Wykładnia prawa

Klaryfikacyjna koncepcja wykładni

 Koncepcja, w której zakłada się, że wykładnia to ustalenie
językowego znaczenia (sensu) przepisu prawnego w
sytuacji, gdy przepis ten budzi wątpliwości semantyczne.
 Opiera się na rozróżnieniu sytuacji bezpośredniego
rozumienia przepisu prawnego (sytuacja izomorfii) i
pośredniego rozumienia tekstu prawnego poprzez jego
interpretację (sytuacja wykładni).
 Nawiązuje do paremii: clara non sunt interpretanda.
Sytuacja izomorfii
 Nie ma wątpliwości, że określony stan faktyczny mieści
się lub nie mieści w zakresie przepisu prawnego, który
jest rozpatrywany jako podstawa rozstrzygnięcia w
procesie stosowania prawa.
 W tym przypadku przepis nie budzi wątpliwości
znaczeniowych i albo może być stosowany na podstawie
jego bezpośredniego rozumienia, albo na tej samej
podstawie jest uznany za nieodpowiedni do kwalifikacji
prawnej rozpatrywanego stanu faktycznego.
 Do dokonania rozstrzygnięcia wystarczy znajomość reguł
sensu języka, w którym sformułowane są teksty prawne.
Sytuacja wykładni
 Znaczenie przepisu prawnego jest wątpliwe i nie jest jasne,
czy określony stan faktyczny mieści się, czy też nie mieści się
w zakresie wyznaczonym przez przepis prawny.
 Przepis musi być poddany interpretacji, która polega na
stosowaniu dyrektyw interpretacyjnych, wskazujących, jak
ustalać znaczenie tekstu prawnego ze względu na kontekst
językowy, systemowy i funkcjonalny (dyrektywy I stopnia)
oraz na stosowaniu dyrektyw interpretacyjnych II stopnia,
wskazujących, w jakiej kolejności używać dyrektyw I stopnia,
a także wskazujących, które znaczenie tekstu wybrać w
przypadku, gdy zastosowanie dyrektyw I stopnia prowadzi do
rozbieżnych ustaleń.
Derywacyjna koncepcja wykładni
 Występuje w dwóch wersjach:
- ogólnej i
- szczególnej.
Wersja ogólna derywacyjnej koncepcji
wykładni
 Traktuje rozumienie przepisu prawnego jako wykładnię
prawa.
 Odrzuca koncepcję bezpośredniego rozumienia terminów
języka prawnego.
 Pojęcie wykładni odnosi do wszystkich przypadków
ustalania znaczenia tekstów prawnych.
Wersja szczególna derywacyjnej
koncepcji wykładni
 Eksponuje różnicę pomiędzy przepisem prawnym a normą
prawną.
 Wykładnia prawa to czynność polegająca na
przyporządkowaniu przepisom prawnym znaczenia w
postaci odkodowanych z tekstów prawnych
jednoznacznych norm generalnych i abstrakcyjnych.
 Celem wykładni jest odtworzenie norm prawnych spośród
zwrotów wysłowionych w przepisach prawnych .
Pierwsza faza wersji szczególnej
derywacyjnej koncepcji wykładni
 Polega na odtworzeniu wypowiedzi o kształcie normy
postępowania na podstawie wypowiedzi zawartych w
tekstach prawnych.
 Chodzi tu o zrekonstruowanie z przepisów wypowiedzi
językowej, która odpowiadałaby formule normy, tzn.
nakazywałaby lub zakazywałaby komuś coś czynić w
określonych okolicznościach.
Druga faza wersji szczególnej derywacyjnej
koncepcji wykładni
 Polega na ustaleniu dokładnego sensu terminów
występujących w zrekonstruowanej z przepisów
wypowiedzi o cechach normy.
 Przyjmuje się, że wykładnia zachodzi nawet wówczas,
gdy tekst jest jasny i nie budzi wątpliwości
semantycznych.
 Tak szerokie ujęcie wykładni wynika z traktowania jako
wykładni każdego zabiegu polegającego na przypisaniu
znaczenia elementom tekstu prawnego.
Pragmatyczne ujęcie wykładni
 Wykładnia jest czynnością interpretatora i polega na
rekonstrukcji norm z przepisów prawnych oraz na
ustalaniu znaczenia tekstu prawnego w sytuacji, gdy jest
ono wątpliwe.
