Professional Documents
Culture Documents
PP Pangajaran Basa Sunda
PP Pangajaran Basa Sunda
Basa Sunda
DEDE TATANG SUNARYA
I. SAJARAH, KALUNGGUHAN JEUNG FUNGSI
BASA SUNDA
1. Asal-usul Kecap Sunda
A. Basa Sansekerta
1. Ngaran DewaWisnu = ngaran buta anakna Nikumba ; ngaran hiji monyet.
2. Sunda jangkar kecapna sunda hartina caang ; moncorong.
3. Nurutkeun hipotesis Prof. Berg, sunda teh asalna tina euddha, hartina ‘bodas’ nya eta rupa
gunung sunda disawang ti kajauhan nu dihapit kugunung Burangrang jeung gunung
Tangkubanparahu.
B. Basa Kawi (Jawa Buhun)
Istilah sunda hartina cai, pangkat, tumpukan, waspada.
C. Basa Jawa
Istilah Sunda hartina numpuk, nyusun, ngarangkep, tuda, tumpukan, susunan,
panundaan.
D. Basa Sunda
Dina basa sunda buhun, kecap sunda teh dieceskeun kieu:
4. Sa-unda, satunda hartina nunda, panundaan.
5. Sonda hartina alus, payu, punjul, senang, sugema.
6. Sundora hartina geulis, kasep, pangkasepna.
7. Sunda hartina ‘endah’ ku kituna dipake ngaran salah sahiji prameswari Prabu Siliwangi nya eta
Mantri Manik Mayang Sunda. Dina carita pantun nyai Kentring Manik Mayang Sunda.
8. Dipake ngaran Walungan kiduleun dayeuh Bandung, di Ciwidey nya eta Cisondari; jeung
9. Sunda hartina punjul tur alus minangka gambaran tanah sunda anu dipikaresepeun.
2.1 Sajarah Basa Sunda Mangsa Bihari (memeh taun 1600 Masehi).
Ciri basa sunda mangsa ieu, umumna nembongkeun taat susunan kosmos
Buhun, pangaruh animisme/dinamisme heung agama Hindu. Leuwih deukeut kana
basa sanksakerta jeung aksara Pallawa.
Bukti-bukti kapanggih tina naskah-naskah buhun, prasasti batu tulis jeung sastra lisan.
Basa Sunda memeh taun 1600 M boga pancen jadi basa nagar di karajaan
Salakanagara. Tarumanagara, sunda, Galuh, Kawali jeung Pajajaran.
Karajaan Salakanagara ngadeg (kurang leuwih taun 130-362) di daerah
Pandeglang ayeuna. Puseur dayeuhan Rajatapura. Rajan anu mimiti Prabu
Darmalikapala Dewawarman Haji Raksagapurasagara, ari anu pamungkas jeung
Prameswarina Rani Spatikarna warmandewi. Ieu katerangan teh kapanggih tina
naskah buhun Raja-raja Ibhuni Nusantara, Parwa V sargah, kaca 55 jeung naskah
nagara Kretabhumi, anu disusun ku apingan Pangeran Wangsakerta di Cirebon (Atja,
194:14). Basa sunda alam harita geus dipake dina widang kanagaraan, kaagamaan,
kasenian jeung kahirupan sapopoe. Tumali jeung kaagaman, loba kitab suci anu ditulis
ku basa Sunda kayaning: Darmasiksa, Sikakandang karesian, Pasukpata, Kadenaan,
Mahaprawita, Siksaguru, Dasasila, Pancasiksa ,jst.
Dina widang kasusastraan, urang sunda wanoh kana carita saperti Kunjakarna,
Babakcatra, Ciungwanara, Prabu Siliwangi, carita Parahiyangan jeung carita Ratu
Pakuan.
