovinom esparzete uopšte se često smatraju različita područja kao južna i istočna
Evropa, sjeverni dio sredozemlja, istočna Azija i sl.
Domovinom gajene esparzete se, uglavnom, smatra južna Francuska, gdje je njeno
gajenje počelo prije 500 godina.
Značaj esparzete leži u visokoj hranljivoj vrijednosti i skromnim zahtjevima prema
uslovima sredine. Ona se često sreće na suhim siromašnim, nagnutim površinama, gdje
se rijetko sreću druge višegodišnje leguminoze.

U Jugoslaviju je, prema Krstiću (1955), prenesena 1943. godine u okolinu

Dimitrovgrada, ali nema podataka o pravcima njenog daljeg širenja. Nešto veće površine,
mada nema preciznih podataka, zauzima u Makedoniji, BiH i Istri
Morfološke osobine
Korijen joj je vretenast, dobro razvijen i doseže u dubinu 2,0 - 2,5 m, pa čak i dublje, 5 -
7 m, katkad razgranat već pri samom vrhu sa nekoliko dobro razvijenih bočnih korijena. U
dubljim slojevima zemljišta korijen esparzete razvija značajan broj bočnih korjenčića
kojima brže sa uspjehom crpi vodu iz dubljih slojeva. U početnim fazama razvoja, korijen
se razvija znatno brže nego nadzemni dio biljaka
Na korijenu se razvijaju kvržice sa bakterijama Rhizobium symplex. Kvržice su krupne i
često se javljaju u grozdovima. Broj i težina kvržica, kao i količina fiksiranog azota zavise
od uslova u kojima se biljke razvijaju
Stablo esparzete je uzdignuto do uspravno, najčešće razgranato samo pri osnovi, a rijetko
po cijeloj dužini. Visina stabla varira u zavisnosti od tipa esparzeta, ciklusa vegetacije i
uslova gajenja, od 35 - 40 cm do 120 - 130 cm. Na poprečnom presjeku stabljike su okrugle
ili nešto uglaste, šuplje ili ispunjene, a na površini gole ili obrasle dlačicama. Sastoje se i od
relativno malog broja internodija (3 - 4, pa do 8 - 10), pri čemu su vršni internodiji veoma
skraćeni
Stabljike esparzete su u punom razvoju dosta grube, pa stablo u nadzemnoj masi česta
učestvuje sa visokim procentom koji katkad doseže 70 godina
List esparzete je neparno perast, sa većim,
brojem listića (13 do 33) ovalno okruglastog
do izduženo zašiljenog oblika, dužine 1,0 -
2,5 cm i širine 0,5 - 1,3 cm, goli ili obrasli
dlačicama. Sasvim mlade biljke imaju manji
broj listića po listu, jer je prvi razvijeni list
prost, drugi trodjelan, treći petodjelan itd.
Učešće lista u nadzemnoj masi zavisi od
starosti biljaka, tipa esparzete i ciklusa
vegetacije. U ranim fazama razvoja biljaka,
te kod ozimih formi u drugom vegetacionom
ciklusu učešće lista je veoma visoko. Sa
starošću biljaka u prvom vegetacionom
ciklusu, kod svih formi, češće lista značajno
opada, tako da u fazi pune cvatnje može
iznositi tek 25 do 30%.
Cvijet je leptiraste građe, dosta krupan, svijetlo do tamnoružičaste boje sa ponekad
ljubičastim prelazom (nijansom). Cvjetovi su sukupljeni u grozdaste cvasti, koje su pred
cvatnju dugačke 3 - 6, a po cvatnji čak 10 do 25cm
Plod je jednosjemena mahuna,
dužine 5 - 7- mm, širine 4 - 6 mm i
debljine 3,3 - 3,6 mm. Mahuna je
sa jedne strane skoro ravna, dok je
sa druge strane polukružno
savijena i nazubljena. Bočne
strane mahune su rebraste. Boja
mahune je svjetlije do sivosmeđe.
Mahuna ne puca. Apsolutna masa
sjemena sa mahu­nama se kreće
između 18 i 23 g.
Sjeme je široko, bupbrežastog
oblika, dužine 3,0 - 4,5 mm, širine
2,7 - 3,2, debljine 2, 0 – 2,5 mm.
Površina sjemena je glatka, slabo
sjajna, sive do tamnosive boje.
Apsolutna masa golog sjemena se
kreće od 13,2 do 16,8 g
 Biološke osobine
Sijana esparzeta nije uniformna nego se dijeli na
ozime forme (O. sativa communis Alef) i jare
forme (O. sativa bifera Alef), koje se međusobno
razlikuju po nekim morfološkim i biološkim
osobinama.
Esparzeta je višegodišnja biljka čije jare forme
izdrže 3 - 5, a ozime 5 – 7 godina, a katkad i
duže. U povoljnim uslovima sjeme niče za 7 - 10
dana.

U nepovoljnim uslovima je period od sjetve do nicanja manje ili više produžen. Nakon 5 - 7
dana po nicanju pojavljuje se prvi stalni - prosti list, a potom se sukcesivno svakih 7 - 8 dana
razvija novi list sa povećanim brojem listića (3, 5, 7 itd.). Kod jarih formi se prema broju
razvijenih listova mogu pratiti faze organogeneze, dok se ozime forme u godini sjetve ne
razvijaju dalje od stadija rozete (2. etapa organogeneze).
Premda se nadzemni dio biljaka, esparzete razvija brže nego kod lucerke, ipak je i kod
ove vrste u prvim mjesecima znatno intenzivniji razvoj korijena na kojemu se već
nakon 20 - 30 dana počinju formirati kvržice.

Zahvaljujući brzom i snažnom razvoju korijena, te njegovoj spo­sobnosti da svojim

meta boličkim procesima oslobađa organske kiseline koje rastvaraju teško rastvorljiva
fosforna i krečna jedinjenja iz kojih korijen. usvaja ove elemente.

Esparzeta može da uspijeva u uslovima u kojima druge leguminoze to ne mogu.

Korijenov vrat se počinje razvijati 10 - 15 dana po nicanju, na dubini od 2,5 do 4,5 cm.
Ozime forme imaju bolje razvijen korijenov vrat - krunicu, koja je uz to obično dublje
smještena u zemljištu nego kod jarih formi. Ozime forme esparzete, zahvaljujući bolje
razvijenoj krunici, formiraju dva-tri puta više stabljika po biljci nego jare, i duže žive. U
drugoj i narednim godinama života esparzeta počinje u proljeće sa porastom rano,
najranije od svih višegodišnjih leguminoza, razvija se brzo tako da u fazu cvatnje stiže za
20 do 25 dana ranije nego lucerka.

Kod ozimih formi, koje su ranostasnije, sjeme sazrijeva za 95 do 105, a kod jarih za 110
do 120 dana po početnom proljetnom porastu
Esparzeta se dobro regeneriše, ali slabije u odnosu na lucerku i crvenu djetelinu, a
zahvaljujući brzom razvoju jare forme mogu dati pri povoljnim uslovima 4 - 5 otkosa,
dok ozime forme mogu biti u više navrata korištene ispašom.

Cvatnja usjeva traje 20 - 25, pa i više dana. Sazrijevanje sjemena je razvučeno kao i
cvatnja, a poseban problem predstavlja to što mahune po sazrijevanju opadaju. Stoga
klijavost sjemena može biti smanjena ako je sjeme prerano skidano, zbog opasnosti od
većih gubitaka uslijed opadanja mahuna.

Klijavost sjemena inače opada u većoj mjeri nakon 2 - 3 godine starosti.

Uslovi gajenja
Esparzeta nema velike zahtjeve prema zemljištu, jer se nalazi na različitim tipovima tala,
počev od pjeskovitih do kamenitih, mada joj najbolje uslove pružaju lakša, duboka i ocjedita
zemljišta dobro snabdjevena krečom, neutralne slabo alkalne reakcije. Optimalan pH 6 - 7,5.
Kisela, teška, hladna,i vlažna zemljišta, kao i zemljišta sa visokim nivoom podzemne vode
nisu pogodna za njeno gajenje. Esparzeta se gaji od nizijskih do planinkih područja.

Dobro podnosi zimu, ali su na zimu otpornije starije, dobro razvijene biljke, koje mogu
izdržati -20oC -25oC. Na zimu su otpornije ozime nego jare forme, što se objašnjava većom
količinom lišća koje se nalazi pri zemlji i nastavlja fotosintezu i nakon kosidbe ili ispaše, što
stalno obezbjeđuje dobre rezerve hranljivih materija u korijenu. Kod jarih formi, osobito, na
otpornost prema zimi može uticati broj košenja. Mlade biljke mogu podnijeti temperaturu od
-4 do –6 0C.. Esparzeta nema velike zahtjeve prema toploti. Sjeme joj počinje klijati već kod
temperatura od 1 - 2°C, ali se optimalne temperature za klijanje nalaze između 18 i 25°C. U
proljeće počinje sa porastom pri temperaturi 1 – 2 0C dok se optimalne temperature za
intenzivan porast nalaze između 17 i 23°C. Esparzeta ima skromne zahtjeve prema vlazi i
veoma dobro podnosi sušu. Skromnost prema vlazi se objašnjava niskim transpiracionim
koeficijentom, a otpornost na sušu dobro razvijenim korijenovim sistemom - koji ima visoku
usisnu moć. No, bez obzira na pomenute osobine, zemljište mora biti dobro snabdjeveno
vodom u vrijeme klijanja i nicanja sjemena, te početnog razvoja biljaka. U pogledu svjetlosti
esparzeta ima velike zahtjeve, tako da joj optimalne uslove za razvoj pružaju dobro
osvijetljena staništa
Agrotehnika gajenja
Esparzetu, kao i druge višegodišnje leguminoze, treba gajiti u plodoredu, a za dobar
rast i razvoj neophodno je obezbijediti duboku obradu i dobru površinsku pripremu
tla.

Za obezbjeđenje uspješnog gajenja esparzete neophodno je po jedinici prinosa

obezbijediti slične (pa čak i nešto veće) količine hraniva kao i za lucerku, jer prema
nekim istraživanjima njena nadzemna masa sadrži nešto više makroelemenata nego
nadzemna masa lucerke.
To znači da je i za esparzetu potrebno obezbijediti 50 - 80 kg/ha N u zasnivanju, a i
godišnji prinos od 10 t/ha sijena i 120 - 140 kg P, te 140 do 160 kg/ha K.
Stvarne količine hraniva zavisit će od sastava i uopšte kvaliteta zemljišta,
produktivnosti gajene sorte ili populacije i sl. Potreba za daljnim đubrenjem azotom
vezana je i za azotofiksacionu efikasnost. Vrijeme i način primjene đubriva može biti
isti kao i kod lucerke, ali se može i ponešto razlikovati s obzriom da se esparzeta
često gaji na lakšim tlima iz kojih se hraniva brže ispiru. Površine za sjetvu esparzete
moraju biti bez korova, budući da se esparzeta u prvim fazama života sporo razvija,
zahtijevajući pri tom dosta svjetlosti.

Kao i sve višegodišnje leguminoze i esparzeta se može sijati u proljeće ili u jesen.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Iskorištavanje - Esparzeta se u ishrani stoke može iskorištavati u zelenom obliku
(kao pokošena zelena masa ili ispašom), kao silaža ili sijena.

Za razliku od većine višegodišnjih leguminoza esparzeta ne izaziva nadimanje stoke, te

se bez problema može koristiti u zelenom obliku.

Ozime forme esparzete su pogodne čak i za ispašu, jer kao što je naglašeno, one imaju
korijenov vrat dosta uvučen u zemljište i masu lišća u nivou tla, tako da gaženje i
podgrizanje nema onaj negativan efekat kao kod lucerke, ili jarih formi esparzete.

Esparzetu karakteriše relativno veći sadržaj ugljenih hidrata u odnosu na druge

višegodišnje leguminoze, te se ona lakše silira, a naročito ako je sijana u smjesi sa
travarima.
Esparzeta se može spremiti u obliku sijena, ali se treba posebno naglasiti da kvalitet
sijena može biti dosta nizak ako je usjev košen u kasnim fazama razvoja biljaka. Da bi se
dobilo sijena dobrog kvaliteta, usjev bi bilo neophodno kositi u fazi pupanja do početka
cvatnje, budući da u kasnijim fazama razvoja biljaka dolazi do značajnog smanjenja
učešća lista u nadzemnoj masi, kao i odrvenjavanja stabljike
Produktivnost. Esparzeta se uglavnom smatra manje produktivnom u odnosu na
lucerku i crvenu djetelinu, kojima teško može konkurisati u najboljim uslovima gajenja,
zbog slabije sposobnosti regeneracije.

Stoga se esparzeta najčešće gaji u manje povoljnim uslovima, čiji su rezultat manji
prinosi. Raniji literaturni podaci govore da ova kultura daje 5 - 7 t/ha sijena.

Novija istraživanja i njihovi rezultati pokazuju da esparzeta može dati 10.- 12 t/ha
sijena, a domaća sorta makedonka ima prosječan prinos od 14 t/ha sijena. Makedonka je
u pojedinim godinama dostizala prinos od 25 t/ha sijena.
Sortiment - Na selekciji esparzete mnogo je rađeno u SSSR-u, Bugarskoj,
Čehoslovačkoj te u Francuskoj itd. U našoj zemlji, selekciji esparzete posvećeno je više
pažnje tek u najnovije vrijeme, čiji je rezultat makedonka - prva domaća sorta.
Makedonka je stvorena na bazi domaćih populacija i introduciranih sorata i populacija.
Makedonka ima poluuspravan bokor, prosječne visine stabla od 59,9 do 93,6 cm. Stablo
joj je nježno do početka cvatnje a kasnije ogrubi.
Visokoproduktivna je, dobre sposobnosti regeneracije pa može dati do 4 otkosa
godišnje. Ima jari tip razvoja. Otporna je na zimu i sušu. Dugotrajna je, živi i preko 5
godina. Pogodna je za pašu, silažu i sijeno. Dobrog je kvaliteta
Proizvodnja jeftine kabaste krme podrazumijeva, izmedu ostalog, i jeftino i kvalitetno
sjeme. Proizvodnja i posjedovanje vlastitog sjemena ima prednost nad uvezenim iz više
razloga, a naročito što mu je poznato porijeklo i osobine.

Gajenje leguminoza za proizvodnju sjemena ima određeni niz specifičnosti i dosta je

komplikovanije u odnosu na gajenje leguminoza za proizvodnju kabaste

krme. Ovaj vid proizvodnje je, na primjer, mnogo više zavisan od

klimatskih uslova naročito u vrijeme cvatnje i oplodnje cvjetova, sazrijevanja sjemena itd.