Apragmatyczne ujęcie wykładni
 To rezultat czynności interpretatora, czyli
zrekonstruowana z przepisów norma prawna .
Racje wykładni
 Powody, dla których wykładnia powinna być
dokonywana. Mogą być dwojakie:
- o charakterze lingwistycznym, gdy interpretator ma
trudności ze zrozumieniem języka tekstu prawnego;
- o charakterze pozalingwistycznym, gdy interpretator ma
wątpliwości o charakterze pozajęzykowym dotyczące
zakresu zastosowania i normowania normy określonej na
podstawie przepisów prawnych (racje funkcjonalne i
racje systemowe).
Dyrektywy interpretacyjne
 Reguły wskazujące, jak ustalać znaczenie tekstu prawnego
w sytuacji, gdy znaczenie to nie jest jasne.
 Pełnią funkcję heurystyczną (mają za zadanie ułatwiać
rozstrzygnięcie wątpliwości związanych ze znaczeniem
tekstów prawnych) i uzasadniającą (pełnią funkcję
racjonalizującą wobec już podjętych decyzji
interpretacyjnych).
 Dzielą się na dyrektywy pierwszego i drugiego stopnia.
Dyrektywy interpretacyjne pierwszego
stopnia
 To reguły określające, jak ustalać znaczenie wyrażeń
występujących w tekście prawnym ze względu na
kontekst językowy, systemowy i funkcjonalny, w jakim
wyrażenia te są używane przez prawodawcę.
Dyrektywy interpretacyjne drugiego
stopnia
 Dzielą się na:
- dyrektywy procedury wykładni, wskazujące, w jakiej
kolejności powinny być używane dyrektywy stopnia
pierwszego;
- dyrektywy preferencji wykładni, wskazujące, jakie
znaczenie tekstu prawnego należy zaakceptować w
sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw pierwszego stopnia
nie prowadzi do jednoznacznych ustaleń.
Kryteria podziału wykładni prawa
1) Podmiot i moc wiążąca wykładni – wykładnia
autentyczna, legalna, operatywna, doktrynalna.
2) Rodzaj zastosowanych dyrektyw interpretacyjnych –
wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna.
3) Wyniki, czyli zakres dokonanych ustaleń
interpretacyjnych – wykładnia stwierdzająca,
zawężająca i rozszerzająca.
4) Materiały wykorzystane w procesie interpretacji –
wykładnia historyczna i komparatystyczna.
Wykładnia autentyczna
 Dokonywana przez prawodawcę, tzn. podmiot, który
ustanowił tekst prawny będący przedmiotem interpretacji.
 Ma moc równą mocy prawnej aktu normatywnego, który
został poddany interpretacji.
Wykładnia legalna
 Dokonywana przez organ, który na mocy przepisów
prawa ma kompetencję do dokonywania interpretacji
tekstów prawnych.
 Ma charakter abstrakcyjny, tzn. nie jest związana z
rozstrzyganiem konkretnej sprawy.
 Wykładnia legalna ogólna i delegowana.
Wykładnia operatywna
 Dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy i organy
administracji) w toku rozpatrywania indywidualnych
spraw karnych, cywilnych i administracyjnych, wyłącznie
na użytek rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, wiążąca
jedynie organ jej dokonujący oraz podmioty, wobec
których prawo jest stosowane.
Wykładnia doktrynalna (naukowa)
 Dokonywana przez doktrynę prawniczą.
 Przeprowadzana jest w różnego typu opracowaniach
naukowych i nie ma mocy wiążącej.
 Ma duży wpływ na praktykę stosowania prawa ze
względu na autorytet nauki prawa.
Wykładnia językowa (gramatyczna)
 Podstawowy typ wykładni prawa.
 Polega na ustalaniu znaczenia tekstu prawnego przez
odwołanie się interpretatora do przesłanek, które tworzą
kontekst językowy występowania określonych terminów,
zwrotów czy wyrażeń w języku prawnym.
Dyrektywy wykładni językowej
1) „Interpretowanym zwrotom nie można bez
dostatecznych powodów przypisywać swoistego
znaczenia prawnego, ale gdy się ustali, że takie
znaczenie mają, wówczas należy się nim posługiwać bez
względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne
zwroty w języku potocznym”(domniemanie języka
potocznego (naturalnego)).