2.2 Sajarah Basa Sunda Mangsa taun 1600- 1800 M
Tradisi Kalawarta dina mangsa ieu beuki mahabu kayaning Lingga(1950), Madan
Basa Sunda(1950) ,Warga (1951) Sunda(1952) Sawawa(1954) Tjandra(1957) jeung rea-
rea deui. Kabeh dieunakeun muncul sababaraha media di antarana: Galura,
Giwangkara, Kania, Katumbiri, cakakak, jst. Dina eta majalah baris kasaksen kumaha
kahirupan kabudayaan basa jeung sastra Sunda.
Dina taun 1952 diayakeun komperensi ngeunaan basa Sunda anu ngahasilkeun
Lembaga Basa Sastra Sunda (LBSS). Ieu lembaga kapapancenan pikeun miara,
ngamumule, jeung mekarkeun basa katut sastra Sunda. Garapan anu kungsi
dilaksanakeun di antarana bae ngayakeun Kongres Basa Sunda I (1954) , II (1956), III
(1958) jeung ka IV (1961) medalkeun majalah Kalawarta, nyusun buku-buku
pangajaran basa sunda, sarta medalkeun deui kamus Umum basa Sunda.
Rupa-rupa kagiatan anu patali jeung basa Sunda kayaning: sawala
ilmiah,seminar,panataran,jst. Terus dilaksanakeun anu puncakna Kongres Basa Sunda
di Cipayung Bogor. Hasilna mangrupa putusan perluna basa Sunda dina rupaning
kagiatan kabudayaan jeung aspek-aspek pakumbuhan urang sunda.
3. Kalungguhan jeung Fungsi Basa Sunda
Kalungguhanana:
1. Basa resmi kanagaraan.
2. Basa resmi dina ngalkasanakeun pangwangunan jeung pamarentahan.
3. Basa nu dipake miara jeung mekarkeun budaya alam harita, jeung
4. Basa panganteur (resmi) di paguron-paguron harita.
Fungsina:
5. Lambang kareueus daerah.
6. Lambang identitas daerah
7. Pakakas gaul dilingkungan kulawarga, jeung masarakat daerah.
8. Basa panganteur di Sakola Dasar timimiti kelas 1 nepi ka kelas III
9. Pangrojong basa nasional
10. Pangrojong jeung pamekar kabudayaan nasional
II. WANGUN BASA
1. Wangun Basa Tulis
Syarat-syarat wangun basa tulis:
1. Jentre kalayan jelas maksud nu ditulis.
2. Ngalarapkeun tanda baca, tata sora / fonologi, tata wangun kecap, warna
kecap, kecep serepan, jeung ngalarapkeun aksara geude.
3. Eusi tulisan kudu bisa nembrakeun gagasan atawa kahayang nu nulis ka
batur ku basa tulis.
4. Adegan tulisan singket, jelas teu ngayayay gampang kaharti.
Di handap aya sababaraha conto wangun basa lisan nu geus biasa dipake ku:
patani, pasantren, padagang, basa kulawarga, jst.
3. Wangun Sastra
Mantra, kakawihan, carita pantun, sisindiran, jst.
3. Kecap Kantetan
4. Kecap Memet
Kecap memet nya eta kecap nu asalna tina hiji omongan tuluy dicokot sawatara engangna nu
dianggap penting contona : comro, misro. Salain ti kecap memet aya deui basa kirata nyaeta dikira-
kira malah mandar nyata .
Conto : Ari gek diuk sor disuguhan = geksor
Kadaharan anu make oncom di jero = comro
Kadaharan anu amis dijerona = misro
5. Kecap Wancahan
Kecap wancahan nya eta kecap nu asalna meunang mondokkan tika sakecap atawa leuwih tapi lain
tina kalimah.
Gelarna ku lantaran:
1. Dedeuh atawa rasa geus kacida lomana. Sawareh deui bisa jadi ku lantaran pangoloan
Contona:Sumarni jadi : Sum, Cum, Encum, Mar, Marni, saterusna
2. Rusuh teuing ngomong, nepi ka aya sawatara aksara atawa enggang nu tetela
kaucapkeunana atawa., diterus” samasakali:
Atuh da atuda ; kumaha dinya kuma- dinya;
a. u-a jadi o : karatuan- karaton, paturunan-
6. Kecap Rundayan
Kecap rundayan nya eta kecap asal nu dirarangkeun. Rarangkeun aya lima rupa nurutkeun cara
nempatkeunana Rarangken Hareup (prefiks), Rarangken Tengah (infiks): Rarangken Tukang (sufiks) ,
Rarangken barung (konfiks), Rarangken Gabung (simulfiks).