Sem toga, poseban problem u proizvodnji sjemena predstavljaju biološke osobine

leguminoza da sukcesivno regenerisu iz korijenovog vrata, te da su im stabljike razgranate
i rastu iz terminalnih i bočnih pupoljaka.

Zbog navedenih osobina pojedine faze razvoja (cvatnja, sazrijevanje sjemena) su dosta
produžene, radi čega je teško odrediti najpovoljniji momenat za žetvu sjemena, s jedne
strane, a u momentu žetve sjemenskih usjeva u njima se uvijek nalazi dosta zelenih
biljaka koje stvaraju dodatni problem pri žetvi a potom, pri manipulaciji sa sjemenom, s
Izbor parcela
Premda višegodisnje leguminoze imaju velike zahtjeve u pogledu plodnosti zemljišta, ipak
površine namijenjene sjemenskoj proizvodnji ne moraju biti osobito plodne. Naprotiv, sjeme se
može sa uspjehom proizvoditi i na povrsinama koje su siromašnije u pogledu snabdjevenosti
hranivima, budući da nije neophodno, pa čak ni poželjno da usjevi za proizvodnju sjemena budu
prebujni. Biljke prebujnih usjeva lako poliježu, usljed čega je oprašivanja cvjetova i zametanje
sjemena jako smanjeno. Polijeganje usjeva u kasnijim fazama razvoja može imati za posljedicu
veliki procenat šturih zrna, pa i truljenje sjemena i što ima negativan efekat na prinos i kvalitet
sjemena.
Povrsine na kojima se uzgajaju leguminoze za proizvodnju sjemena moraju imati dobro regulisan
vodno vazdušni režim, odgovarajući nivo podzemnih voda - zavisno od gajene vrste i slabo
kiselu do neutralnu reakciju tla, kako bi korijen i azotofiksatori imali povoljne uslove za razvoj.
Sjemenske parcele moraju biti čiste od korova, budući da je početni razvoj većine višegodišnjih
leguminoza polagan, te da proizvedeno sjeme mora biti čisto. U protivnom, ako su parce
zakorovljene usjevi će biti prorijeđeni, prinosi niski, a sjeme zakorovljeno - čije ce čišćenje
znatno poskupljivati proizvedeno sjeme. Površine za proizvodnju sjemena ne smiju biti uopšte
zaražene vilinom kosicom, jer se takvi usjevi ne mogu koristiti kao sjemenski.
Površine za proizvodnju sjemena ne bi trebale biti suviše velike, posebno ukoliko je entomofauna
uništena, zbog problema oprašivača i oprašivanja. Ukoliko nisu posebno obezbijedene, poželjno
je da sjemenske parcele budu manje, te da su smještene uz šumarke ili prirodne travnjake sa
sačuvanom entomofaunom, odnosno gdje nema intenzivne primjene insekticida.
Priprema tla, đubrenje i sjetva
Osnovna i predsjetvena priprema tla za gajenje višegodišnjih leguminoza namijenjenih za
proizvodnju sjemena, ne razlikuje se od one koja se primjenjuje za proizvodnju krme. I
ovdje je veoma važna duboka osnovna obrada i brižljiva predsjetvena priprema tla, da bi se
stvorili povoljni uslovi za klijanje, nicanje, razvoj mladih biljaka, i uopšte kasniji razvoj i
produktivnost.

Đubrenje sjemenskih usjeva se nešto razlikuje u odnosu na đubrenje usjeva za krmu.

Imajući u vidu cilj sjemenske proizvodnje đubrenjem je neophodno što više stimulisati
razvoj generativnih organa koji obezbjeđuju visoku produkciju sjemena.

Stoga, pri đubrenju azotom treba biti veoma obazriv, i u saglasnosti sa sadržajem azota u
zemljištu prilagoditi i đubrenje.

S obzirom da su naša tla najčešće siromašna azotom, potrebno je predsjetveno aplicirati

manje količine azota (40 - 60 kg/ha, u zavisnosti od vrste leguminoze i zemljišta), da bi se
obezbijedio početni razvoj do efikasne azotofiksacije.
Đubrenju fosforom treba posvetiti posebnu pažnju jer ovaj elemenat ima veoma značajan
uticaj na brzinu rasta i razvoja biljaka i formiranje generativnih organa. Ukoliko je
zemljište siromašno fosforom, ill ako je fosfor nepristupačan za biljke potrebno je
obezbijediti veće količine ovog hraniva čije se značajne količine daju pri osnovnoj (100-
120 kg/ha), manje u predsjetvenoj pripremi (60-80 kg/ha), te u toku eksploatacije krajem
Ijeta ili krajem zime, odnosno rano u proljeće (40-50 kg/ha).
Značaj kalija u ishrani biljaka je sličan značaju fosfora, pa su i količine i vrijeme primjene
kalija slične kao i fosfora, bez obzira što višegodišnje leguminoze trebaju znatno više kalija
nego fosfora. Kalijem su uglavnom naša zemljišta dobro obezbijeđena, a s obzirom da
postoji velik broj kalkofilnih korova, to nije neophodno uvećavati količine kalija kao
fosfora.
Što se tiče mikroelemenata posebnu pažnju treba posvetiti snabdjevenosti zemljišta
pristupačnim borom i molibdenom.
Bor reguliše usvajanje nekih mikroelemenata, a djeluje i na razviće biljaka, posebno
generativnih organa, te na olodnju i zametanje sjemena, dok je molibden veoma značajan za
fiksaciju azota u zemljištu.
Mikroelementi se mogu primijejniti preko sjemena, zemljišta ili preko lista. Usjeve
višegodišnjih leguminoza namijenjenim proizvodnji sjemena treba sijati širokoredo,
sa smanjenom sjetvenom normom za 1/3 do 1/2 u odnosu na sjetvenu normu za
proizvodnju krme. Sjeme mora biti visokog kvaliteta, čisto od korova, posebno viline
kosice i odgovarajuće sorte.
Ekološki uslovi proizvodnje
Izbor vegetacionog ciklusa (otkosa)
Uspjeh proizvodnje sjemena je vezan za vremenske prilike u toku vegetacione
periode, kao što su količina i raspored padavina, snabdjevenost zemljišta vlagom,
relativna vlažnost vazduha, osvijetljenost i dužina dnevnog osvjetljenja, tempera­
ture dana i noći itd.
Uopšte, područja sa velikim količinama padavina nisu pogodna za visoku produkciju
sjemena (iznad 800 mm), ili bolje, za proizvodnju sjemena su pogdonija područja sa
manjim količinama padavina (ispod 650 mm). No, s obzirom da gotovo sve višegodišnje
leguminoze imaju jari tip razvoja i da se u toku godine više puta regenerišu, to se može
izborom otkosa odabrati perioda sa povoljnijim vremenskim prilikama, koje odgovaraju
uspješnoj proizvodnji sjemena.
Kao što je vec naprijed naglašeno, za dobru proizvodnju sjemena nije potrebna bujnost
usjeva, nego čak naprotiv, to se u principu sjeme ne proizvodi u prvom otkosu, koji je u
najvećem broju slučajeva najbujniji. Razlozi zbog čega se sjeme ne proizvodi i u prvom
vegetacionom ciklusu leže i u tome da se u tom ciklusu formira manji broj cvjetova, te
manji broj cvasti po biljci nego u narednim, pa je već samim biološkim potencijalom
prinos sjemena ovog otkosa smanjen. Sem toga, cvatnja prvog otkosa se vrlo često
dešava u periodu sa velikom količinom padavina, zbog čega je smanjen broj oprašivača
koji se pojavljujuju na usjevu, a time je i oprašivanje i zametanje sjemena slabije.
Ipak, u izuzetnim slučajevima, kao npr. kod vrsta ili njihovih formi sa ozimim tipom razvoja koje
ne cvjetaju ili daju mali broj cvasti u drugom ciklusu (esparzeta i crvena djetelina - ozime ili
jednokose forme); ili kod vrsta koje se slabo regenerisu (hibridna djetelina) usljed nedostatka
vlage, i uopšte u uslovima i područjima kojima se pojavljuju jače suše a usljed njih izostaje
regeneracija biljaka, sjeme se proizvodi u prvom otkosu.

Proizvodnja sjemena u drugom otkosu ima prednost, prije svega zato što su u tom periodu
uglavnom povoljniji uslovi za razvoj generativnih organa, kao potencijala sjemenske produkcije.
Cvatnja biljaka drugog vegetacionog ciklusa (otkosa) odvija se u dijelu vegetacionog perioda sa
suhim i toplim vremenom što pruža povoljne uslove za aktivnost oprašivača, oprašivanje i
zametanje sjemena, odnosno visoke prinose.

U tom periodu negativan efekat mogu imati jača zemljišna suša, visoke temperature i niska
relativna vlažnost, jer mogu imati za posljedicu slabo oprašivanje, ali i opadanje cvjetova i
kasnije sušenje i opadanje mahuna.
Uz veći prinos, sjeme iz drugog otkosa je i kvalitetnije, budući da ima manje tvrdih zrna, veću
klijavost i veću masu 1000 zrna
S obzirom da su leguminoze stranooplodne biljke, neophodno je obezbijediti oprašivače ako
je emtomofauna prorijeđena ili uništena. U tu svrhu bit će dovoljno ako se svaki hektar
usjeva snabdije sa 1 - 2 košnice pčela medarica
Ako se žell sačuvati autentičnost sorte sjemenske parcele bi morale biti prostorno izolovane,
barem 300 – 400 m.

Njega sjemenskih usjeva

Sjemenske usjeve višegodišnjih leguminoza sijane širokoredo bi trebalo u toku ekspioatacije

međuredno obrađivati, što osim stvaranja povoljnijeg vodno-vazdušnog režima smanjuje
opasnost od korova. Korove je takođe neophodno redovno uništavati, posebno ako se ne vrši
međuredna obrada.

Pri gajenju lucerke i crvene djeteline, posebnu pažnju je potrebno posvetiti zaštiti od viline
kosice, koja je ne samo opasan korov koji može uništiti ove biljke, nego se vilina kosica kao
karantinski korov uopšte ne smije naći u usjevima za sjeme. Sjemenske usjeve i ostalih
leguminoza, takođe treba zaštitit od viline kosice, mada je opasnost za njih mnogo manja
nego za crvenu djetelinu i lucerku.
Za razliku od usjeva za proizvodnju krme, kod usjeva za proizvodnju sjemena je
neophodno u toku cijelog vegetacionog perioda obratiti pažnju na pojavu štetnika i
bolesti. Insekti, ako se pojave u većem obimu, mogu biti uzrok potpunog podbačaja u
proizvodnji. Praćenjem pojave insekata i pravovremenom intervencijom, primjenom
insekticida u vrijeme vegetativnog razvoja biljaka, takve štete se mogu spriječiti ili bitno
ublažiti. Većina insekticida je otrovna za pčele, te pri njihovoj primjeni u vrijeme cvatnje
treba biti vrlo obazriv.
Sjemenske usjeve je putem prihranjivanja potrebno obezbijediti makro elementima (u
jesen ili rano u proljeće) i mikro elementima (Mo, B, Zn) u toku vegetacije, najbolje u
početku cvatnje preko lista. Količina hraniva koju je potrebno aplicirati zavisit će od
količine upotrijebljenih hraniva u zasnivanju, plodnosti tla i gajene vrste.
Žetva sjemena
Za sve višegodišnje leguminoze je karakteristična osobina dugog perioda cvatnje biljaka,
pa prema tome i usjeva (25 - 30 dana, katkad i duže), što ima za posljedicu i dugačak
period sazrijevanja sjemena. To uveliko otežava izbor momenta ubiranja žetve sjemena,
što predstavlja naročit problem kod vrsta kod kojih mahuna lako puca (smiljkita) ili opada
(esparzeta) po sazrijevanju.
Stoga naročitu pažnju treba posvetiti izboru momenta
žetve, kako ne bi došlo do neželjenih gubitaka usljed
zakašnjele žetve, pri čemu se takođe sjeme ne skidati
prerano, jer će kod suviše rane žetve i prinos i kvalitet
biti slabiji.
Sjeme lucerke treba skidati kada je 70 – 80 % mahuna
primilo smeđu boju, smiljku u fazi kada je 50 – 70 %
mahuna poprimilo svijetlosmeđu boju, esparzetu kada
je 60 – 70 % mahuna zrelo, djeteline u fazi kada 90 –
95 % glavica poprime smeđu boju.
Pri žetvi usjeva sjeme je neophodno odmah osušiti do
vlažnosti zrna od 12 – 13 %.
Višegodišnje trave pripadaju porodici Poaceae, koja je jedna od najbrojnijih, budući da
broji oko oko 10.000 vrsta.

Stoga, i zbog same brojnosti, vrste iz porodice trava predstavljaju značajan elemenat
biljnog svijeta.

Njihov značaj je osobito naglašen i činjenicom da se javljaju veoma različitim uslovima

klime i zemljišta, kao i da mogu da služe za vrlo različite svrhe (stočnu i ljudsku hranu,
industrijsku preradu, zaštitu zemljišta i sl.).

Sa stanovišta proizvodnje krme, višegodišnje ili vlataste trave predstavljaju veoma važan
izvor kabaste stočne hrane, jer čine značajan dio sastava kako sijanih tako i prirodnih
travnjaka.

U kulturi, se ipak, u našim uslovima gaji samo manji broj vrsta višegodišnjih trava, koje se
za krmu rijetko gaje u čistoj kulturi već su najčešće sastavni dio tzv. vještačkih travnjaka.
Bez obzira kako se gaje, trave daju vrlo kvalitetnu krmu bogatu bjelančevinama,
ugljenim hidratima, mineralnim materijama i vitaminima.

Kvalitet krme, kao i ukusnost, međutim, u velikoj je mjeri vezana za fazu razvoja
biljaka, tako da bi većinu trava morali koristiti pred klasanje, ili barem u pocetku
klasanja.