2) „Jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać
wyrażeniom użytym w tekście prawnych kilka znaczeń, to
należy wybrać takie znaczenie, które jest najbardziej
oczywiste”.
3) „Interpretowanym zwrotom, których znaczenie określone
jest przez język prawny, nie można bez dostatecznych
powodów przypisywać znaczenia specjalnego należącego
do terminologii części systemu prawa, ale gdy się je ustali,
należy posługiwać się nim bez względu na to, jakie
znaczenie mają równokształtne zwroty w języku
prawnym” (domniemanie języka prawnego).
4) „Jeżeli określony termin należy do terminów
specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub
praktyki społecznej, to należy przyjąć znaczenie, jakie
termin ten ma w tej właśnie dziedzinie” (domniemanie
znaczenia specjalnego).
5) „Jeżeli w systemie prawnym wiążąco ustalono znaczenie
określonych zwrotów prawnych, to należy ich używać w
tym właśnie znaczeniu” (nakaz przestrzegania definicji
legalnych).
6) „Różnym zwrotom w ramach jednego aktu prawnego nie
należy nadawać tego samego znaczenia” (dyrektywa
zakładająca, że w języku prawnym nie ma synonimów).
7) „Tym samym zwrotom w ramach jednego aktu prawnego
nie należy nadawać różnych znaczeń” (dyrektywa
zakładająca, że w języku prawnym nie ma homonimów).
8) „Nie wolno tak interpretować tekstów prawnych, aby
pewne ich fragmenty okazały się zbędne” (dyrektywa
zakładająca racjonalność językową prawodawcy).
Wykładnia systemowa
 Polega na ustaleniu znaczenia tekstów prawnych ze
względu na kontekst systemowy, który tworzą następujące
przesłanki:
- zasady prawa;
- cechy systemu prawa;
- systematyka zewnętrzna i wewnętrzna aktu
normatywnego.
 Ma charakter subsydiarny względem wykładni językowej.
Dyrektywy wykładni systemowej
1) Odwołując się do zasad prawa:
a) „Nie wolno przypisywać przepisom prawnym
znaczenia, które prowadzi do rekonstrukcji norm
sprzecznych z zasadami systemu prawa”;
b) „Ustalając znaczenie tekstu prawnego należy brać pod
uwagę przede wszystkim zasady konstytucyjne”;
c) „Jeżeli po przeprowadzeniu wykładni językowej istnieją
wątpliwości co do znaczenia tekstu prawnego, to należy
wybrać takie znaczenie, które pozwala na
sformułowanie normy zgodnej z zasadami systemu
prawa”.
2) Odwołując się do cech systemu prawa:
a) „Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób
prowadzący do powstania luk w prawie”;
b) „Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób
prowadzący rekonstrukcji norm sprzecznych z innymi
normami”;
c) „Normy prawa wewnętrznego powinny być
interpretowane zgodnie z normami prawa europejskiego”;
d) „Interpretacja prawa polskiego powinna być zgodna z
normami prawa międzynarodowego publicznego”.
3) Odwołując się do systematyki aktu prawnego:
„Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę
ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej
aktu normatywnego, chyba że ustalenia uzyskane na
podstawie innych dyrektyw zgodnie wskazują, że
usytuowanie przepisu w systemie prawa jest wadliwe”
(argumentum a rubrica)
Wykładnia funkcjonalna
 Polega na ustaleniu znaczenia przepisów prawnych
poprzez odwołanie się do przesłanek, które tworzą
kontekst funkcjonalny rozumienia tekstu prawnego.
 Kontekst ten tworzą fakty o charakterze ustrojowym
(podstawowe zasady ustroju społecznego, politycznego i
ekonomicznego państwa) i aksjologicznym (oceny, reguły
społeczne, społecznie akceptowane zasady słuszności i
sprawiedliwości).
