Evropa u X i XI stoljeću


 Evropska historija

 Šta se događa u Evropi u X i XI stoljeću?
 Karolinško Carstvo?
 Novi osvajači?
 Sveto Rimsko Carstvo?
 Sukob carstva i papstva?
 Raspad Karolinškog Carstva


 Nakon Karla Velikog carsku poziciju preuzeo njegov sin Ludovik
Pobožni, čija vladavina nije bila nimalo nalik čvrstoj vlasti Karla
Velikog.
 Ugovorom u Verdunu, 843.g. Karolinško Carstvo podijeljeno je na tri
dijela:
 1.) Lotar je dobio carsku titulu i izduženi teritorij od Italije do
Sjevernog mora (Lotaringija), koji je obuhvaćao Rim i Aachen;
 2.) Karlo Ćelavi je dobio Zapadnu Franačku (Francuska u grubo);
 3.) Ludvig Njemački je dobio Istočnu Franačku (u grubo Njemačka).
 Propašću Franačkog Carstva pojavili su se začeci tri savremene države
– Francuske, Njemačke i Italije.
 Upadi novih osvajača – Mađara,
Arapa (Saracena ) i Normana

 Mađari su mješavina finsko-turskih nomadskih plemena, a stigli su u
Podunavlje krajem IX st. Na čelu je knez Arpad (začetnik dinastije
Arpadovića).
 Pustošili su njemačke zemlje i Burgundiju, a poč. X st. prelaze Alpe i
dolaze u Italiju.
 Sredinom X st. moć im opada, a dotukao ih je poraz od njemačkog
kralja Otona I 955.g. kod Augsburga, te se od tada nastanjuju na
prostoru današnje Mađarske.
 Arapi ili Saraceni prodirali su u Europu u dva pravca: upadi duž obala južne
Francuske (Nice, Marseille…), koje su provodili gusari iz muslimanske
Španjolske; invazija na Siciliju i južnu Italiju, koju su u IX st. započeli
tuniski emiri, koji su uspostavili vlast na Siciliji.
 Upadi novih osvajača – Mađara,
Arapa (Saracena ) i Normana

 Najvažnije osvajačke pohode u IX i X st. vodili su Vikinzi ili Danci ili Normani,
koji su dolazili iz Skandinavije.
 Normani su plovili na dugim uskim brodovima koji su se kretali brzo pomoću jedara
ili vesala – drakari.
 Prvi Normanski pohod na zapad desio se krajem VIII st., napadom na obale južne
Engleske, koji su kasnije nastavljeni, a na osvojenim područjima Engleske formirali
su tzv. „Danelaw“ (danska uprava).
 U Francuskoj su najviše opustošili oblast između rijeka Loire i Rajne, a ugrozili su i
sam Pariz. Zbog velike opasnosti Karlo Glupi (unuk Karla Ćelavog) prisiljen je na
pregovore s Normanima (vođa Rollon).
 Tom je prilikom Karlo Glupi ustupio Normanima dolinu donje Sene (to područje
kasnije postaje vojvodstvo Normandija)
 U XI. st. zavladali su južnom Italijom (Bari 1071.), a od Arapa uzimaju Siciliju te
od tih teritorija, u XII st. stvaraju „Kraljevinu Obiju Sicilija“.
 Postanak Svetog Rimskog Carstva
(Njemačke)

 Istočna Franačka tj. Njemačka krajem IX st. bila je podijeljena na nekoliko vojvodstava
- Švapska, Bavarska, Franačka, Saska, Lotaringija, jer centralna vlast zadnjih Karolinga
sve više slabi (zadnji Karoling bio je Ludvig Dijete, umro 911).
 Za vladara je izabran najmoćniji među vojvodama, Henrik I Ptičar (919 – 936), prvi
nefranački kralj Njemačke, osnivač Saske dinastije.
 Snaga Henrika I bila je tolika da je bez pogovora, nakon njega izabran njegov sin Oton
I (936 – 973).
 Otona I je okrunio za kralja nadbiskup Mainza, u dvorcu Karla Velikog u Aachenu, a
takav događaj je trebao izraziti da Oton sebe smatra nasljednikom Karla Velikog, uz
podršku crkve.
 Godine 955.g. u bitki kod Augsburga – potukao Mađare.
 Poziv od pape je ubrzo došao, naime papa Ivan XII zatražio je od Otona pomoć protiv
svojih suparnika. Oton je pobijedio papinske neprijatelje i ušao u Rim gdje je okrunjen
za cara Svetog Rimskog Carstva 962.g.
 Novi car je tada dao papi tzv. „Privilegium Ottonis“ (ili Otonove povlastice), tj. akt
kojim se papinstvu daje zaštita, ali se traži i da car ima pravo potvrđivanja izbora papa.
 Sukob carstva i papstva