Značaj trava proističe i iz mogućnosti različitih načina korištenja, jer se trave lako i sa
uspjehom mogu koristiti ispašom, za spremanje sijena, silaze i sjenaže. Trave imaju
visoku produktivnost, jer mogu dati 12 - 16 t/ha suhe materije

Poseban značaj višegodišnjih trava je u tome što imaju skromne zahtjeve u pogledu tla
i klime. Većina trava bolje podnosi i uspijeva na kiselijim, težim i vlažnijim tlima,
naročito u usporedbi sa višegodišnjim leguminozama. Trave, u principu, dobro
podnose i sušu, a u posebno ekstremnim sušama, prelazi u dormantno stanje.
Morfoloske karakteristike trava
Korijen trava je žiličast. Primarni korijen, koji se
formira iz sjemena nije osobito razvijen, te omogućuje
odgovarajući razvoj biljke samo u prvim fazama
života. Kasniji razvoj i život trava, moguć je
zahvaljujući sekundarnom korijenovom sistemu, koji
je dobro razvijen, a formira se iz bazičnih dijelova
donjih članaka, ubrzo po formiranju korijena i prvih
faza razvoja biljaka.
Žilicasti korijen trava je sastavljen od velikog broja
tankih vlasastih korjenčića, rasprostranjenih uglavnom
u površinskom sloju zemljišta (15-20 cm). Vlasasto
korijenje trava, međutim, često dopire do dubine od
80-120 cm, a rjeđe 200-300 cm.
Trave sa dubljim korijenovim sistemom su otpornije
na sušu od onih koje imaju plitak korijen, što je
potencirano i činjenicom da korijen trava ima veoma
mogućnosti lagerovanja rezervnih hranljivih materija
Stablo trava je uspravno ili koljeničasto
uzdignuto, šuplje, koljeničasto izdijeno na
internodije koje su kraće na donjem a duže na
njegovom gornjem dijelu.
Stablo ili vlat trava može da bude različite visine
(u istim uslovima gajenja) u zavisnosti od vrste.
S obzirom na visinu stabla trave se dijele na
niske (20-60 cm), srednje visoke (70-90 cm) i
visoke (90-130 cm). Trave podijeljene po visini
stabla razlikuju se i u drugim osobinama među
sobom (rasporedu listova, dužini života, načinu
korištenja i sl.).
Stabla mogu biti vegetativna i generativna.
Odnos vegetativnih i generativnih vlati u jednom
bokoru je važan u određenoj mjeri za vrstu, ali i
za uslove razvoja.
Kod trava, prizmeni dijelovi stabljika su mjesta,
pored rizoma i stolona, koja nose rezervne
hranljive materije neophodne za biljku
List se sastoji iz rukavca i plojke. Rukavci ističu (formiraju se) iz koljenaca i obuhvataju
internodije. Mogu biti otvoreni i zatvoreni, a na površini glatki, rebrasti, goli ili obrasli
dlačicama. Najčešće su zeleni, ali kod nekih trava, posebno rukavci listova donjeg dijela stabla
mogu biti žuto-zeleni, Ijubičasti i sl. Kao nastavak rukavca često se pojavljuje jezičak, koji može
biti različitog oblika, boje i veličine.
Plojka je izdužena, linearna, a može imati donekle
različit oblik. Sa lica je manje ill vise isprugana, sa ili
bez dlačica, a sa naličja sjajna ili bez sjaja.
Obično je zelene boje (različitih nijansi), sa ili bez
sjaja. Na plojkama trava se ponekad javljaju i druga
obojenja, kao npr. crvenkasta, smeđa i sl. Neke vrste
u produženju bazalnog dijela plojke nose slabije ili
jače razvijene uške. Osobine lista su glavni znači za
raspoznavanje trava u vegetativnom stadiju.
Cvijet i cvast kod trava je specificne i složene građe.
Cvijet je prilagođen anemofilnom oprašivanju, a sastoji se iz dvije pljevice, od kojih je donja
niže postavljena, a zove se obuvenac, a gornja košuljica.
Obuvenac je ponekad snabdjeven osicom, koja može biti duža ili kraća, svinuta i sl.

Cvjetovi su skupljeni u klasiće (koji su ponekad i jednocvjetni).

Klasići su katkad sjedeći, ali su često smješteni na drškama-ograncima različite dužine i

razgranjenosti. U osnovi klasića se najčešće nalaze dvije pljeve.

Klasići su skupljeni u cvasti, u kojima su klasići na glavnoj osovini sjedeći (klas) ili su
smješteni na dužim nerazgranjenim ili razgranjenim ograncima (metlica).
METLICA
KLAS
Plod trava je pšeno, a sastoji se iz omotača, endosperma i klice.
Na površini pšeno (zrno, sjeme) je u manjoj ili većoj mjeri obraslo dlačicama.
Inače sjeme je vrlo često "obuveno" tj. nosi uz sebe i dijelove cvijeta-pljevice,
dok je rjeđe golo. Sjeme je uglavnom veoma sitno, tako da 1 g može sadržavati
od 300 do 9000 zrna.
Biološke karakteristike trava
Za klijanje trava potrebna je odgovarajuća temperatura, budući da niske temperature
(ispod 5°C) usporavaju brzinu klijanja, a kod nekih vrsta mogu imati i različite negativne
efekte na ukupnu klijavost, inače klijavog sjemena.

Više temperature, se pak, u većoj mjeri odražavaju na brzinu klijanja. Osim temperature,
za klijanje su neophodni voda i vazduh, koji u zemljištu stoje u komplementarnom
odnosu.

Vazduh se može pojaviti kao limitirajući faktor samo kod vlažnih, slabo dreniranih tala.

Nasuprot tome, nedostatak vode se može pojaviti, ne samo onda kada u zemljištu nema
dovoljno vlage, nego i zbog toga što se površinski sloj tla, u koji su usijane trave, usijed
fluktuacija dnevnih temperatura lako osuši.

Stoga sjetveni sloj mora biti dovoljno slegnut, a sjeme dobar kontakt sa tlom
Uticaj dubine sjetve na
razvoj klijanaca trava
Nicanje trava, pod povoljnim uslovima se pojavljuje za 6-8 dana, pri sjetvi na dubinu
od 1 cm.

U tom periodu potroši se oko 1/3, pa čak i više rezervnih materija sjemena.

Ako su uslovi nepovoljni, ili pri suviše dubokoj sjetvi, period od sjetve do nicanja se
produžava na 10-15 dana, što ima za posljedicu veće iscrpljivanje rezervnih materija iz
sjemena usijed disanja.

Preveliko iskorištenje rezervi iz sjemena prije nicanja može biti kritično za rani razvitak
trava po nicanju, naročito ako i tada uslovi nisu povoljni (jer primarni korijen ne usvaja
organske materije).

Pri povoljnim uslovima, po razvoju prvog lista, fotosintezom se obezbjeđuje organska

materija, potrebna za razvoj nadzemne mase sekundarnog korijenovog sistema
Bokorenje sa razvojem 3-4 lista, što se dešava 3-4 sedmice po nicanju (zavisno od
vrste i ekoloških uslova). Zahvaljujući toj osobini, pod povoljnim uslovima gustine
usjeva, snabdjevenosti vodom, svjetlom i hranivima broj izdanaka kod trava se
povećava geometrijskom progresijom.
Naprotiv, ako je usjev pregust ili pri drugim nepovoljnim uslovima, bokorenje će biti
smanjeno, a može doći i do ugibanja biljaka, odnosno prorjeđivanja
Bokorenje - vegetativno razmnožavanje, odnosno stvaranje novih postranih i
sekundarnih izdanaka, karakteristično je, kako za tek formirane biljke trava (iz sjemena)
tako i za starije biljke, s tim što je kod starih biljaka ono izraženo naročito if proljeće i
jesen, kada su povoljni uslovi vlage.

Bokorenjem nastaju skraćeni vegetativni izdanci, koji se sastoje iz skraćenog stabla (sa
vrlo kratkim internodijama) i nekoliko iistova (takođe ograničeno razvijenih).
U zavisnosti od biološke osobenosti vrste, njenog tipa razvoja i uslova mogu biti slabije
ili bolje razvijeni, ili mogu preci produžene vegetativne, pa i generativne izdanke.

Dobro razvijeni skraćeni vegetativni izdanci se sastoje iz mase dobro razvijenih Iistova i
vrlo skraćenog stabla, dok se produženi vegetativni izdanci sastoje iz normalno
razvijenog stabla i Iistova.
Generativn izdanci imaju, pored stabla i Iistova i razvijene generativne organe. Skup
svih izdanaka, naknadno formiranih iz majke biljke, naziva se bokor.

Za prelazak skraćenih izdanaka u produžene (vegetativne i generativne) neophodni su

odgovarajući uslovi temperature isvjetla (odgovarajuća dužina dana), snabdjevenost
vodom i hranivima i sl.

Tako npr. neke vrste u drugom otkosu, a niti u godini sjetve uopšte ne razvijaju
generativne izdanke (ježevica, engleski ljulj, livadska vlasulja i dr.), jer im je za njihov
razvoj potreban kompleks niskih temperatura. To su tzv. trave ozimog tipa razvoja.

Neke, pak, vrste mogu proći stadij jarovizacije i pri višim temperaturama, te generativne
izdanke daju (razvijaju), kako u godini sjetve, tako i u svim otkosima narednih godina
zivota (talijanski ljulj, francuski ljulj). To su trave tzv. jarog tipa razvoja.
Na prelazu između od dvije grupe, nalaze se vrste koje u povoljnim uslovima svjetla i ishrane
mogu razviti veći ili manji broj generativnih organa i u godini sjetve, pa i narednim godinama, u
drugom ili trećem otkosu. To su trave jaro-ozimog ili poluozimog tipa razvoja (mačji repak,
bijela rosulja).
Značaj svjetiosti, vode i hraniva za prelazak skraćenih vegetativnih izdanaka u generativne jasno
je vidijiv kod sjemenskih usjeva kod kojih se s vremenom učešće generativnih izdanaka sve više
smanjuje.

Odnos zastupljenosti pojedinih tipova izdanaka, s druge strane, na određeni način govori i o
trajnosti trava. Naime, trave sa većom relativnom zastupljenošću skraćenih izdanaka su
dugotrajnije, jer se skraćeni izdanci po kosidbi ili ispaši obnoviti, što nije slučaj sa produženim
vegetativnim i generativnim.

Prema mjestu formiranja novih izdanaka bokorenje može biti ispod površine zemlje, pri čemu
horizontalna osovina nabusavanja može biti kratka /a/ pa se formira kratak rahli bokor; ili
dugačka /b/ kada se zahvaljujući dužim ili rizomima formira dugi bokor; (2) u nivou ili iznad
površine zemlje, pri čemu se novi izdanci formiraju sasvim uz majku biljku ili čak jedni iznad
drugih – tako nastaje kratki zbijeni bokor.
Bokorenje iz pupoljaka u zemlji Bokorenje iz nadzemnih pupoljaka
Bokorenje iz podzemnih stabala
(rizoma)
Bokorenje nadzemnih stabala
(stoloni)
Vlatanje nastaje sa
početkom izduživanja
skraćenih internodija,
pri čemu od
odgovarajuće visine
rastu internodiji od
baze prema vrhu.
Pri izduživanju od
vršnog internodija,
kod generativnih
izdanaka se iz rukavca
posljednjeg lista
pojavljuje cvast.
Brzina vlatanja zavisi od vrste i sorte,
budući da kod ranostasnih vrsta i sorti
ono protiče brže, a kod kasnostasnih
sporije, ali i od vremenskih uslova,
snabbjevenosti vodom, hranivima i sl.
Pojava cvasti iz posljednjeg lista zove
se klasanje.
Nakon klasanja trave veoma brzo
cvjetaju (7 – 15 dana) bivaju oplođene i
formiraju sjeme.
Zahtjevi trava za hranivima
Trave imaju, uglavnom, zahtjeve za iste hranljive elemente kao i druge biljne vrste. Ipak,
kada se radi o travama za krmu, tada je azot posebno značajan, jer je bitan i za prinos i za
kvalitet.
Različite vrste trava se donekle razlikuju u potrebi za azotom, a potreba za nadoknadom
(đubrenjem) zavisit će i od faze razvoja biljaka pri korištenju, jer 100 kg suhe mase u
zavisnosti od vrste i faze razvoja iznosi od 1,5 - 3,5 kg.

Količine hraniva koje treba primijeniti zavisit će od vrste, uslova gajenja i načina
korištenja, a mogu se kretati od 80 do 200, pa i više kg/ha. Velike količine azota (N) ne
treba primjenjivati kada se gaje niskoproduktivne vrste, u uslovima nedostatka vlage, te
kod korištenja u kasnim fazama razvoja biijaka.

Primjena azota je efikasna ako prati biološki razvoj trava.

Stoga je za stimulaciju bokorenja opravdano đubriti u jesen, a zbog bokorenja i

intenzivnog porasta u proljeće.

Trave treba đubriti azotnim đubrivima i tokom Ijeta, kada se radi o pašnom načinu
korištenja (naročito), te ako ima dovoljno vlage za rast i razvoj
Suša, inače, djeluje depresivno na iskorištavanje azota, a može dovesti i do akumulacije
veće količine nitrata u biljkama. Takva opasnost postoji i kod prevelikih doza azota iznad
200 kg/ha.

Trave iznose male količine fosfora (0,4-0,6 kg/100 kg suhe mase), čak manje nego
leguminoze, dok su količine iznesenog kalijuma (2-2,4 kg/100 kg suhe mase) slične
onima kao kod leguminoza.

Fosfor i kalij takođe povoljno utiču na razvoj i kvalitet trava. Količina hraniva koju je
neophodno obezbijediti đubrenjem zavisit će od količina ovih elemenata koji su vec
prisutni u zemljištu.

Za nase uslove količine fosfora bi se mogle kretati od 60-100 kg/ha (s obzirom da su

zemljišta siromašna u P), i 100-120 kg/ha K (budući da su zemljišta bogata u kailju, a
trave ga dobro iskorištavaju).

Kalij i fosfor se mogu primjenjivati jednokratno (u proljeće ili u jesen) ili dvokratno (u
jesen i proljeće).
Od višegodišnjih trava za naše uslove najznačajnije su: francuski ljulj, livadska vlasulja,
mačji repak, talijanski ljulj, engleski ljulj, livadarka, crvena vlasulja i bijela rosulja.
Francuski ljulj ili rana pahovka je široko rasprostranjena vrsta
kvalitetnih dolinskih livada.
Može se međutim gajiti i u područjima sa višom nadmorskom
visinom (do 1. 600 m).
Visoke je produktivnosti i dobrog kvaliteta
Morfološke osobine
Korijen – francuskog ljulja je
dobro razvijen i dubok (150-200
cm).

Stablo je dugačko, te francuski

ljulj pripada grupi visokih vrsta.
Naraste, u zavisnosti od uslova,
sorte, i faze vegetacije od 50 do
150, pa čak i do 180 cm.
Ravnomjerno je obraslo lišćem.
Cvast je rastresita metlica, dugačka 15 do
20 cm. Prije cvatnje metlica je skupljena
(uvučena), često svinuta, a za vrijeme cvatnje
raširena i uspravna.

