KKB407 Θεωρία του συμβόλου

και της συμβολικής ικανότητα

Α. Στόχος και μεθοδολογία
μαθήματος
 Στόχος μαθήματος
1. Ο άνθρωπος, κατά ένα χαρακτηρισμό του φιλοσόφου Ernst Cassirer
(Δοκίμιο για τον άνθρωπο: Εισαγωγή στη φιλοσοφία του
ανθρώπινου πολιτισμού, σ. 45) είναι animal symbolicum.
• «Ο άνθρωπος δεν ζει πια μέσα σε ένα σύμπαν καθαρά φυσικό, αλλά
σε ένα σύμπαν συμβολικό. Γλώσσα, μύθος, τέχνη και θρησκεία είναι
μέρος αυτού του σύμπαντος».
• 2. Ο κύριος στόχος του μαθήματος είναι να εξετάσει υπό το πρίσμα
δύο κλάδων της κοινωνικής επιστήμης (κοινωνιολογία και κοινωνική
ανθρωπολογία) τη σχέση των ανθρώπινων κοινωνιών με τα
συμβολικά συστήματα. Με άλλα λόγια: τον τύπο κοινωνικής
οργάνωσης και κοινωνικών σχέσεων(απλή, περίπλοκη) σε σχέση με
τα αντιστοιχούντα συμβολικά συστήματα (μύθος, τέχνη, μαγεία,
επιστήμη, κ.λπ.)
 Παιδαγωγική μεθοδολογία
• Το ερώτημα είναι πώς μπορούμε να πετύχουμε τον κύριο στόχο μας; Το ερώτημα έχει δύο
σκέλη:
1. Τι είναι ένα σεμινάριο: οι λογικές της ιδιαίτερης μαθησιακής διαδικασίας και παιδαγωγικής
στόχευσης.
- Μελέτη επιλεγμένων κειμένων
- Εμβάθυνση στα περιεχόμενα των κειμένων
- Σύγκριση των διαφορετικών περιεχομένων και εξοικείωση με τις πρακτικές επιστημονικού
διαλόγου
2. Ποια μέσα μπορούν να χρησιμοποιηθούν: τα επιστημονικά μέσα που έχουμε στη διάθεσή μας.
Αυτά είναι:
- Μία προσεκτικά επιλεγμένη βιβλιογραφία, η μελέτη της οποίας θα μας δείξει τις διάφορες
θεωρίες που διατυπώθηκαν από τον ύστερο 19ο αιώνα και μετά.
- Η μελέτη, η παρουσίαση και η συζήτηση ενός σχετικά μικρού αριθμού ενδεικτικών κειμένων –
κάτι που θα μας εξοικειώσει με τους τρόπους της επιστημονικής εργασίας & επικοινωνίας
- Η σύνταξη ενός δοκιμίου εφ’ όλης της ύλης ή πάνω σε συγκεκριμένες θεματικές του
σεμιναρίου – κάτι που θα εξοικειώσει με τους βασικούς όρους της συγγραφής επιστημονικών
εργασιών.
 B. Επιστημονική περιοχή
1. Γενική ανθρωπολογία