B. WARNA KECAP
Warna kecap dina Basa Sunda aya 12 nya eta:
1. Kecap Barang
2. Kecap Pagawean
3. Kecap Sulur
4. Kecap Sipat
5. Kecap Bilangan
6. Kecap Panyambung
7. Kecap Pangantet
8. Kecap Sandang
9. Kecap Panganteb
10. Kecap Keterangan
11. Kecap Anteuran
12. Kecap Panganteur Pagawean
IV. KALIMAH
Bagian-bagian kalimah
1. Kalimah ditilik tina jumlah klausana:
a . Kalimah salancar:
- Kalimah salancar basajan
- Kalimah salancar jembar
b. Kalimah ngantet:
Kalimah ngantet satata :
Kalimah ngantet Satata anu satujuan
Kalimah ngantet satat anu lalawana
Kalimah ngantet satat anu nerangkeun
sabab musabab.
Kalimah ngantet teu satata (sumeler)
Kalimah seler mangrupa jejer
Kalimah seler mangrupa obyek
Kalimah seler mangrupa keterangan
Bagian-bagian kalimah
1. Kalimah ditilik tina jumlah klausana:
a . Kalimah salancar:
- Kalimah salancar basajan
- Kalimah salancar jembar
b. Kalimah ngantet:
Kalimah ngantet satata :
Kalimah ngantet Satata anu satujuan
Kalimah ngantet satat anu lalawana
Kalimah ngantet satat anu nerangkeun
sabab musabab.
Kalimah ngantet teu satata (sumeler)
Kalimah seler mangrupa jejer
Kalimah seler mangrupa obyek
Kalimah seler mangrupa keterangan
2. Kalimah ditilik tina fungsina:
a. Kalimah wawaran:
- Kalimah wawaran tunggal
- Kalimah wawaran jembar
b. Kalimah pananya:
- Anu make kecap pananya
- Anu teu make kecap pananya
c. Kalimah parentah:
- Kalimah parentah panitah
- Kalimah parentah pangajak
- Kalimah parentah pangjurung
- Kalimah parentah pangharepan
3. Kalimah ditilik tina ngawangun caritaan:
- Kalimah barang
- Kalimah pagawean
- Kalimaah kaayaan atawa sifat
- Kalimah bilangan
4. Kalimah ditilik tina cara ngebrehkeun (nyaritana)
- Kalimah langsung
- Kalimah teu langsung
5. Kalimah ditilik tina unsur nu ngawanguna
- Kalimah aktif
- Kalimah pasif
- Kalimah transitif
- Kalimah intransitif
- Kalimah Sampurna
- Kalimah teu sampurna
Undak-usuk Basa
SISINDIRAN
Papasingan sisindiran nya eta :
Rarakitan
Paparikan
Wawangsalan
Sisindiran mibanda ciri :
Diwangun ku opat padalisan
Ngabogaan sajak a,- b,– a,– b atawa a,-a,-a,-a
Ahir engang padalisan kahiji sarua jeung ahir eungang padalisan
katilu, padalisan kadua sarua jeung padalisan kaopat.
Diwangun ku duacangkang dua eusi
Pasipatan eusina, aya silih asih , piwuruk , jeung lulucon / sesebred.
1. Rarakitan.
Ciri- ciri rarakitan
Aya opat padalisan
Padalisan ka 1 sareng ka 2 , disebut cangkang, ari
padalisan ka 3 sareng ka 4 disebut eusi.
Kecap awal dina jajaran ka hiji sok dibalikan deui dina
jajaran katilu.
Eusina ngandung sifat : silih asih , piwuruk jeung lulucon.