Klasići su duguljasto okruglasti, bjeličasto

zeleni, a ponekad smeđe-ljubičastog prelaza.

Klasići su dvocvjetni, pri čemu je donji cvijet

muški, a gornji obospolan. Obuvenac donjeg
cvijeta nosi osicu, koja je koljeničasta i do
koljena (pregiba) zavojno savinuta
Biološke osobine i uslovi gajenja
Francuski ljulj je višegodišnja vrsta, koja živi 3-5 godina, a u naročito povoljnim uslovima
i duže. Ima kratak, rahli bokor, dosta uzdignut.
Nakon sjetve niče za 10-12 dana. Po nicanju se razvija i raste relativno brzo. Pripada grupi
jarih vrsta, te već u godini sjetve formira generativne organe i može dati sjeme. U
slijedećim godinama počinje sa porastom rano u proljeće, razvija se brzo, tako da cvjeta
već u maju. Sjeme sazrijeva, u zavisnosti od vremenskih uslova i područja gajenja, u junu
do početka jula. Zbog brzog ritma razvoja i ranog sazrijevanja sjemena spada u ranostasne
vrste. Bez obzira što pripada grupi jarih vrsta, učešće plodnih vlati u drugom i ostalim
otkosima je znatno manje nego u prvom.
Uspijeva dobro u umjerenim klimatskim uslovima. Općenito se smatra vrstom koja se ne
odlikuje većom otpornošću na zimu. Naročito je osjetljiv na golomrazice, od kojih može
da strada.
Zahvaljujući dubokom korijenovom sistemu, veoma je otporan na sušu. No, ipak u
uslovma nedostatka vlage prinos mu se znatno smanjuje.
Za dobar rast i razvoj zahtijeva lakša do srednje teška tla, bogata mineralnim materijama i
krečom. Na težim tlima se može gajiti samo onda ako takva tla nemaju visok nivo
podzemne vode, u suprotnom brzo izumire. Plavljenje ne podnosi.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost

Francuski ljulj je po svojim biološkim osobinama pogodan za kosidbu, te ga treba uvrštavati u

smjese namijenjene za spremanje sijena, silaže ili ishranu stoke u zeleno. Za takve namjene se
može gajiti sa lujcerkom kojoj je sličan po zahtjevima za zemljište i prodornosti, ili sa
esparzetom zbog sličnosti u ranostasnosti i otpornosti Za krmu se sije na bazi 25-30 kg/ha, a za
sjemensku proizvodnju 8-12 kg/ha sjemena u povoljnim uslovima. Dubina sjetve treba da je 2-
2,5 cm..
Ne podnosi gaženje i ispašu, prije svega zbog dosta uzdignutog bokora, ali ga ne treba
uvrštavati u smjese za pašu i zbog relativno kratkog trajanja.
Francuski ljulj pripada grupi kvalitetnih vrsta, ali se ipak ne može mjeriti sa najkvalitetnijima,
između ostalog i stoga što je u određenoj mjeri obrastao dlačicama, ali i zato što se brzo razvija
i brzo ogrubi. U ranijim fazama razvoja sadrži 15-18% proteina i 25-28% celuloze, dok u
kasnijim fazama razvoja sadržaj proteina opada gotovo za polovinu, a sadržaj celuloze raste sa
gotovo istim obimom. Istovremeno, u ranijim fazama razvoja biljke francuskog ljulja imaju
nagorak ukus, pa ga stoka nerado jede. Gorak ukus nestaje sušenjem.
Po produktivnosti francuski ljulj spada medu najproduktivnije vrste. S obzirom
da se dosta brzo razvija i dobro regeneriše već u godini sjetve može dati 1-2
otkosa, a u narednim godinama 3-4 otkosa godišnje. Veći dio prinosa otpada na
prvi otkos.
Gajen u povoljnim uslovima, sa odgovarajućim količinama hraniva, sam francuski ljulj može
dati prinos od 15 – 16 t/ha suhe mase. Kod nas su selekcionisane sorte: K- 12, B -16 i Sora.
Sve su visokoproduktivne, a po ranostasnosti dosta ujednačene. Brzo se regenerišu.
Livadna vlasulja ill livadski vijuk pripada grupi najkvalitetnijih vrsta više godisnjih trava.
Veoma je raširena. Česta je na livadama, kanalima, putevima, ugarima i uopšte na
plodnim položajima počev od dolina do alpskih područja nadmorske visine 1560 m, a
pojedinačno se pojavljuje i do 2.000 m n.v
Morfološke osobine
Korijenov sistem je dubok (100-130 cm),
dobro razvijen.
Stablo je uspravno, a pri osnovi često
uzdignuto. lako pripada grupi visokih vrsta, pri
manje povoljnim uslovima u prirodnoj flori
naraste svega 30-ak cm, ali joj visina može
dostići i do 120 cm, kod sorata gajenih u
povoljnim uslovima. Stablo je dobro obraslo
lišćem, čiji su rukavci glatki i otvoreni, a donji
često i crveno obojeni.
Prvi list u pupu je uvijen, plojke ravne, sa lica
isprugane a sa naličja sjajne, tamnozelene boje.
Dno plojke je izraženo svjetlijim obojenjem.
Jezičak je kratak, nešto viši u srednjem dijelu,
zelenkast ili smeđe-bijel (kod starijih listova).
Uške su uglavnom naznačene, nekad slabije a
nekad bolje razvijene
Cvast je metlica, čije grane nisu naročito
razgranjene, uspravna ili nešto svinuta, prije i
poslije cvatnj skupljena, a za vrijeme cvatnje
raširena, dužine 12-15 cm. U osnovi metlice
najčešće nose samo jednu, a rejđe dvije grane, pri
čemu kraća grana nosi 1-3 a duža 4-6 klasića.
Klasići su linearno-lancetasti, dugački 9-11 mm,
višecvjetni sa najčešće 7-8, a ponekad 3-13 cvjetića,
žuto-zelene boje, rjeđe sa ljubičastim prelazom
(obojenjem). Obuvenci su jajasto lancetastog oblika
i u pravilu bez osja.Sjeme je izduženo kopljastog
oblika, dužine 6-7 mm i širine 1,3-1,6 mm. Po
obliku je slično sjemenu engleskog ljulja, od koga
se razlikuje po užem, dužem i okruglastom "dršku".
Sivožute je boje
Biološke osobine i uslovi gajenja
Livadna vlasulja je višegodišnja, dugotrajna vrsta koja se za proizvodnju krme može gajiti
6-8 godina, u osobito povoljnim uslovima čak i duže, a za sjemensku proizvodnju 4-5
godina.
Ima kratak rahli bokor, sa katkad razvijenim kratkim podzemnim izdancima. Formira
ravnu tratinu sa dosta prizemnog lišća.
Po sjetvi niče za 10-12 dana, nakon čega se dosta sporo razvija. Bokorenje joj nastupa za
30-ak dana po nicanju. Ima ozimi tip razvoja, tako da u godini sjetve formira samo masu
dobro razvijenih skraćenih izdanaka. Generativne vlati i sjeme formira tek u narednoj
godini, i to iz prezimljenih izdanake.
U proljeće počinje sa porastom rano, ali cvjeta nešto kasnije nego francuski ljulj. Cvatnja
traje 6-8 dana, što uzrokuje sličan period sazrijevanja sjemena koje nastupa za oko dvije
sedmice po cvatnji. Zrelo sjeme se lako osipa. Stoga, skidanje sjemena treba obaviti u
kratkom roku od momenta kada počinju da opadaju klasići sa vršnog dijela metlice. Po
kosidbi se dobro regeneriše, ali u drugom i narednim otkosima ne obrazuje generativne
vlati nego samo skraćene izdanke sa masom lišća.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Livadna vlasulja dobro podnosi kako kosidbu, tako i ispašu, te se može gajiti u
smjesama za spremanje sijena, silaže, te za ishranu u zelenom, ali i za ispašu.

Pri uvođenju livadne vlasulje u travno-djetelinske smjese neophodno je imati u vidu

njen polagani početni porast i slabu konkurentsku sposobnost.

Prema ritmu porasta i konkurentskoj sposobnosti pogodna je za smjese sa smiljkitom j

hibridnom djetellnom, za svježija i teža tla, namijenjene za košnju ili sa bijelom
djetelinom za pašu.

Produktivnije leguminoze, kao što su crvena djetelina i lucerka su previše agresivne, i

crvena djetelina i suviše kratkotrajna. U uslovima povoljnim za sjetvu, sije se na bazi 15
do 20 kg/ha sjemena, a za sjeme sa 5-8 kg/ha, na dubinu od 1-2 cm.

Ukoliko se uslovi za sjetvu nepovoljni, količina sjemena treba biti i do 50% veća.

Hranljiva vrijednost livadne vlasulje je veoma visoka

U početnoj fazi porasta u stable ona sadrži čak 21% sirovog proteina i tek 24% sirove
celuloze i vrlo visoku probavljivost od 81%.

Sa starenjem joj opada hranljiva vrijednost, ali u znatno manjoj mjeri nego kod većine
drugih višegodisnjih trava, tako da čak i u fazi cvatnje sadrži 11% sirovih proteina, ali i
34% sirove celuloze uz probavljivost od 65%.

Do sada su kod nas selekcionisane sorte: B-14 je po ranostasnosti srednje kasna, ali
počinje rano u proljeće sa porastom. Dobro se regeneriše. Otporna je na zimu. Pogodna je
za uzgoj u čistoj kulturi i smjesama. Daje prinose od 50-100 t/ha zelene mase.

Sorta jabeljska je selekcionisana iz autohtonih ekotipova predalpskog područja

Slovenije. Naraste 70-90 cm. U masi prvog otkosa sadrži 43% lista. Otporna je na niske
temperature, golomrazice, a srednje otporna na sušu. Brzo se regeneriše i dobro podnosi
čestu kosidbu. Godišnje daje i do 12,9 t/ha sijena
Mačji repak, mačica, timotijeva trava ili
popino prase je zbog produktivnosti i
kvaliteta jedna od veoma značajnih
višegodišnjih vrsta trava.
U prirodnoj flori se sreće na livadama,
pašnjacima, često u rjeđim šumama,
putevima i rubovima oranica, počevši od
nizijskih područja, pa sve do visokih Alpa
na visini od 2650 m n.v.
Morfološke osobine
Žiličasti korijenov sistem mačjeg
repka je dobro razvijen, ali plitak jer se
najveća masa korijena nalazi u površinskom
sloju (do 20-ak cm), dok manji dio prodire
dublje (do 40 cm ili nešto više).

Stablo je uspravno, okruglo i čvrsto, pri

dnu često zadebljalo, slično lukovici.

U povoljnim uslovima visina stabla je

najčešće 90-120 cm, ali stablo može doseći
visinu i do 150 cm.

U nepovoljnim uslovima, posebno u

prirodnoj flori stablo doseže tek 30 do 60
cm visine.
Rukavci su otvoreni, donji
nešto naduveni.
Prvi list u pupu je uvijen.
Plojke su ravne, dugačke (i do
30 cm), široke (3-10 mm), sa
lica slabo isprugane, žuto do
sivozelene boje. Dno lista nije
posebno izraženo.
Jezičak je visok, viši u
srednjem dijelu i s tzv.
povećanim "zubom" s krajeva.
Dosta je nježan, bijele boje, a
viši je kod listova gornjeg,
nego kod listova donjeg dijela
stabla. Uške nema.
Cvast je klasolika metlica, ravnomjerno
valjkasta. Dužina repka, kako se cvast najčešće
naziva, kreće se od 4,5-6 pa do 30-ak cm.
Najčešće je zelene boje, a rjeđe ima ljubičasti
prelaz (obojenje). Klasići su jednocvjetni. Pljeve
su skraćene s vrha, bridaste, zašiljene ili kratko
osate. Obuvenac je bezosat.
Sjeme je sitno, jajolikog oblika, bjeličaste do
bjeličastosivkaste boje, dužine 1,2-2,0 mm, širine
0,8-1,1 mm. Sa sjemena lako spadaju pljevice, pa
je sjeme često golo sivožute boje. Masa 1000
sjemenki se kreće od 0,291 do 0,544 g
Biološke osobine i uslovi gajenja
Mačji repak je višegodišnja vrsta koja se za proizvodnju krme može gajiti 6-7, a ponekad i do 10
godina, a za sjemensku proizvodnju 4-5 godina.
Formira kratki rahli, ali nešto uzdignut bokor, tako da tratina mačjeg repka nije ravna već je
dosta busenita.
Pri povoljnim uslovima niče brže nego druge vrste (za 8 dana).
U proljeće, inače, počinje sa porastom veoma rano, ali kasnije zaostaje u razvoju tako da cvjeta
tek u junu, a u višim područjima i kasnije.

Po vremenu sazrijevanja sjemena spada među najkasnije vrste. Pod uslovom da ima dovoljno
vlage, po kosidbi ili ispaši, dobro se regeneriše, tako da može dati veći broj otkosa (3-4). Kada
na raspolaganju nema dovoljno vlage regeneracija je vrlo slaba, a može potpuno izostati.
Veoma je otporan na zimu, dugotrajni snježni pokrivač i rane mrazeve, te je veoma pogodan za
gajenje u brdskom i planinskim područjima. Najbolje se razvija u uslovima prohladne i vlažne
klime.

Za njegov razvoj nisu povoljne topla i vlažna, niti topla i suha klima, jer ne podnosi dobro visoke
temperature, a ni sušu zbog plitkog korijenovog sistema. Pošto treba dosta hraniva i vlage, na
suhim i siromašnim zemljištima brzo propada. Što se tiče zemljišta najbolje uslove za razvoj
pružaju srednje teška do teška tla, barem umjerno drenirana, dobro snabdjevena hranivima,
posebno azotom i vodom, pH 5,5-8,0. Prema novijim podacima mačji repak se dobro prilagodava
kiselim, pa čak i ekstremno kiselim tlima pH do 3,8. Plavljenje može dobro da podnese.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost

Mačji repak se može sa uspjehom koristiti za spremanje sijena, silaže, ishranu u zeleno,
pa čak i za ispašu. Za spremanje kvalitetnog sijena mačji repak mora biti košen barem u
fazi početka klasanja.