Dyrektywy wykładni funkcjonalnej
1) „Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę
cele regulacji prawnej (ratio legis)”;
2) „Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa,
to posługując się celem normy – należy go ustalić w ten
sposób, by był on zgodny z celem instytucji prawnej, do
której należy zrekonstruowana norma”;
3) „Interpretując teksty prawne, należy uwzględniać funkcje
prawa, tzn. brać pod uwagę konsekwencje społeczne i
ekonomiczne, do jakich będzie prowadzić określona
interpretacja, i wybrać taką, która prowadzi do
konsekwencji najbardziej korzystnych”;
4) „Przy interpretacji przepisów prawa należy brać pod
uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady
sprawiedliwości i słuszności”;
5) Ustalając znaczenie tekstu prawnego należy brać pod
uwagę podstawowe zasady ustroju społecznego,
politycznego i ekonomicznego państwa”;
6) „Interpretując przepisy należące do danego aktu
prawotwórczego, nie można przyjmować ocen i zasad
wzajemnie się wykluczających”;
7) „Jeżeli na gruncie wykładni językowej możliwe są różne
warianty normy, to należy wybrać ten, który jest
najbardziej zgodny z przyjętymi regułami i ocenami
społecznymi”.
Wykładnia stwierdzająca (literalna)
 Jest to sytuacja, w której rezultat wykładni językowej pokrywa
się z rezultatem wykładni genetycznej rozumianej jako
wykładnia zgodna z wolą historycznego prawodawcy, tzn.
prawodawcy, który ustanowił tekst prawny będący
przedmiotem interpretacji.
 Najbardziej rozpowszechnione jest określenie, że jest to
rezultat wykładni językowej.
 Obowiązuje generalna dyrektywa, że „wszystkie przepisy
prawne powinny być interpretowane literalnie, chyba że
istnieją ważne racje pozalingwistyczne (systemowe lub
funkcjonalne), aby nadać im interpretację rozszerzającą lub
zawężającą”.
Wykładnia rozszerzająca
 Każda wykładnia systemowa lub funkcjonalna, która daje
wynik szerszy od wykładni językowej.
 Jej dopuszczalność podlega ograniczeniom, np.
- zakaz stosowania wykładni rozszerzającej przepisów
prawa karnego, jeśli wykładnia taka miałaby prowadzić
do rozszerzenia odpowiedzialności karnej oskarżonego
(nullum crimen sine lege),
- zakaz stosowania wykładni rozszerzającej w prawie
podatkowym, jeśli wykładnia taka miałaby prowadzić do
rozszerzenia zakresu należności podatkowych (nullum
tributum sine lege).
Wykładnia zawężająca
 Ma miejsce wtedy, gdy wynik wykładni systemowej lub
funkcjonalnej daje wynik węższy od wyniku wykładni
językowej.
 Jej dopuszczalność podlega ograniczeniom np. istnieje
zakaz wykładni zawężającej przepisów określających
dozwolenia czy wolności prawnie chronione.
Wykładnia historyczna
 To sposób ustalenia znaczenia tekstu prawnego, w którym
interpretator odwołuje się do materiałów historycznych
zawierających informacje o genezie aktualnie
obowiązującej regulacji prawnej oraz dyskusji
towarzyszących jej ustanowieniu.
 Określana jest też mianem wykładni subiektywnej lub
intencjonalnej, zmierza bowiem do określenia woli,
intencji lub zamiarów historycznego prawodawcy.
Wykładnia komparatystyczna
(porównawcza)
 To interpretacja prawa krajowego z wykorzystaniem
informacji o prawie obowiązującym w innych państwach.
Dynamiczna ideologia wykładni
 Towarzyszy procesom przemian ustrojowych i jest
charakterystyczna dla tych nurtów w prawoznawstwie,
które odrzucają założenia pozytywizmu prawniczego.
 Podstawowym założeniem jest, że znaczenie tekstu
prawnego powinno się zmieniać w zależności od zmian
kontekstu, w którym prawo funkcjonuje.
 Nadrzędne wartości: „adekwatność prawa i życia”,
efektywność prawa oraz jego elastyczność.
 Preferuje wynik wykładni funkcjonalnej przed wynikami
wykładni językowej i systemowej.
Statyczna ideologia wykładni
 Dominuje w okresach stabilizacji ustrojowej i jest
charakterystyczna dla nurtu pozytywimu prawniczego.
 Zakłada, że znaczenie tekstu pranego powinno być stałe
oraz zgodne z autentycznymi intencjami historycznego
prawodawcy.
 Wartości naczelne: stałość prawa, pewność prawa,
bezpieczeństwo prawne, równość wobec prawa,
praworządność, legalność, nieretroaktywność prawa.
 Postuluje stosowanie dyrektyw wykładni językowej i
systemowej oraz zaleca ograniczenie stosowania wykładni
funkcjonalnej.