Conto rarakitan silih asih
Sapanjang jalan soreang
Moal weleh di aspalan
Sapanjang tacan kasorang
Moal weleh di akalan
Conto rarakitan piwuruk
Lamun urang ka cikole
Moal hese tumpak kahar
Lamun urang daek gawe
Moal hese barang dahar
Conto rarakitan sesebred
Rarasaan ngala mayang
Teu nyaho cangkeutruek leuweung
Rarasaan koneng umyang
Tue nyaho cakeutreuk hideung
. Paparikan.
1. Paparikan lanjaran
Ciri-ciri paparikan lanjaran nyaeta :
Diwangun kuopat padalisan
Aya cangkang, aya eusi, nyaeta padalisan ka 1 jeung ka 2cangkang, padalisan ka 3 jeung ka 4
eusi.
Sajakna ab ab.
Mibanda sifat silih asih, piwuruk, lulucon / sesebred.
Conto paparikan silih asih
Rincikrincang- rincikrincang
Cabe beureum di kantongan
Sidik pisan- sidik pisan
Da meureun ka popotongan
Jumlah pupuh aya 17. Aya anu disebut pupuh sekar ageung, aya nu disebut sekar alit.
Jumlah sekar ageung aya 4 nya eta :
1. Kinanti
2. Sinom
3. Asmarandana
4. Dangdanggula
Sesana disebut pupuh sekar alit lobana aya 13 nya eta :
1. Balakbak
2. Durma
3. Gambuh
4. Gurisa
5. Jurudemung
6. Ladrang
7. Lanbang
8. Maskumambang
9. Magatru
10. mijil
11. Pangkur
12. Pucung
13. Wirangrong
Ngaran Pupuh Kasiatna Anggitan
2. SINOM
Kutamaya mawa beja 1-8a 4-4
Gunung Kunci jadi ciri 2-8i 4-4
Pangadegan palih Wetan 3-8a 4-4
Ngaeg ajeg sabihari 4-8i 4/3-3/4
Jadi ciri nagari 5-7i 4-4
Nagarana nu kapungkur 6-8u 4/3-3/4
Mangsa Sumedanglarang 7-7a 4-4
Nanjung wawangian seungit 8-8i 4-8
Kakoncara sakuliah Indonesia 9-12a 4-4
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
3. ASMARANDANA 4-4
Eling-eling mangka eling 1-8i
2-8a 4-4
Rumingkang di bumi alam 4-4
Darma wawangan bae 3-8e/o
4-8a 4/3-3/4
Raga taya pangawasa 4-4
Lamun kasasar lampah 5-7a
6-8u 4-4
Napsu nu matak kaduhung 4-6
Badan anu katempuhan 7-8a
4. DANGDANGGULA
Palasari jadi ciri 1-10i 4-6
Sari endah dayeuhna 2-10a 4-4
Sumedang 3-8e/o 4/3-3/4
Tebeh kaler jiga benteng 4-7u 4-5
Tampomassemu unggul 5-9i 4/3-3/4
Unggul dumeh ngarasa yakin 6-7a 4/2-2/4
Sumedang muka lawang 7-6u 4-4
Lawang geusan nanjung 8-8a 4-8
Nanjung ngudag kamajuan 9-12i 4/3-3/4
Kaunggulan seuweu- siwi 10-7a 4-8-3
Pertiwi Keur ngudag kabagja
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
5. BALAKBAK
Bapa suta tas ngaronda jig 1-15e 4-8-3
ka imah – rek sare
Nyampak bayak nu keur 2-15e 4-8-3
marondok talibra – karerek
Teu kawawa banget tunduh 4-8-3
Bapa Suta- nyangkere 3-15e
Rumpaka R.I. Adiwajaya
Nu tas nanjak carapeeun 1-15e 4-8-3
ngariuhan – lalungse
Heuteu lila tinglaleungut 2-15e 4-8-3
narundutan – sarare
Bangun ni’mat tingsalegor, 3-15e 4-8
patembalan- karerek
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
6. DURMA
Geus diatur gelarna barisan 1-12a 4-4