Ako se njegova kosidba odlaže za kasnije masa mu veoma ogrubi pa ga stoka nerado
jede, a sem toga hranljiva vrijednosi-se drastično smanjuje. Kvalitetna silaža od mačjeg
repka se može dobiti pri nešto kasnijoj kosidbi, koja bi se ipak morala obaviti prije
cvatnje.
Ukoliko su zasijane velike površine pod mačjim repkom ili smjesama potrebno ih je
početi koristiti ranije kako bi se dobila kvalitetnija krma.

Mačji repak se često sije, u smjesama namijenjenim za košnju, sa crvenom djetelinom

zbog sličnih zahtjeva za uslove sredine. U tu svrhu, mačji repak se može sijati i sa
hibridnom djetelinom i smiljkitom, kojima dosta odgovara po indeksu konkurencije
(prodornosti), budući da mačji repak nije prodorna vrsta
Mačji repak se može koristiti i ispašom mada mu isključivo pašni način korištenja
naročito ne odgovara, posebno ako se ispasuje suviše nisko i često. Mačji repak nije
posebno pogodan za ispašu i stoga što mu je produkcija Ijeti, naročito u sušnim uslovima,
niska.

Najbolje će biti ako se koristi pašno-košnim sistemom, jer mu duži period regeneracije
omogućuje da obnovi rezerve hranjive materije u prvim internodijama.
Hranljiva vrijednost mačjeg repka je visoka, ali kao što je pomenuto, zavisi od faze
razvoja biljaka. Tako, u fazi lišća (prije vlatanja) sadrži 15,5% u fazi ranog porasta u
stablo 10,78% u fazi početka klasanja (5% isklasalih biljaka) 6,03% i u fazi cvatnje samo
3,99% probavljivog proteina. S druge srane sadržaj sirove celuioze se značajno povećava
sa 20-22% koliko mačji repak sadrži u najranijim fazama do 36% u fazi cvatnje, a
probavljivost sa 80% na 57%. Prema tome, kvalitetna krma mačjeg repka se može dobiti
samo ako se koristi dovoljno rano.

Mačji repak je visokoproduktivna vrsta. Sorte mačjeg repka u prosjeku daju 10-18 t/ha
sijena, a u izuzetno povoljnim uslovima u pojedinim godinama i do 24 t/ha suhe mase.
Najveći dio prinosa se ostvaruje u prvom otkosu, jer premda se dobro regeneriše, u
uslovima nedostatka vlage naredni otkosi su znatno reducirani, a u uslovima jačih suša
mogu potpuno izostati. Stoga su prinosi uopšte, u uslovima, često znatno reducirani
(smanjeni).
Kod nas su selekcionisane sorte, sintetska sorta B-10 koja pripada grupi srednje
kasnih sorata, sa početkom juna. Otporna je na zimu. Rano u proljeće kreće sa porastom.
Dobro se regeneriše. Puni prinos se postiže u 2. i 3. godini. Godišnje daje 50-85 t/ha zelene
mase.

Sorta KRIM - je selekcionisana iz autohtonih ekotipova predplaninskog područja

Slovenije. Srednje kasna je sorta. Naraste 99-120 cm, a sadrži 49% lista. Cvjeta krajem
juna. Otporna je na zimu, a slabije na sušu. Pogodna je prvenstveno za teža i vlažnija tla.
Dobro se regeneriše i daje 3-4 otkosa, a može se koristiti i ispašom. Postiže prinose od 18
t/ha sijena. Sadrži 15% sirovih proteina i 28,8% sirove celuloze.

Sorta BL-B - Sintetička sorta stvorena iz autohtonih ekotipova brdsko-pla-ninskog

područja BiH, srednje rana. Naraste do 120 cm. Otporna je na zimu i sušu. Prosječan
prinos za više godine iznosi 10,2 t/ha suhe mase. Prinosi sjemena se kreću 400-1000 kg/ha.
Ježevica, klupčasta oštrica ili pasja trava je za nas jedna od najznačajnijih vrsta višegodišnjih
trava, jer je veoma često zastupljena u višegodišnjim travno-djetelinskim smjesama. U prirodnoj
flori ježevica je pokazatelj dobrog zemljišta. Sreće se na plodnim livadama, međama, putevima,
u svijetlim šumama počevši od nizijskih područja do alpskih regiona (do oko 2320 m n.v.).
Morfološke osobine
Korijenov sistem ježevice je dobro
razvijen, ali nije tako dubok kao kod
francuskog ljulja ili bezosnog vlasena. Najčešće
dopire do dubine od jednog metra rjeđe dublje.

Mladi izboji su jako spljošteni (dvostruko

stisnuti), po čemu se ježevica lako raspoznaje u
vegetativnom stadiju. Stablo koje nosi cvast je
okruglo, glatko, visine 100-130 cm, rjeđe do
150 cm. U nepovoljnim uslovima stablo naraste
tek 30-50 cm.
Rukavci su zatvoreni, grubi i hrapavi. Prvi list u
pupu je spljošten. Plojke su žljebaste, često
veoma dugačke, naročito kod skraćenih
izdanaka, gotovo paralelnih linija. Sa lica su
nejasno isprugane, a sa naličja imaju dosta
izražen središnji nerv. Dno lista je slabo
izraženo. Jezičak je visok, viši u srednjem
dijelu, nazubljen po obodu, nježan, bijele boje.
Uške nema.
Cvast je metlica, prije i poslije cvatnje
skupljena, za vrijeme cvatnje raširena,
dugačka do 18 cm. Klasići su višecvjetni.
Najčešće sadrže 2-4 cvjetića, bijelo-zelene
boje a često i ljubičaste. Klasići su
skupljeni u guste grupice "klupka",
počemu je vrsta dobila ime klupčasta
oštrica. Pljeve su nejednake i grube.
Obuvenac žljebast i najčešće kratko osat ili
barem bodljikavo zašiljen.
Sjeme je polumjesečasto savijeno,
bjeličaste, bjeličastožute, rjeđe Ijubičaste
boje dužine 5-7 mm, širine 0,8-1,1 mm. Pri
vrhu nosi osicu dugačku do 1,5 mm. Na
poprečnom presjeku sjeme je trouglasto.
Masa 1000 zrna veoma varira, i kreće se od
0,762 do 1,268 g.
Biološke osobine i uslovi gajenja
Ježevica je višegodisnja dugotrajna vrsta. Za proizvodnju
krme se može koristiti, pod povoljnim uslovima, veoma
dugo, 7-8 pa čak i preko 10 godina. Za sjemensku
proizvodnju se obično znatno kraće koristi, najčešće 4 do
najviše 7 godina.
Čvor bokorenja kod ježevice je veoma blizu površine tla
(1,3 do 0,3 cm); bokori se intravaginalno, što sve skupa
utiče na to da formira kratak, dosta zbijen i uzdignut
bokor. Stoga ima neravnu tratinu, a vrlo često i
nedovoljno zatvorenu.
Pri povoljnim uslovima niče za 10 – 12 dana. Po nicanju
se polagano razvija, mnogo sporije nego francuski,
talijanski ili engleski ljulj. Počinje bokoriti za oko 3
sedmice po nicanju. Stoga ježevica nije agresivna u svom
početnom, nego postaje tek u punom razvoju. Dobro
razvijena, ježevica potiskuje većinu trava i leguminoza,
tako da se njeno učešće u smjesama, u za nju povoljnim
uslovima, stalno povećava.
U proljeće počinje sa porastom rano, razvija se brzo, tako da najranije sorte u povoljnim
uslovima klasaju vec krajem aprila i početkom maja, a kasnije 10-15 dana poslije. Sjeme
sazrijeva krajem maja i početkom juna, a u višim područjima i pri nepovoljnim uslovima
nešto kasnije.
Spada u grupu trava ozimog tipa razvoja, pa u godini sjetve daje samo osrednje prinose, jer
sem što se sporo razvija, formira jedino skraćene izdanke sa masom lišća. Po košnji ili paši
se veoma brzo regeneriše.
Ježevica uspijeva na različitim tipovima zemljišta, od pjeskovitih do glinovitih (pH od 5,5
- 8,0), pod uslovom da su prozračna i plodna, ali joj ipak najviše odgovaraju svježa,
srednje teška, humozna tla, pH 6,0-7,0. Veoma dobro reaguje na povećanje plodnosti
zemljišta, na đubrenje naročito azotnim đubrivima, obrazujući veću količinu vegetativne
mase, odnosno sjemena.
Ježevici najviše odgovara umjerena, vlažna klima. Sušu bolje podnosi nego mačji repak, a
i toplotu tako da ima znatno bolju produkciju tokom Ijeta nego mnoge druge trave.
Ne podnosi visok nivo podzemne vode, niti stajaće površinske vode. Bez štetnih posljedica
može podnijeti plavljenje do 15 dana.
Na zimu nije tako otporna kao mačji repak. Zimu može dobro podnijeti pod snježnim
pokrivačem, ali je osjetljiva na golomrazice, tako da nije preporučljivo njeno gajenje u
rejonima sa hladnim, slabo snježnim zimama. Nadzemna masa ježevice takođe je osjetljiva
i biva oštećena ranim jesenjim i kasnim proljetnim mrazevima
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Ježevica se može koristiti za ispašu, ishranu u zeleno, spremanje sijena ili silaže.No, bez
obzira o kojem se načinu korištenja radi, mora se koristiti često, u ranijim fazama razvoja
biljaka, jer su biljke u kasnijim fazama razvoja niske hranljive vrijednosti, grube i neukusne.
To se naročito odnosi na prvi otkos.
Stoga, ako se ježevica ili smjese sa njom koriste za ishranu stoke u zeleno, odnosno za
spremanje sijena, neophodno je kositi u periodu pred do početka klasanja. U smjese za
navedene načine korištenja može se sijati sa lucerkom na najplodnijim tlima, a sa esparzetom
i smiljkitom na suhljim i svježijim, nešto siromašnijim zemljištima. Za svaku od navedenih
leguminoza ježevica je suviše agresivna, a posebno za smiljkitu. Za spremanje silaže ježevica
se može koristiti u fazi početka do punog klasanja, kada se dobija silaža dobrog kvaliteta.
U razvijenim zemljama, ježevica se često koristi za ispašu, koju dobro podnosi osim ako je
ispašivanje suviše nisko i pretjerano. Ipak, smjese namijenjene za ispašu moraju biti pažljivo
korištene u godini sjetve, s obzirom na spori početni razvoj ježevice, a i najvećeg broja
Ieguminoza. U ostalim godinama najbolji način je pregonski sitem ispaše ili pašno-kosni
sistem korištenja.
Ježevica je jedna od najproduktivnijih višegodišnjih vrsta.
U povoljnim uslovima daje 15-18, a u pojedinim godinama i do 22 t/ha suhe mase godišnje.
Ipak, u proizvodnim uslovima se rjeđe postižu pomenuti prinosi, bilo zbog manjkave
agrotehnike ili nepovljnih ekoloških prilika.
Zahvaljujući visokoj produktivnosti ali i kvalitetu ježevica je veoma interesantna, te je na
njenoj selekciji i kod nas dosta rađeno.
Stvoren je veći broj visokoproduktivnih i kvalitetnih sorata:B-15, B-17, K-6, KOPA i
BL-4.
B-17 je sintetička, srednje kasna sorta. U proljeće kreće rano sa porastom, dobro se
regeneriše. Dobre je otpornosti na zimu. Godišnje daje od 60-100 t/ha zelene mase.
K-6 je takođe sintetička, ranostasna sorta, prije svega pogodna za kosni način korištenja.
U prvom otkosu naraste 93-98 cm. Prosječan prinos sijena je oko 10 t/ha i 1,150 kg/ha
sirovih proteina.
KOPA je srednje rana sorta, selekcionisana iz autohtonih ekotipova Slovenije. Stablo joj
naraste 100-110 cm. Lišće je dugačko i široko, sa učešćem od 57 %. Otporna je na sušu i
niske temperature, a srednje otporna na bolesti. Dugotrajna je, dobro se regeneriše, a
može se koristiti i za košnju i za pašu. U punoj produktivnosti godišnje daje 16 t/ha sijena
sa 12, 4 % sirovih proteina i 34, 4 % sirove celuloze.
BL – 4 je srednje rana sorta, selekcionisana iz autohtonih ekotipova brdsko-planinskog
područja BiH. Stablo joj naraste oko 105 cm, otporna je na polijeganje. Dobro se
regeneriše, daje 4 otkosa godišnje i 14 – 16 t/ha sijena. Dobre je otpornosti na zimu i
niske temperature.
Barska vlasulja, barski vijuk ili
trstikasta vlasulja i ako jedna od
najproduktivnijih i istovremeno
najotpornijih vrsta, sve donedavno kod
nas nije imala značajno mjesto u
proizvodnji krme. Tek u novije vrijeme
dobija više na značaju, pa je stvoreno i
nekoliko domaćih sorata.
U prirodnoj flori se nalazi na veoma
različitim mjestima, počevši od plodnih
zemljišta pa do ivica puteva.
Karakteristična je vrsta travnjaka
beskoljenke. Javlja se na zamočvarenim
i poplavnim površinama ali i na suhim,
pa čak i vrlo suhim, od nizijskih do
planinskih područja.
Korijenov sistem je snažan, dobro
razvijen, dubok do 1,2 m
Stablo u zavisnosti od uslova i sorte naraste
100-120-150, a ponekad i do 200 cm. U
prirodnoj flori i u nepovoljnim us-lovima visina
stabla može biti tek 50-70 cm. Stablo je okruglo,
čvrsto i grubo, rjeđe nježno, uspravno.
Rukavci su otvoreni, bez dlačica, slabo
isprugani, sa vremenom ogrube i postaju
bjeličasti. Prvi list u pupu je uvijen, plojke
ravne, veoma dugačke i široke, ukočene (otuda
naziv - trstikasta), sa lica jako isprugane a sa
naličja glatke i sjajne, grubih nešto nazubljenih
rubova, tam-nozelene boje. Jezičac je kratak,
nešto viši u srednjem dijelu, zelenkast.
Dno lista je dobro izraženo i hrapavo, a
produžava se u uške, koje su hrapave i dosta
dobro razvijene.
Cvast je metlica, prije i poslije
cvatnje skupljena, za vrijeme cvatnje
raširena, dugačka preko 20 cm. U
osnovi metlica nosi dvije grane. Grane
metlice su hrapave. Klasići su
višecvjetni, najčešće sa 4-8 cvjetića,
dugački 8-12 mm, zelene boje, ali vrlo
često i ljubičastog prelaza. Pljeve su
nejednake, zašiljene, a obuvenac kratko
osat.
Sjeme je lancetasto do lancetasto-
valjkasto, dužine do 5-7 (9) mm i širine
1,2 - 1,6 mm. Obuvenac je svodast,
najčešće nosi kratku osicu dužine 1 - 4
mm, ali može biti i bez osja. Masa 1000
zrna se kreće između 2,0 i 3,0 g.
Biološke osobine i uslovi
gajenja
Barska vlasulja je višegodišnja -
dugotrajna vrsta koja se održava na
istoj površini 10 i više godina.
Formira kratak rahli bokor, sa dosta
prizemnog lišća. Čvor bokorenja je
dubIje ispod površine tla, tako da je
tratina barske vlasulje dosta
zatvorena i ravna.