 Nakon Otona I opala je moć carske vlasti u njemačkim zemljama, a pape su se
opet izborile za nezavisnost.
 Tek u vrijeme cara Henrika III (1039 – 1056), carska vlast je obnovljena i
carstvo je doseglo vrhunac snage, a nova kraljevstva Mađarska, Poljska i
Češka, te Burgundsko Kraljevstvo zaklela su se caru na pokornost.
 Pravo neprijateljstvo papinstva i carstva izbilo je 1073. g. kada je za papu
izabran opat Hildebrand, poznat kao papa Grgur VII, koji je poveo reformu
za moralnim očišćenjem crkve, prema pravilima benediktinskog samostana u
Clunyju (Grgur VII je tamo bio redovnik), tzv Clunyjevske reforme.
 Grgur VII je zabranio svećeničke brakove, svećenici također ne smiju nositi
brade, prokleo je simoniju (kupoprodaja crkvenih položaja).
 Izdao je bulu koja se naziva „Dictatus Papae“, u kojima je najvažnija odluka
ukidanje prava cara i drugih svjetovnih vladara na laičku investituru, tj.
pravo da postavljaju crkvene dužnosnike, npr. biskupe i nadbiskupe.
 Sukob carstva i papstva

 Takve odluke dovode do tzv. sukoba oko investiture između cara Henrika IV (sada
punoljetnog) i pape Grgura VII.
 Henrik IV je pokušao papu svrgnuti kao kriminalca, a papa je odgovorio
ekskomunikacijom cara, i razriješio njegove podanike poslušnosti, pa su cara napustili svi
njemački knezovi (ipak imaju veliko strahopoštovanje prema crkvi).
 Car je bio prisiljen tražiti oproštenje od pape (tri je dana klečao na zimi ispred papina
dvorca u Canossi, tzv. „klečanje u Canossi“).
 Papa je skinuo ekskomunikaciju. Doduše, papa Grgur znao da Henrik IV samo pokušava
sačuvati svoju vlast, ali kao svećenik papa nije imao izbora već je morao dati oprost
grješniku koji se pokajao.
 Čim je dobio odrješenje, Henrik se vratio u Njemačku gdje je opet pokorio svoje vazale, a
papi Gruguru se osvetio tako što je poveo vojsku na Rim, prisiljavajući papu da napusti
Rim.
 Sukob oko investiture riješen je kompromisom, konkordatom u Wormsu, 1122.g. između
Henrika V (1106 – 1125) i pape Kaliksta II: izbori za crkvena lica ostavljaju se crkvi, ali uz
prisutnost cara koji im podjeljuje svjetovnu investituru (dvostruka investitura)
Problem srednjovjekovne Evrope

 Historičari, posebno historičari zapadne Evrope, vrlo dugo su vjerovali da su
hrišćani, u očekivanju hiljadite godine, kada je trebalo da nastupi smak
svijeta, bili paralisani od straha.
 U stvari, taj strah, koji se nešto pojačao krajem X vijeka, nije prerastao u
opštu paniku, niti je ukočio ljudske djelatnosti. Za Zapad, koji više ne strahuje
od seoba, XI svijek označava doba obnove, dok Vizant preživljava unutrašnju
krizu, koja ide na ruku osmanskom nadiranju.
 Ipak, u cijeloj Evropi ispoljavaju se zajedničke crte:
 1.) nedostatak solidno organizovanih država;
 2.) preovlađivanje seoskih djelatnosti u privredi i uticaj veleposjednika koji su
ujedno i vojni zapovjednici u politici;
 3.) vjesko jedinstvo – to je jedini kontinent na kojem vlada hrišćanstvo.