perang 2-8i 4-2
Jeung nu jadi titindih 3-6a 4-/3-3/4
Ariya Maganda 4-7a 4-4
Jeung Sang Patih Prahasta 5-8i 2/3-3/2
Gearna asa raseksi 6-5i 4/3-3/4
Bajra panjara 7-7i 4-4
Teguh ngutama
7. GAMBUH 1-8u
Baluweng pikir baringung 4-6
Kieu sundu kitu ogge sundu 2-10u 4-8
Hate lewang kumalayang
jeung parusing 3-12i 4-4
Mikir- mikir nasib buruh 4-8u 4-4
Ku harga dialung boyong 5-8o 4-4
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
Rumpaka Bapa Mahyar
Anggakusumah
1-8u 4-4
Kaduhung abdi kaduhung
Kaduhung sagede gunung 2-8u 4-4
Teu tumut kana pepeling 3-8i 4-4
Piwurukna bapa guru 4-8u 4-4
Diajar teu atos- atos 5-8o 4-4
8. GURISA
Rumpaka M.A Salmun 1-8a 4-4
Hayang teuing geura beurang 2-8a 4-4
Geus beurang rek ka Sume-
dang
Nagih kanu boga hutang 3-8a 4-4
Mun meunang rek meuli soang 4-8a 4-4
Tapi najan henteu meunang 5-8a 4-4
Teu rek buru- buru mulang 6-8a 4-4
Rektuluy diajar nembang 7-8a 4-4
Jeung diajar nabeuh gambang 8-8a 4-4
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
Rumpaka Emung Purawinata
Gurisa lagu gurisa 1-8a 4-4
Gurisa lagu baheula 2-8a 4-4
Pusaka karuhun Sunda 3-8a 4-4
Nu ahli seni suara 4-8a 4-4
Mangga urang pulasara 5-8a 4-4
6-8a
Sangkan Sunda tetep jaya 4-4
9.JURUDEMUNG
Badan anu katempuhan 1-8a 4-4
Da bongan ngalajur napsu 2-8u 4-4
Da bongan ngalajur napsu 3-8u 4-2
Peurihna kapanggih 4-6i 4-2
Peurihna kapanggih 5-6i 4-4
Rek bongan- bongan kasaha 6-8a 4-4
Ayeuna bati kaduhung 7-8u 4-6
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
10. LADRANG 4-4
Uclang- aclang jang Adang, 1-10i
neng Entin 4-4
2-8a
Suka bungah- suka bungah 3-8i 4-8
Suka seuri ting cirihil 4-4
4-12a
Silih udag hareureuy ucing-
ucingan
11. LAMBANG
Hayu batur ka Sumedang 1-8a 4-4
Tandang midang nyiar luang 2-8a 4-4
Kajeun urang korban uang 3-8a 4-4
Asal pinter loba luang 4-8a 4-8
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
12. MAGATRU 4-4
Aeh- aeh di Sumedang loba 1-12u
gunung 4-4
Gunung Merak sisi cai 2-8i 4-4
Gunung Puyuh plih kidul 3-8u 4-4
Mipir-mipir Sukahaji 4-8i 4-8
Molongpong jalan kagedong 5-8o
4-4
Peuyeum sampeu dagangan ti 1-12u
Rancapurut 4-4
Dijual dua saduit 2-8i 4-4
Dibungkusan daun waru 3-8u 4-4
Dituruban daun jati 4-8i 4-8
Katuangan anu ompong 5-8o
13. MASKUMAMBANG
Aduh-aduh naha bet telenges 1-12i 4-2
teuing
Teu aya rasrasan 2-6a 4-4
Ngaruksaak leeuwih timisti 3-8i 4-4
Imah batur didurukan 4-8a 4-6
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
14. MIJIL 4-2
Aduh Gusti jajantungning ati 1-10i
Jungjunan nu abot 2-6o 4-6
Raja Anglingdarma buah hate 3-10e/i 4-6
Ratu Agung di Malawanati 4-10i 4-2
Ngereh nyakrawati 5-6i 4-2
Balad para Ratu 6-6u
4-4
15. PANGKUR
Seja nyaba ngalalana 1-8a 4-7
Ngitung lembur ngajajah