Niče za 10 - 15 dana po sjetvi, što zavisi od uslova, jer je npr. veoma osjetljiva na
nedostatak vlage u periodu nicanja. Po nicanju se sporo razvija, tako da je osjetljiva na
prisustvo agresivnih trava ili korova. Kada se pak dobro razvije, barski vijuk može
potisnuti dobar dio manje agresivnih trava i leguminoza.
Ima ozimi tip razvoja. U proljeće počinje rano sa porastom.
Razvija se brzo, tako da najranije sorte u povoljnim uslovima klasaju već u drugoj polovini
aprila.
Po vremenu sazrijevanja sjemena spada u ranostasne vrste, jer joj sjeme sazrijeva, u
zavisnosti od sorte i uslova gajenja, već u junu do početka jula. Po košnji ili ispaši se dobro
regeneriše, te u iole povoljnim uslovima daje krmu tokom cijele vegetacione sezone, od
ranog proljeća do kasne jeseni.
Sreće se na vrlo različitim tipovima zemljišta, počev od lakih do teških, od kiselih (pH 4,7)
do slanih (pH iznad 9,5).
Najbolje raste na zemljištima pH 6,5 -8,0.
Jedna je od rijetkih trava koja može da podnese veoma dobro vlažna zemljišta, pa čak i
dugotrajno plavljenje, ali i sušu.
Čak i pri izrazitom nedostatku vlage ostaje zelena, ali su joj prinosi u takvim uslovima
sigurno u većoj ili manjoj mjeri reducirani.
Veoma je otporna na zimu i golomrazice, tako da je često zelena (naročito u blažem
podneblju) i preko zime.
Osim toga vrlo je tolerantna na zemljišta koja su i tokom zime pretjerano vlažna.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Barski vijuk je pogodan za pašu jer počinje u proljeće sa porastom veoma rano, tako da rane
sorte mogu da daju zelenu krmu onda kad druge vrste jos nisu krenule sa uzrastom. Sem toga ima
dobar porast Ijeti i vegetira do u kasnu jesen, također za razliku od mnogih drugih vrsta, tako da
obezbjeđuje dugu
vegetacionu sezonu. Dobro podnosi gaženje, ali ispašivanje ipak ne bi trebalo da bude pretjerano
ni suviše nisko, ne niže od 6 - 7 cm. Barski vijuk bi trebalo ispašivati u ranijim fazama razvoja
biljaka, a u naknadnim regeneracijama dovoljno često - barem jedanput mjesečno.
Za spremanje sijena i silaže barsku vlasulju također treba koristiti nešto ranije, pred kraj vlatanja
ill u početku klasanja. Kasnije košena i korištena krma barske vlasulje je gruba i stoka je nerado
jede. To je ujedno glavna mana ove visokoproduktivne vrste.
Za pašu se može gajiti u smjesi sa bijelom djetelinom, a za košnju sa lucerkom. Sije se na bazi
20-25 kg/ha, na dubini 2 - 3 cm.
Hranljiva vrijednost svih vrsta trava zavisi od faze razvoja, a to naročito vrijedi za barski vijuk. U
fazi lišća ona može imati 15,5 % svarljivog, odnosno 20-21 % sirovog proteina. U fazi cvatnje
ona sadrži 6 % svarljivog, odnosno 8 do 9 % sirovog proteina. Sadržaj sirove celuloze se penje sa
21-23 % (u fazi lišća) na 34-36 % u fazi cvatnje. Stoga je neophodno koristiti barsku vlasulju u
ranijim fazama razvoja.
Barska vlasulja godišnje može dati, u povoljnim uslovima 14-18 t/ha, pa čak i cijelih 22-24 t/ha
sijena. U proizvodnim uslovima prinosi su najčešće, nažalost, daleko niži.
Kod nas su selekcionisane sorte: B-18, novosadski visoki, NS-10, K-19 i K-20.

B-18 je sintetička, srednje kasna sorta. Počinje rano sa porastom. Otporna je na vlagu, sušu i
zimu. Daje godišnje 100 t/ha zelene mase.

NS - visoki vijuk je selekcionisan iz autohtonih ekotipova sa područja Bačke. Prosječna

visina stabla je 70,4 - 82,0 cm. U proljeće počinje sa porastom veoma rano, daje najčešće 3
otkosa godišnje, sa 13-16 t/ha sijena.

NS 10 je po osobinama sličan prethodnoj sorti. Traje 6-7 godina.

K - 19 i K - 20 su visokoproduktivne sorte, dobre regeneracije i otpornosti na nepovoljne

uslove i hrđu.
Razlikuje se po tome što je K-19 rana a K-20 srednjestasna.
Bezosni vlasen ili stoklasa bezosata u travnodjetelinskim smjesama kod nas je još uvijek
dosta rijetko zastupljena, iako se odlikuje dugim trajanjem, veoma dobrom otpornošću na
sušu i zimu.
U prirodnoj flori se sreće na suhim proplancima, travnjacima, međama, na ivicama oranica,
tu i tamo na obalama tekućica, a karakteristična je vrsta kserofilnih i semikserofilnih
travnjaka sveze Festucion vallesiaceae.
Morfološke osobine
Ima veoma dobro razvijen korijen koji seže u
dubinu do 2 m, pa i dublje. Istovremeno stoklasa
bezosata razvija i kraće podzemne vriježe (dužine
10-15 cm), te se stoga često koristi za
zatravnjivanje nasipa.
Spada u visoke vrste, čije stablo u zavisnosti od
uslova i sorte naraste 80-150 cm, mada može biti i
znatno niže u nepovoljnim uslovima (50-60 cm),
Rukavci su zatvoreni i goli ili obrasli dlačicama.
Prvi list u pupu je uvijen, plojke široke i ravne, po
rubovima često naborane. Sa lica su nejasno
isprugane,gole ili obrasle dlačicama.
Jezičak je kratak i najčešće dug do 2 mm, bijel i
bjelo- zelenkast, tup, po obodu nazubljen. Uške
nema.
Cvast je metlica, dugačka 10 – 15 cm, bujna i za vrijeme cvatnje široko raširena. U
donjoj etaži metlice ima 3 – 6 ogranaka.
Sjeme je duguljasto, dužine 10-13 cm, širine 2,0 - 2,3 mm, bez osja ili sa kratkom
osicom, sivo-smeđe do ljubičaste boje. Masa 1000 zrna se kreće od 2,8 - 4,0 g.
Biološke osobine i uslovi gajenja
Pripada grupi dugotrajnih vrsta, koja može da živi 10-12, pa i do 20 godina. Dužina
korištenja za proizvodnju krme, sem od uslova gajenja, zavisit će i od vrste sa kojom se
gaji u smjesi.
Niče za 10-15 dana, pri čemu treba dosta vlage. Nakon nicanja razvija se sporo, tako da
bokori tek nakon 35-40 dana. Ima ozimi tip razvoja, tako da u godini sjetve formira
samo kratke izdanke sa masom lišća. Formira ravnu, dosta zatvorenu tratinu zbog
dubljeg čvora bokorenja (na dubini od 1,3-2,5 cm) i kratkih podzemnih izdanaka.

Iako sa porastom u proljeće počinje rano, po vremenu sazrijevanja sjemena (jul-august)

spada među najkasnije trave. Po košnji ili ispaši se dobro regeneriše.
Najbolje uslove za razvoj stoklase pružaju lakša do srednje teška tla. Dobro
snabdjevena hranivima, slabo kisele do neutralne reakcije. Kisela, suviše zbijena
zemljišta nisu pogodna za njen uzgoj. Na siromašnim i pjeskovitim tlima se može gajiti
sa uspjehom samo pod uslovom da se dobro đubre.
Na sušu je veoma otporna, iako bolje podnosi suhlja nego vlažnija podneblja, sa
uspjehom može da izdrži dosta duga plavljenja (30-40 dana).
Veoma dobro podnosi zimu, golomrazice i dugi snježni pokrivač
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Bezosni vlasen se može koristiti s uspjehom za spremanje sijena, silaže j ispašu, budući da
dobro podnosi gaženje.
Za navedene svrhe može se gajiti u smjesama sa lucerkom, smiljkitom i esparzetom, mada
za smiljkitu može biti suviše agresivan, naročito kada se dobro razvije. Sije se na bazi 25-
30 kg/ha sjemena, na dubinu 2-3 cm.

Smjese namijenjene za spremanje sijena i ishrani u zeleno bi se morale koristiti pred

klasanje ili u početku klasanja, kako bi se dobio dobar kvalitet. Pri kasnijem korištenju
masa ogrubi, lošeg je kvaliteta i stoka je nerado jede.
Za spremanje silaže kosidba može biti obavljena nešto kasnije.
Ispaša, pak, pri iskorištavanju takvim načinom, ne bi smjela biti suviše česta i pretjerana,
kako zbog leptirnjača tako i zbog samog vlasena.

Najbolji način korištenja bi bio pašno-kosni.

Sadržaj hranljivih materija i uopšte hranljiva vrijednost u velikoj mjeri zavisi od faze
razvoja biljaka. Tako, dok u fazi lišća drugog i trećeg otkosa sadrži |6-19% sirovog
proteina i 22-26 % sirove celuloze, dotle u fazi klasanja prvog otkosa sadrži tek 9-11 %
sirovog proteina i čak 34-35 % sirove celuloze.
Produktivnost bezosnog vlasena zavisi od uslova gajenja.

U povoljnim uslovima, uz dovoljno vlage i hraniva produktivne sorte mogu dati i do 23-
24 t/ha sijena u pojedinim godinama.

Rezultati ogleda Savezne sortne komisije (1984) pokazuju prosječan trogodišnji prinos
sorte anto od 12,36 t/ha sijena, za više lokaliteta O c o k o I j i c i sar. (1983) navode
prosječan prinos od 13-15 t/ha sijena za bezosni vlasen, dobijen u SSSR-u.

U proizvodnim uslovima prinosi su često znatno niži (5-6 t/ha sijena) i stoga sto bezosni
vlasen dolazi u nepovoljnim uslovima klime i tla
Korijen lisičjeg repka je dosta plitak, dubine 30-
40 cm, mada može doseći do dubine od 1 m, te se
ova vrsta ne odlikuje većom otpornosšću na sušu.
Spada u visoke vrste, čije stablo naraste 70-100
cm
Rukavci su otvoreni, glatki. Prvi list u pupu je
uvijen, plojke ravne, široke i sa lica isprugane.
Jezičac je bijel ili zelenkast, tup, po obodu fino
nazubljen, srednje visok, rjeđe kratak. Uške
nema.
Cvast lisičjeg repka je klasolika metlica (repak), valjkaste forme, dužine 6-12 cm, debljine
oko 1 cm. Klasići su jednocvjetni, dugački 4,5 mm, široko jajasti. Pljeve su jednake,
postrano obrasle dlačicama, dok je obuvenac osat.
Sjeme je ovalnog do duguljastog oblika, pokriveno dlačicama, dužine 5-6 mm, širine 1,7-
2,8 mm i debljine 1,0-1,5 mm. Boja sjemena je bjeličasta, bjeličas-tosiva do skoro crna.
Sjeme nosi dugačku nježnu osicu. Po sazrijevanju sjeme se iz cvasti vrlo lako osipa.
Biološke osobine i uslovi gajenja
Lisičji repak je dugotrajna vrsta koja na jednom mjestu može da izdrži i do 10
godina.
Puni razvoj dostiže tek u 2-3 godini. Za sjemensku proizvodnju se
može gajiti 4-5 godina.
Niče za 10-12 dana, nakon čega se polagano razvija. Bokori se razvojem 4-5 listova.
Pri bokorenju formira kratke podzemne izdanke, dužine 8-10 cm, tako da obrazuje
dosta ravnu tratinu. Ima ozimo-jari tip razvoja, tako da u godini sjetve formira
neznatan broj cvjetonosnih vlati. Isto tako je, u narednim godinama, u 2-3. otkosu
(ako ga ima), učešće generativnih izdanaka nisko.
U proljeće počinje sa porastom, razvija se brzo, te u nižim područjima cvjeta već
krajem aprila i početkom maja. Sjeme sazrijeva katkad već krajem maja, odnosno u
junu. Cvatnja je dosta razvučena, traje 12-15 dana.
Po kosidbi se dobro regeneriše, naročito ako prethodno nije košena prekasno, te ako
ima dovoljno vode i hraniva. U tom slučaju daje 3 otkosa tokom vegetacije.
Za razvoj lisičjeg repka najbolje uslove pružaju duboka teža vlažnija tla, neutralne
reakcije, sabliskim (visokim) nivoom podzemne vode.
Dolazi, međutim, na tlima pH 5,0-8,0.
Dobro podnosi dugo plavljenje (35-40 dana), a prema Miskoviću (1986) čak i do 60
dana, ali ne i stajaće vode.
Slabo podnosi sušu, te u uslovima suše lako propada.
Otporan je na zimu i proljetne mrazeve.
Iskorištavanje, hranjiva vrijednost i
produktivnost
S obzirom da osobito povoljne uslove za razvoj ima na
vlažnijim tlima, to opredjeljuje korištenje lisičjeg repka
kosidbom, a za spremanje sijena, silaže ili ishranu u zeleno.
Po svojim biološkim osobinama (ravnom bokoru, nešto
dubljem čvoru bokorenja, kratkim izdancima i ranom
kretanju u proljeće) ova vrsta se može koristiti i ispašu
No, za ovakav način korištenja, prevlažne površine pašnjaka
(travnjaka namijenjenih ispaši) u rano proljeće, kada je paša
sa njih najpotrebnija, ne mogu se preporučiti iz više razloga.
Talijanski ili mnogocvjetni ljulj je jedna od veoma cijenjenih višegodišnjih vrsta u
svijetu, a i kod nas, zbog visoke produktivnosti i kvalitete.
U prirodnoj flori se javlja samo na plodnim i dobro đubrenim Iivadama, na ivicama
puteva i čest je u baštama i sl.
Morfološke osobine
lako dobro razvijen, korijenov sistem talijanskog
ljulja ne prodire suviše duboko u zemljište.
Većina korijena, čak 70-80%, nalazi se na dubini
od samo 10-tak cm, dok neznatan dio prodire 70-
80 cm, najviše do 1 m.
Stablo je uspravno, katkad uzdignuto pri osnovi,
okruglog presjeka, visine 50-120 cm, a najčešće
70-90 cm.
Rukavci su otvoreni, nešto hrapavi, donji često
ljubičastocrveni, a kasnije i sjajni i zeleno
obojeni. Prvi list u pupu je uvijen, plojke ravne,
dugačke, nježne, sa lica jasno isprugane a sa
naličja sjajne, svijetlo do tamnozelene boje. Dno
lista je jasno izraženo. Jezičak je visok, nešto viši
u srednjem dijelu, nježan, zelenkast. Uške su
srpaste, dobro razvijene, te vrlo često obuhvataju
vlat
Cvast je klas, često vrlo dug (do
preko 30 cm) . Klasno vreteno je
hrapavo, u zrelom stadiju lako
lomljivo. Klasići su višecvjetni,
najčešće sa 9-12 cvjetića, za vrijeme
cvatnje rašireni, užom stranom
okrenuti klasnom vretenu. Klasići
nose samo jednu pljevu, koja seže
najviše tek do njegove polovine.
Obuvenci su osati.
Sjeme je lancetasto-ovalnog oblika,
sivožute do smeđe boje, dužine 5,5-6,
katkad do 8 mm, širine 1,0-1,6 mm,
pri vrhu nosi osicu koja može biti
dugačka i do 10 mm. Masa 1000 zrna
se kreće od 1,87 do 2,26 g. Sjeme se
lako osipa sa klasa.
Biološke osobine i uslovi gajenja
Biološke osobine i uslovi gajenja
Među višegodišnjim travama talijanski ljulj najkraće traje, samo 2-3 godine. Niče za 10-12
dana, nakon čega se razvija brzo formirajući kratak rahli bokor.
U povoljnim uslovima može cvjetati već za 45-60 dana po nicanju. S obzirom da ima jari
tip razvoja u narednim otkosima također formira masu generativnih izdanaka.
U proljeće počinje sa porastom rano, razvija se brzo, pa klasa u zavisnosti od uslova i sorte
od početka do sredine maja.
Sjeme sazrijeva od sredine juna do početka jula.