 Gdje je Bizant na sceni evropske
historije u XI stoljeću?

 Smrt Bazilija II. za bizantsku je historiju označila tačku preokreta.
 Započeo je raspad sistema koji je stvorio Heraklije, a posljednji održavao Bazilije II.
 Bizantsko Carstvo ne samo da je odustalo od borbe protiv feudalnoga plemstva nego je i samo postalo
predstavnik te sve jače plemićke grupe.
 Sukob između suparničkih snaga carigradskoga građanskog plemstva i vojnog plemstva provincije.
 Vladari nakon Bazilija II:
 1.) Konstantin VIII
 2.) Roman III
 3.) Mihael IV
 4.) Mihael V
 5.) Zoja i Teodora
 6.) Konstantin IX Monomah
 7.) Teodora
 8.) Mihael VI
 9.) Isak I Komnen
 Vladali su od 1025. go 1059. godine kada na vlast dolazi dinastija Duka.
 Bizant u XI stoljeću

 Senat je imao tek dekorativnu ulogu.
 Novi klin u državno‑upravni ustroj zabija pojava pronijskog sistema.
 Kao nagradu za određene vrste službe bizantskim se velikašima daju
posjedi na upravu (prónoia) uz ubiranje cjelokupnog prihoda od
dodijeljenih dobara.
 Od običnih darovanih zemljišta ona dodijeljena po pronijskom
sistemu razlikuju se po tome što izvorno glase na određeni rok –
uglavnom do smrti primatelja – i prema tome nisu prenosiva ni
prodajom ni nasljedstvom.
 U bizantskom razvoju je pronijski sistem, koji se prvi put spominje
sredinom 11. stoljeća, imao veliku budućnost.
 Dinastija Duka

 Duka je naziv vizantijske grčke plemićke porodice koja je u 11. vijeku
jedno vrijeme bila vladajuća dinastija Carstva.
 Pobočna linija, Komninoduke, osnovala je Epirsku despotovinu u 13.
vijeku, a druga grana je vladala Tesalijom.
 Ništa se zasigurno ne zna o poreklu porodice Duka.
 Hroničar Nićifor Vrijenije smatra da su Duke potomci rimskog cara
Konstantina I koji su u 4. vijeku Carigradom vladali sa titulom duksa.
 Neki pisci ukazuju na mogućnost jermenskog porekla Duka, ali je gotovo
sigurno da Duke potiču sa grčkog govornog područja, vjerovatno iz
Paflagonije u sjevernoj Anadoliji, gde su se nalazila njihova imanja.
 Prvi predstavnik porodice Duka pojavljuje se sredinom 9. vijeka kao
regent carice Teodore (842-855), kada je poslat da nasilno prevede
Pavlićane u pravoslavlje.
 Dinastija Duka

 Dinastija Duka postaje značajna početkom 10. vijeka.
 Andronik Duka i njegov sin Konstantin bili su visoki generali na dvoru
cara Lava VI Mudrog (886-912).
 Oko 904. godine Andronik je upleten u neuspješan ustanak zbog čega je
primoran da pobegne u Bagdad gde je ubijen 910. godine.
 Dinastiji Duka je u 11. vijeku pripadalo nekoliko generala i guvernera.
 Posjedovali su velika imanja u Anadoliji.
 Konstantin Duka je podržao zbacivanje Isaka I Komnina 1057. godine.
 Postepeno je stao na stranu sudske birokratije protiv reformi novog cara.
 Konstantin je 1059. godine krunisan za cara zahvaljujući uticaju Mihaila
Psela.
 Isak je abdicirao 24. novembra iste godine.
 Duke vladaju

 Konstantin Duka je uzdigao članove svoje porodice, prije svega sinove Mihaila
VII i Konstantina Duku.
 Svoga brata Jovana Duku imenovao je cezarom. Konstantinova vladavina
poklapa se sa slabljenjem vizantijske odbrane i raspuštanjem jermenske
lokalne milicije od 50.000 ljudi u presudnom trenutku kada su Turci Seldžuci
napredovali ka istoku.
 Konstantin je poništio mnoge reforme cara Isaka Komnina.
 Senat je ispunio svojim pristalicama i Konstantin je izgubio veći deo Italije.
 Nju zauzima normanski vojskovođa Robert Gviskar.
 Održalo se jedino područje oko Barija. Konstantin je postavio četiri katepana
Italije. Konstantin je pretrpio napade Alp Arslana u Maloj Aziji 1064. godine
(što dovodi do gubitka jermenske prestonice), napad Oguza na Balkan 1065.
godine i gubitak Beograda koga zauzimaju Mađari.
 Umro je 22. maja 1067. godine.
 Duke vladaju