milangan kori 2-11i 4-4
Henteu puguh nu dijugjug 3-8u 4-3
Balik paman sadaya 4-7a 4-8
Nu timana tiluan semu rarusuh 5-12u 4-4
Lurah begal ngawalonan 6-8aa 4-4
Aing ngaran Jayapati 7-8i 4-8
Conto Pupuh UGERAN WIRAHMA
16. PUCUNG
Sora tambur kungsi kadenge 1-12u 4-2
ku musuh
Yen tangara perang 2-6a 4-4
Ngabereskeun anu baris 3-8i 4-8
Para mantri sinareng para
ponggawa 4-12a 4-4
17. WIRANGRONG
Daun kaliki ditulis 1-8i 4-4
Karinding laguna goyong 2-8o 4-4
Samangka kabeuki ciung 3-8u 4-4
Disuakan awi tali 4-8i 4-4
Meungpeun carang ku ayakan 5-8a 4-4
Api- api kurang awas 6-8a 4-4
Guguritan
Guguritan kaasup wangun ugeran anu teu bebas sabab katalian ( kauger ) ku patokan –
patokan. Guguritan nya eta karangan pondok nu ditulis make patokan pupuh. Patokan – patokan
teh sok disebut oge guru lagu jeung guru wilangan.
Antara pupuh jeung guguritan teh reket pisan patalina, sabab pupuh mangrupakeun bagian
tina guguritan. Sedang keun guguritan mangrupa carita pondok nu diwangun ku sababaraha rupa
pupuh, gumantung kana kabutuhan. Saupamana dina guguritan eta keur sedih, nu dipake pupuh
maskumambang, pikeun ngagambarkeun ambek make pupuh durma jeung saterusna.
Sawer atawa nyawer mangrupa salah sahiji tata cara upacara adat Sunda. Sawer aya tilu
rupa, nya eta sawer budak kariaan, sawer panganten, jeung sawer ngistrenan. Eusina mangrupa
amanat atawa papatah. Tata carana nya eta ngawurkeun beas dicampur duit jste. Ka anu disawer
jeung ka nu ngariung bari ngahaleuangkeun rupa-rupa piwulang, tempatna di panyaweran. Sawer
panganten, piwulang ka panganten numangrupa sa’ir, jeung sajabana.
Conto:
Sawer Panganten
1. Paralun nyelang pihatur (ks) 2. Diatur diwangun catur
kasadaya nu caralik dirakit dangding pepeling
amit bade nyawer heula direka babaran basa
ngeusian tali paranti ngedalkeun hariring ati
nyumponan kabiasaan gelarna rasa kanyaah
nurut galur nini aki ka nu anyar jatuk rami
Carita Pondok
Carita pondok teh aya sasaruaanana jeun dongeng, boh dongeng boh carita pondok
pada-pada carita anu pondok. Ngan bae lamun dina dongeng sok aya babagian anu
pamohalan, dina carita pondok mah umumna euweuh, tegesna eusi caritana teh kaharti ku
akal. Palakuna, jalan caritana, tempat jeung waktu kajadianana, direka lir anu enya kajadian.
jaman karajaan,saperti karajaan Galuh (nurutkeun sajarah ngadeg dina abad ka-8 tepi ka abad ka-
13), jeung karajaan Pajajaran (nyambung Galuh ngadeg tepi ka taun 1579 ).
Carita pantun anu kamashur nyaeta :
Lutung Kasarung
Ciung Wanara
Mundinglaya Dikusumah
Salian ti eta loba carita pantun sejenna, saperti:
Sri Sadana, atawa Sulanjana
Nyi Sumur Bandung
Parenggong Jaya
Panggung Karaton
Badak Pamalang
Munding Kawati
Budak Manjor