Veoma je prodoran i vrlo dobro se regeneriše nakon kosidbe. Pri osobito povoljnim
uslovima može dati čak 5-6 otkosa godišnje. Talijanski ljulj je trava blažeg podneblja.

Naime, najbolje uspijeva u uslovima vlažne i tople klime, s blagim zimama. Slabo podnosi
oštre zime, golomrazice, dugi snježni prokivač, kao i proljetne mrazeve.
Što se tiče zemljišta, najbolje uslove za razvoj ima naj dubokim rastresitim, umjereno
vlažnim tlima, pH 6-7. Teška, vlažna tla sa visokim nivoom podzemne vode, kao i suha tla
nisu pogodna za gajenje talijanskog ljulja, jer u takvim uslovima brzo propada Isto tako ne
podnosi plavljenje i potapanje, ali veoma dobro reaguje na navodnjavanje pri nedostatku
vlage, budući da sušu, također ne podnosi.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Talijanski ljulj se može iskorištavati na različite načine. No, to je ipak prevashodno vrsta
pogodna za kosidbu, pri čemu se masa može koristiti za spremanje sijena, silaže ili za
ishranu u zeleno.

Pri spremanju sijena i ishrani stoke zelenom masom, talijanski ljulj bi trebalo kositi u fazi
od kraja vlatanja do početka klasanja. Za spremanje silaže talijanski Ijulj se može kositi u
fazi punog klasanja do pred cvatnju, radi većeg sadržaja suhe materije, a i stoga što se
sadržaj sirove celuloze ne povećava sa starošću u onoj mjeri kao kod nekih drugih vrsta.

Taljanski ljulj ne podnosi trajno gaženje ni dugotrajno ispašivanje. Razlozi za to se mogu

naći u malom učešću kratkih, dobro olistalih izdanaka. Dalje, s obzirom da je
kratkotrajan, on i inače ne može biti osnova travnjaka namijenjenim dugotrajnom pašnom
načinu iskorištavanja. Ipak, s obzirom da počinje u proljeće rano sa porastom, te da se
tokom Ijeta dobro regeneriše, u nekim zemljama travnjaci sa talijanskim ljuljem se koriste
povremeno - kraće vrijeme ispašom
Inače, talijanski ljulj se najčešće gaji u smjesi sa crvenom djetlinom kojoj odgovara, kako
po trajnosti i zahtjevima za uslovima klime i zemljišta, tako i po agresivnosti i brzini
regeneracije. U smjesi se sije na bazi 20-25 kg/ha sjemena, na dubinu 1,5 - 2,0 cm.
Po kvalitetu talijanski ljulj spada među najkvalitetnije vrste, kojeg stoka rado jede. Za
razliku od dobrog dijela visokoproduktivnih vrsta (ježevica, livadna vlasuIja, barska
vlasulja, macji repak), sa stadijima razvoja ima sporije povećanje sadržaja sirove celuloze i
sporije opadanje probavljivosti. Pa ipak, masa talijanskog ljulja je daleko hranjivija u
ranim fazama razvoja.

Pema Demarquilly and Jarrige (1971) u početku vlatanja on sadrži 17 % sirovog proteina,
18 % sirovih vlakana uz probavljivost od 79 %, dok u fazi cvatnje sadrži tek 7 % sirovog
proteina i 30 % sirovih vlakana uz probavljivost od 64 %.
Zahvaljujući veoma dobroj sposobnosti regeneracije, talijanski ljulj može dati u toku
vegetacije veci broj otkosa (3-6) i veoma visoke prinose suhe materije, koji mogu dostići
22-25 t/ha. Rezultati ispitivanja, koje daju Savezna sortna komisija (1977) pokazuju da su
neke sorte talijanskog Ijulja u Banjaluci, u pojedinim godinama, postigle nevjerovatnih 48-
51 t/ha suhe mase.
Kod nas su selekcionisane sorte talijanskog Ijulja:

BC-9, Draga K-13,

Sorta BC-9 je sintetička, srednje kasna sorta. Traje dvije godine i godišnje daje 60-
80 t/ha zelene mase.

Draga je selekcionisana iz autohtonih ekotipava predplaninskog područja Slovenije.

Rana, srednje otporna na niske temperature i sušu. Vrlo produktivna, sa prosječnim
prinosom od 14 t/ha sijena, koje sadrži 17,6 % sirovih proteina i 22,1 % sirove
celuloze.
Engleski ljulj ili ljulj utrinac je najproduktivnija, najkvajitetnija i najznačajnija vrsta iz
grupe njivskih vrsta trava. U zemljama sa blažom klimom i razvijenim livadarstvom
veoma je čest sastavni dio sijanih travnjaka namijenjenih ispaši.
U prirodnoj flori engleski ljulj se sreće na plodnim i svježim livadama Lolieto
Cynosuretum cristati, ivicama puteva, igralištima, od dolina do Alpa, pojedinačno do
2309 m n.v
Morfološke osobine
Korijen mu je dosta plitak, jer se njegov
najveći dio nalazi na dubini od 10-ak
cm, a gotovo cjelokupan ne prelazi
dubinu 40-45 cm
Stablo je manje-više uspravno, tanko,
visine od svega 15, ali i do 65-79 cm.

Rukavci su zatvoreni, goli i glatki, donji

najčešće crveno-ljubičasto obojeni. Prvi
list u pupu je spljošten. Plojke su nešto
žljebaste, gotovo jednako široke cijelom
dužinom, sa lica jasno isprugane, a sa
naličja sjajne. Dno lista je dosta
izraženo. Jezičac je kratak do srednje
visok, nježan, zelenkast, tup.
Uške su uglavnom jasno vidljive i uske
Cvast je klas, koji se razlikuje od klasa talijanskog ljulja po glatkom klasnom vretenu i
obuvencima bez osja. Klasići su višecvjetni, sa 6-10 (2-16) cvjetića, užom stranom
okrenuti klasnom vretenu. Samo vršni klasić nosi dvije pljeve, a ostali po jednu. Pljeve
su najčešće duže od polovine klasića, ill su dugačke barem kao polovina klasića.
Sjeme je duguljasto-kopljastog oblika, pri dnu zaobljeno, pri vrhu zašiljeno, žuto do
sivosmeđe boje, dužine 5-8 mm širine 1,0-1,5 mm sa masom 1000 zrna od 1,328 do
2,299 g. Zrelo sjeme lako spada sa klasnog vretena.
Biološke osobine i uslovi gajenja
U zavisnosti od uslova gajenja i načina korištenja engleski ljulj može da živi i traje 5, ali i
do 10 pa i više godina. Dobro snabdjeven vodom i hranivima, umjereno gažen i ispasivan,
traje duže. Kosidba kao i pretjerana ispaša, odnosno gaženje, dovode do brzog
prorjeđivanja i propadanja.
Niče za 8-10 dana. Po nicanju se razvija brzo, ali ipak sporije nego talijanski ljulj. Formira
kratki rahli bokor, zbog kojeg se smatra jednom od najboljih trava za parkove i igrališta. U
godini sjetve razvija samo kratke izdanke sa masom lišća, a u narednim godinama
generativne izdanke razvija samo iz prezimljenih izdanaka. Zahvaljujući brzom početnom
razvoju u prvim fazama može djelovati potiskujuće na mnoge vrste (mačji repak, livadnu
vlasulju, ježevicu i sl.) a u kasnijim fazama života djeluje potiskivajuće, jer i inače spada u
prodorne vrste. Puni razvoj postiže već u drugoj godini.
U proljeće počinje dosta rano sa porastom, ali ipak nešto kasnije nego najranije vrste.
Cvjeta tokom juna, a sjeme sazrijeva krajem juna ili početkom jula.
Engleski ljulj se, pri korištenju za krmu, veoma dobro regeneriše, te se može u toku
vegetacije 3-4, a u povoljnim prilikama i 5-6 puta ispasivati.
Optimalne uslove za razvoj engleski ljulj ima na težim, umjereno vlažnim i plodnim
tlima, pH 6,0-7,0.

Za svoj razvoj treba dosta vlage, a kako ima plitak korjenov sistem ne podnosi sušu. U
slučaju nedostatka vlage na navodnjavanje veoma dobro reaguje.

S druge strane, također, ne podnosi ni trajno vlažna i zabarena tla.

Engleski Ijulj je vrsta blažeg podneblja, jer je dosta osjetljiv na zimu, posebno
golomrazice.

Ne podnosi dobro ni dugi snježni pokrivač, a odredene negativne efekte imaju i kasni
proljetni mrazevi. U uslovima, pak, blage klime može vegetirati i tokom zime.

Osim što ne podnosi sušu, također ne podnosi ni visoke temperature. Najbolji porast ima
kod temperature kod 20°C, dok je porast veoma usporen pa čak i prestaje pri
temperaturama od 25-28°C.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Engleski Ijulj veoma dobro podnosi gaženje i ispašu, te je prvenstveno prilagođen
pašnom načinu iskorištavanja.

U tu svrhu se sije sa bijelom djetelinom, na bazi 25-30 kg/ha sjemena i dubinu 1,0-2,0
cm.

Zahvaljujući gaženju, pri drugim povoljnim uslovima, kao posljedica intenzivnijeg

bokorenje usjev engleskog ljulja i bijele djeteline dugo zadržavaju dobru pokrovnost. I
pak ispaša i gaženje ne smiju biti trajni.

Kosidba, iako se koristi i na takav način, ne odgovara engleskom ljulju budući da sew
pri takvom načinu iskorištavanja brzo prorjeđuje, pa već za 3-4 godine biva zamjenjen
drugim vrstama.
Engleski ljulj ima nježnu stabljiku i veoma nježno lišće. Zahvaljujući tome ima
relativno manje sirove celuloze i veću probavljivost nego druge trave. No i pored toqa,
a slično drugim vrstama trava sa starošću opada hranjiva vrijednost.
Na selekciji engleskog ljulja kod nas nije puno rađeno, te postoje samo dvije
domaže sorte: ilirka i križevački.

Sorta Ilirka je selekcionisana iz autohtonih ekotipova predalpskog područja

Slovenije. Otporna je na niske temperaure i srednje otporna na sušu. Ravna je
i dugotrajna, brze regenaracije. Daje oko 15 t/ha sijena sa 16, 6 % sirovih
proteina i 24, 2 % celuloze. Dobro podnosi čestu ispašu i košnju.
Livadna vlasnjača ili prava livadarka iako vrlo kvalitetna i dobre produktivnosti, ipak je
kod nas malo zastupljena u sijanim travnjacima.

U prirodnoj flori je veoma raširena na đubrenim i neđubrenim livadama, na sunčanim

međama, zidinama, na ivicama puteva i šuma, ugarima, od dolina do 3125 m n.v.

Unutar vrste razlikuju se dva važnija varijeteta: Poa pratensis L. var Latifolia Weihe -
širokolisna livadna vlasnjača, koja se odlikuje dosta širokim lišćem i povoljnim
omjerom lista i stabla.

U prirodnoj flori karakteristična je vrsta dolinsko- močvarnih travnjaka razreda Molinio-

Arrhenatheretea.

Drugi varijetet livadne vlasnjače Poa pratensis L. var. angustifolia Sm. - uskolisna
livadarka ima duge i uske listove, preferira suhljim položajima i karakteristična je vrsta
kserofilnih travnjaka Brometo-Festucetea.
Morfološke osobine
Korijen je plitak, budući da se njegov
najveći dio nalazi u sloju do 8-10 cm.

Stablo je uspravno, glatko i tanko, visine 40-

60 cm, katkad 20 – 100 cm.