Η ανθρωπολογική δομή
- Νόηση (λογική, ηθική, αισθητική)
- Συναισθήματα (σύνδεση μέσω αισθήσεων με
το περιβάλλον)
- Ένστικτα (παρορμήσεις που συνδέονται με τη
διατήρηση της ζωής: τροφή, αναπαραγωγή,
κ.λπ.
Θεολογικός και φιλοσοφικός δυισμός
 Το θεμελιώδες ερώτημα και οι τρεις κύριες
απαντήσεις
Ποιες είναι οι σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία της ανθρωπολογικής
δομής;
1. Η νοητική ικανότητα είναι εμμενής στον άνθρωπο και αυτή
προσδιορίζει τα συναισθήματα και, διά αυτών, ελέγχει τα ένστικτα.
2. Η νοητική ικανότητα αναπτύσσεται προοδευτικά έχοντας ως
αφετηρία τις αισθήσεις (συγκινήσεις- συναισθήματα). Κεντρικός
ρόλος της εμπειρίας και οι έννοιες ως ακριβέστερη επεξεργασία των
εμπειριών.
3. Κοινωνικά εντοπισμένη ανάπτυξη της νόησης, η οποία προϋποθέτει
μία δεδομένη φυσιολογία του ανθρώπου (αποτέλεσμα μιας μεγάλης
εξελικτικής διαδικασίας). Κοινές ιδιότητες του είδους: φωνή, μυϊκό
σύστημα, φυσιολογία εγκεφάλου. Διαφορές του είδους: η ποικιλία
των συμβολικών συστημάτων
 Τι είναι το σύμβολο
1. Σημασιολογία της λέξης σύμβολο
- Σύμβολο ως έμβλημα: (π.χ., σημαία, εικόνα, τοτέμ)
- Σύμβολο ως μεταφορά (π.χ., ένα χαρτονόμισμα)
=> κάτι που η γνωστική, ηθική και αισθητική του αξία δεν αντιστοιχεί στις οικονομικές τιμές. Η
σχέση οικονομικών αξιών και τιμών δεν εμπίπτει στο γενικό ορισμό του συμβόλου, αλλά έχει
τις σημασίες της μέσα σε ένα ιδιαίτερο αναφορικό πλαίσιο (οικονομικό)
2. Γλωσσολογική σημασία: Διάκριση σημείου – συμβόλου.
Σημείο: Εσωτερική σχέση ανάμεσα σε πράγματα ή στο πλαίσιο μιας φράσης ή ανάμεσα σε
σημαίνοντα και σημαινόμενο (π.χ., «η σειρά γραμμάτων ΜΗΛΟ είναι σημείο του
συγκεκριμένου καρπού»).
Σύμβολο: Εξωτερική σχέση ανάμεσα σε δύο πράγματα (π.χ., (α) χ-ψ-ω = σύμβολά με πλαίσιο
αναφοράς τα μαθηματικά, τιμές τυριού – ψωμιού – βουτύρου = πλαίσιο αναφοράς η αγορά.
(β) Το στέμμα ως εμπορικό σήμα μιας μπίρας (διακριτικό σύμβολο). (γ) Το φίδι της Εδέμ =
σύμβολο του κακού (σχέση ανάμεσα στο αναφορικό πλαίσιο της ζωολογίας και σε αυτό της
θεολογίας).
Θέση Edmund Leach (Πολιτισμός και επικοινωνία, σσ. 27-29): «Για μένα η καρδιά του
προβλήματος είναι εδώ. Δύο είναι τα σημεία-κλειδιά: α) Δεν υπάρχουν απομονωμένα
σημεία. Ένα σημείο είναι πάντα μέλος ενός συνόλου αντιπαρατιθέμενων σημείων που
λειτουργούν μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο. β) Ένα σημείο γίνεται φορέας
πληροφορίας μόνο όταν συνδυάζεται με άλλα σημεία ή σύμβολα που ανήκουν στο ίδιο
πλαίσιο αναφοράς.»
 και τι τα συμβολικά συστήματα
• Ένα σύστημα αναφοράς (μαθηματικά, οικονομία, μυθολογία, θεολογία,
η κάθε ξεχωριστή επιστήμη) αποτελεί ένα συμβολικό σύστημα (ΣΣ).
• Ένα ΣΣ ορίζεται με τρεις δυνατούς τρόπους:
1. Από τις εσωτερικές σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία του (π.χ., η
μυθολογία).
2. Από τις μεταφορικές σχέσεις με ένα άλλο ΣΣ (π.χ., μυθολογία –
επιστήμη)
3. Από τις σχέσεις ομολογίας ανάμεσα σε δύο ΣΣ (π. χ., κοινωνική δομή και
νοητική δομή ή τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας [οικογένεια,
επαγγέματα] και τρόπος οργάνωσης της σκέψης [μυθολογία, επιστήμη].
 Προϋποθέσεις για την ανάλυση των
συμβολικών συστημάτων
• Οι προϋποθέσεις αποτελούν τις κοινές βάσεις
της κοινωνικής επιστήμης. Συνοψίζονται σε
τέσσερις αρχές με εμπειρική τεκμηρίωση.
- Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον
- Ο άνθρωπος διαφέρει στο χώρο και το χρόνο
- Η κάθε ομάδα μεταβιβάζει τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά της
- Οι σχέσεις ανάμεσα στις ομάδες προκαλούν
συγκρούσεις, ελέγχους και κυριαρχίες.
 B. Επιστημονική περιοχή
2. Κοινωνιολογία των συμβολικών συστημάτων
Η κοινωνιολογία εστιάζει στις σχέσεις ανάμεσα:
- στους τύπους κοινωνικής οργάνωσης (π. χ.
πρωτείο στην οικογένεια ή στην
επαγγελματική ετερογένεια: βαθμός
περιπλοκότητας της κοινωνικής δομή)
- και στις μορφές των συμβολικών
συστημάτων).
 Αναλύσεις των συμβολικών συστημάτων

- Η ιδέα της εξέλιξης και το σχήμα μαγεία – θρησκεία –

επιστήμη (το συναίσθημα της αιτιότητας)
- Η ιδέα της αντιστοιχίας κοινωνικών και νοητικών δομών
(η κοινωνικές καταβολές των κατηγοριών της σκέψης)
- Η ιδέα της αυτονομίας των συμβολικών συστημάτων
και ο κοινός λογικός πυρήνας της ανθρώπινης σκέψης
- Η επαναφορά της θέσης περί αντιστοιχίας: ο
καταμερισμός της εργασίας και η συμβολική κυριαρχία
- Η ενιαία θεωρία του συμβόλου: Η συμβολική ικανότητα
ως μία πέμπτη διάσταση