Rukavci su zatvoreni, goli ili obrasli

dlačicama. Prvi list u pupu je spljošten,
plojke su žljebaste, nejasno isprugane sa lica,
sa naličja jasno sjajne, jednako široke cijelom
dužinom s naglim završetkom pri vrhu i dvije
svjetlije pruge oko središnjeg nerva. Jezičac
je kratak, zelenkast, polumjesečastog oblika.
Uške nema.
Cvast je u obliku metlice, koja je prije cvatnje skupljena, a za vrijeme cvatnje raširena.
Plavo-zelene je boje, a vrlo često ima ljubičasti ili smeđi prelaz. U prvoj etaži metlice
obično nosi četiri ogranka. Klasići su višecvjetni, sa najčešće 3-5 cvjetića, dugački 4-6
mm. Pljeve su bridaste, gotovo jednako dugačke, a obuvenac hrapav, dugačak 2,5-3 mm.
Sjeme je kopljastog oblika, a pri vrhu zašiljeno, dužine 2, 3 – 3 mm, žuto smeđe boje.
AM=0, 15 – 0, 65 g.
Biološke osobine i uslovi gajenja
Priprada grupi dugotrajnih trava. Može da živi 10-12, pa i više godina, zahvaljujući
sposobnosti formiranja podzemnih izdanaka. Ipak, pri gajenju za sjemensku proizvodnju
može se računati sa tek 3-4 godine eksploatacije.
Livadarka veoma sporo niče, za 20-25 dana. Po nicanju se, također, veoma sporo razvija, te u
punu produktivnost stiže za 2-3 godine. U godini sjetve razvija samo vegetativna stabla, što
se dešava i u narednim godinama po skidanju prvog otkosa, jer ima ozimi tip razvoja.
S obzirom na spori početni razvoj ne spada u agresivne, nego u potiskivane vrste, jer biva
lako potiskivana u prvim fazama života. U punom razvoju postaje nešto agresivnija.
U proljeće počinje sa porastom rano, cvjeta u drugoj polovini maja, sjeme sazrijeva u junu, ili
nešto kasnije pri nepovoljnim uslovima i na višim predjelima.
Po kosidbi i ispaši se veoma dobro regeneriše, a naročito ako ima dovoljno vlage i hraniva.
Ima širok areal rasprostranjenja. Raste na skoro svim tipovima zemljišta. Ipak, najbolje
uslove joj pružaju rastresita umjereno vlažna, plodna tla, slabo kisele do neutralne reakcije.
lako treba dosta vlage, ipak je veoma otporna na sušu, s tim što u takvim uslovima smanjuje
obim bokorenja i porast, a u uslovima ekstremnih suša prelazi u dormantno stanje. Stoga na
navodnjavanje veoma dobro reaguje.
Otporna je na zimu, proljetne i jesenje mrazeve. Rijetko izmrzava. U tom pogledu ima
prednost u odnosu na većinu gajenih vrsta.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Zahvaljujući dugim podzemnim izdancima, masi lišća pri zemlji i ravnom bokoru,
livaradarka je veoma pogodna za iskorištavanje ispašom. Ispaša stimulira bokorenje i
produžava trajnost livadarke. Prednost iskorištavanja livadarke ispašom je i u tome što
zelena masa sadrži velike količine hranljivih materija, čak više nego engleski ljulj. Tako
100 kg zelene mase livadarke sadrži 24,5 KJ i 3,5 kg probavljivog proteina, dok 100 kg
zelene mase engleskog ljulja sadrži 1,5 KJ i 1,9 kg probavljivog proteina.
Stoga bi livadarku trebalo obavezno uvrštavati u smjese za pašu, posebno u uslovima koji
su manje povoljni za engleski ljulj. Za sjetvu u smjesi sa livadarkom pogodne su osobito
bijela djetelina (za svježija tla) i smiljkita (za suhlja tla). Sije se na bazi 15-20 kg/ha
sjemena na dubinu od 0,5-1,0 cm.
Osim za krmu, livadarka se sa uspjehom može koristiti za zatravnjivanje parkova i
igrališta jer gradi gustu i ravnu tratinu lijepe tamnozelene boje.
Prema rezultatima ispitivanja koje iznosi Savezna sortna komisja (1977) sorte livadarke su
sadržavale 14,22, odnosno 15,64 % sirovog proteina i 27,40, odnosno 27,60 % sirove
celuloze. Prosječan trogodišni prinos za tri lokaliteta je iznosio 10,4, odnosno 10,1 t/ha
suhe mase. U pojedinim godinama prinos je dostizao 15,9 t/ha sijena.
Crvena vlasulja ili crveni vijuk ne pripada ni najkvalitetnijim ni najproduktivnijim
travnim vrstama, ali zbog svoje otpornosti na nepovoljne uslove sredine može
biti značajna komponenta sjajnih, a naročito prirodnih travnjaka.
U prirodnoj flori je veoma česta na livadama, suhim šumama, na nasipima, suhljim ili
vlažnijim pjeskovitim zemljištima, od obale mora do 2760 m n.v.

Unutar vrste se razlikuju dvije podvrste:

(a) Festuca rubra ssp. eurubra var. genuina Hock. - koja razvija podzemne izdanke
i dug ravan bokor i
(b) Festuca rubra ssp. fallax Hayek. - koja formira kratak zbijeni bokor.
Prva podvrsta ima i šire listove, produktivnija je, kvalitetnija i značajnija sa
stanovišta proizvodnje krme.
Korijen joj je dosta dubok i dobro razvijen.

Stablo je uspravno čvrsto, visine 30-70 cm, a katkada i do 100 cm.

Rukavci su zatvoreni, katkad nitasto raspadnuti, glatki i goli, ili obrasli dlačicama. Prvi
list u pupu je spljošten, plojke žljebaste, najčešće uske do igličaste, jasno isprugane sa
lica, sa naličja sjajne, dugačke. Jezičac je vrlo kratak, u vidu niti, dok su uške naznačene
tek u vidu tačaka.

Cvast je metlica, uspravna ili nešto svinuta, dugačka 6-15 cm. U osnovi metlice se
uglavnom nalazi jedna grana. Klasići su vjšecvjetni, sa 4-6 cvjetića, dugački 7-10 mm,
crvenkastoljubičastog ili smeđkastog prelaza. Pljeve su nejednake. Obuvenac je zašiljen
ili kratko osat.

Sjeme je lancetastog oblika, dužine 6-8 mm, pri vrhu zašiljeno ili nosi kratku osicu,
dužine 1-2 mm ili najviše kao polovina obuvenca. Sjeme je sivožute boje, ponekad
ljubičaste boje. Sjeme se ne osipa.
Biološke osobine i uslovi gajenja
Crvena vlasulja je višegodišnja, dugotrajna trava. Živi 7-10 pa i više godina. Za sjemensku
proizvodnju, kao i sve trave gaji se znatno kraće, 3-6 godina.
Početni porast po nicanju joj je polagan, te stoga može biti potisnuta iz smjese u kojoj su
zastupljene vrste sa snažnim početnim porastom ili pri jačoj zakorovljenosti. Inače ne spada
u prodorne vrste, mada se teže potiskuje kada je dobro razvijena.
Ima ozimi tip razvoja, te u godini sjetve razvija samo masu lišća, a u narednim godinama
generativne vlati razvija samo iz prezimljenih izdanaka.
U proljeće počinje rano sa porastom i razvija se dosta brzo. Po vremenu sazrijevanja
sjemena spada u srednjestasne vrste.
Pri korištenju za krmu, dobro se regeneriše, posebno ako je prethodno košena u ranijim
fazama razvoja. Po brzini regeneracije se ipak ne može mjeriti sa engleskim ljuljem ili
livadarkom.
Može se gajiti u veoma različitim uslovima klime i zemljišta. Jedna je od najotpornijih vrsta.
Veoma je otporna na zimu i na sušu, na koju su naročito otporne forme kratkog zbijenog
busa. Nema velike zahtjeve ni prema zemljištu, te može doći kako na jakim tako i na teškim
tlima. Ipak, najbolje joj odgovaraju srednje teška tla, dobro snabdjevena vodom. U takvim
uslovima bi trebalo gajiti crvenu vlasulju, barem kada je riječ o sjemenskoj proizvodnji. Na
plodnijim tlima i u povoljnijim uslovima, crvena vlasulja ne može biti konkurent drugim
produktivnijim vrstama u proizvodnji za krmu.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Crvena vlasulja je po svojim biološkim osobinama prije svega podesna za
pašni način korištenja, jer dugo traje i dobro podnosi gaženje, a ne raste ni
suviše visoko. Osim toga, u ranijim fazama razvoja (kada bi trebala biti ispasivana)
mnogo je ukusnija i hranljivija. Dobro podnosi čak i jaču ispašu.
U smjesama za pašu se može gajiti sa bijelom djetelinom (na svježijim tlima) ili sa
smiljkitom na suhljim). Sije se na bazi 20-25 kg/ha, na dubinu 1,0-2,0 cm.
Osim za proizvodnju krme crvena vlasulja sa dugim bokorom je veoma pogodna za
zatravnjivanje parkovskih površina i igrališta.
Hranljiva vrijednost crvene vlasulje je dobra u poređenju sa lošijim vrstama, ali je slabija
u odnosu na najkvalitetnije vrste kao što je livadarka ili engleski ljulj, budući da sadrži za
trećinu manje proteina nego engleski ljulj. Sijeno crvene vlasulje sadrži 9,7 % proteina,
38,1 % celuloze, 43,8 % BEM-a, 5,8 % pepela i 2,6 % masti. Zbog visokog sadržaja
celuloze, kao i radi niskog sadržaja proteina te loše ukusnosti krme u kasnijim fazama
razvoja, crvenu vlasulju bi bilo neophodno koristiti u fazi vlatanja.
Općenito crvena vlasulja pripada grupi nmanje prosuktivnih vrsta, a to je često dobrim
dijelom i rezultat pojavljivanja i gajenja u lošijim uslovima.
Bijela rosulja još uvijek nije čest sastojak sijanih travnjaka.

U prirodnoj flori je raširena na vlažnim do mokrim nešto sjenovitim livadama, svježim

tresetnim, poplavnim, pjeskovitim površinama, na vlažnim šumskim površinama, od
dolina do subalpskih regiona, sporadično, iznad 2700 m n.v.
Kod bijele rosulje razlikuju se tri važnija varijeteta:
a) Agrostis alba L. var. Genuina Ashers. et Graeb. s kratkim podzemnim izdancima i
uspravnim vlatima;
b) b)Agrostis alba L var. properens Ashers. (A. alba L var. stolonifera Meyer) s dugim
nadzemnim vrježama, vezana za mokra staništa;
c) c) Agrostis alba L var gigantea Roth (A. alba var. maior Gaud.) visoka rosulja dosta
tvrdog lišća, kratkih vriježa i rijetke tratine.
Od tri različita varijeteta bijele rosulje, najkvalitetniji i za proizvodnju krme je najznačajniji
Agrostis alba var. genuina Aschers et Graebn, koji formira kratke podzemne izdanke
Ima plitak korijenov sistem, pa otuda osjetljivost na nedostatak vlage. Stablo je
uzdignuto uspravno, visoko 40-60 cm, a ponekada i do 100 cm.
Rukavci su otvoreni. Prvi list u pupu je uvijen. Plojke su dosta kratke, široke, najšire u
srednjem dijelu, prema vrhu zašiljene, slabo isprugane, hrapave sa lica.
Jezičac je visok (do 6 mm), visi u srednjem dijelu, nježan, bijeI, često raskinut.
Uške nema..
Cvast je metlica, prije i poslije cvatnje skupljena, za vrijeme cvatnje raširena i
piramidalnog oblika, dužine od 25-30 cm.

Klasići su jednocvjetni, dugački 2-3 mm, blijedozelene,

crvenkaste boje, rjeđe žuto-zelene. Obuvenac je nešto
kraći nego pljeve, dvošpicast ili nazubljen.

Sjeme je kopljastog oblika, zašiljeno pri vrhu, dužine

1,5-1,9 mm, bjeličasto do srebrno sjajno pri vrhu, a sivo
do ljubičasto pri dnu, glatko i sjajno
Biološke osobine i uslovi gajenja
Bijela rosulja je niska dugotrajna vrsta. Živi 10 godina. Za proizvodnju sjemena se može
gajiti 4-5 godina, nakon čega je broj generativnih izdanaka, a i prinos mali.
Niče za 10-15 dana, nakon čega se razvija dosta sporo, te može biti potisnuta od prodornijih
vrsta. Uopšte, to je potiskivana vrsta. U godini sjetve ne razvija generativne vlati, izuzev
ako je sijana veoma rano. Ima poluozimi tip razvoja.
U proljeće počinje kasno sa porastom i sporo se razvija. Po vremenu sazrijevanja sjemena
(kraj jula i august) spada među najkasnije trave.
Pri korištenju za krmu dobro se regeneriše samo onda ako se koristi dovoljno rano, u
ranijim fazama razvoja biljaka.
Optimalne uslove za razvoj bijele rosulje pružaju vlažnija do poplavna tla sa visokim
nivoom podzemne vode. Dobro izdržava čak i duža plavijenja. Nasuprot tome može izdržati
samo kraće suše, pri čemu usporava porast. Sušu inače, ne podnosi.
Veoma je otporna na zimu. Dobro podnosi golomrazice i proljetne mrazeve, ali i dugi
snježni pokrivač. Stoga je pogodna za uvrštavanje u smjese za brdsko-planinska područja sa
surovijim uslovima klime, te za vlažnija tla, siromašna u hranivima.
Iskorištavanje, hranljiva vrijednost i produktivnost
Premda bi joj kao jednoj od niskih vrsta više odgovarao pašni način korištenja, često se
mora koristiti kosidbom jer dolazi na vlažnijim površinama koje nisu uvijek podesne za
ispašu. Bilo da se koristi kosidbom ili ispašom treba je koristiti u ranijini fazama razvoja,
jer se u tom slučaju dobija ne samo bolji kvalitet krme nego i više krme jer je regeneracija
bolja.
Bijela rosulja se na vlažnijim tlima može gajiti u smjesi sa hibridnom djetelinom i
barskom smiljkitom. Sije se na bazi 10-12 kg/ha, na dubinu 0,2-0,5cm.
Sijeno bijele rosulje sadrži 8,53% sirovog proteina, 28,9% celuloze, 41,77% BEM-a,
9,27% pepela i 2,4 % masti. Sadržaj hranljivih materija i hranljiva vrijednost uopšte
zavise u velikoj
mjeri od faze razvoja blljaka, ali i od sorte. Tako se za sortu bela ( u katalogu
Jugoslovensko sjemenarstvo 168) navodi da sadrži 17% proteina i 26 % celuloze.
BELA je selekcionisana iz autohtonih ekotipova humidnog područja Slovenije. Naraste
60-65 cm. Srednje stasna je. Cvjeta krajem juna. Otporna je na niske temperature, sušu i
bolesti. Dobro podnosi čestu kosidbu i ispašu. Sadrži visok procenat lišća (51 %)
sivozelene boje. Daje prinos od 11,5 t/ha sijena. Može se koristiti u smjesama za
zatravnjivanje parkova i igrališta.