Evdokija se, nakon smrti prvog muža, udala za Romana IV Diogena koji je krunisan za
cara.
 Roman je bio sin vizantijskog vojskovođe Konstantina Diogena, jednog od najznačajnijih
učesnika ustanka komitopula.
 Evdokijinu odluku podržao je patrijarh Jovan VIII. Zbog opasnosti od Seldžuka bio je
potreban sposoban car.
 Roman je lično stao na čelo vojske koja je Seldžucima nanela nekoliko poraza na istoku,
Seldžuci, međutim, nisu suzbijeni zbog čega je Roman 1071. godine preduzeo veliki pohod.
 Osvojen je grad Mancikert, ali je između Mancikerta i jezera Van nekoliko dana kasnije
vođena velika bitka. Sam Roman je ranjen u ruku što ga je sprečilo da drži mač.
 Ubrzo je pao u zarobljeništvo. Alp Arslan ga je oslodio za 1.500.000 nomizmi + još 360.000
nomizmi godišnjeg danka. Neposredno pred bitku kod Mancikerta Normani u Italiji
zauzimaju poslednje vizantijsko uporište, Bari. U međuvremenu je opozicija protiv
Romana, na čelu sa cezarom Jovanom Dukom i Mihailom Pselom, primorala Evdokiju da
se povuče u manastir. Potom su odbili da priznaju dogovor između Romana i Alp Arslana.
 U sukobu sa Dukama Roman je poražen i svrgnut sa vlasti. Povukao se u Kilikiju. Jovan
Duka ga je oslepeo 29. juna 1072. godine pre nego što ga je poslao u izgnanstvo na ostrvo
Prote u Mramornom moru. Roman je ubrzo umro od infekcije.
 Duke vladaju

 Jovan Duka i Mihailo Psel su za cara proglasili Mihaila VII. Novi car krunisan je 24. oktobra 1071.
godine.
 Iako je primao savete od Jovana Duke i Mihaila Psela, Mihailo VII se sve više počeo oslanjati na svog
ministra finansija, evnuha Nićiforicu.
 Nićiforica je povećao troškove vizantijske vojske. Mihailo se suočio sa ozbiljnim problemima na
Balkanu.
 Tamo je trgovac Đorđe Vojteh 1072. godine podigao ustanak pokušavajući da obnovi Samuilovo
carstvo. Ustanku se pridružio i srpski knez duklje Mihailo, sa sinom Konstantinom Bodinom i
vojskovođom Petrilom.
 Ustanak je ugušio vojskovođa Nićifor Vrijenije Stariji.
 Vizantijsko carstvo, međutim, nije bilo u stanju da povrati svoje gubitke u Maloj Aziji. Posledice
bitke kod Mancikerta bile su katastrofalne. One će biti poništene tek bitkom kod Dorileja 1097.
godine u Prvom krstaškom ratu.
 Vojska pod Isakom Komninom, bratom budućeg cara Aleksija, poražena je 1073. godine Istovremeno
se Vizantija suočava i sa problemima sa plaćeničkom vojskom. Vojska Aleksija Komnina, ojačana
snagama seldžučkog sultana Malik šaha I (kome je vizantijski car priznao osvajanja) porazila je
plaćenike na čelu sa Jovanom Dukom 1074. godine
 Međutim, problemi u koje je zapalo carstvo doveli su do velike ekonomske krize.
Vizantijsko carstvo 1076. godine
tokom vladavine Mihaila Duke

 Duke vladaju

 Godine 1078. dva ustanka podignuta su protiv vladavine cara Mihaila.
 Prvog je na Balkanu podigao Nićifor Vrijenije Stariji, a drugog u Anadoliji Nićifor III
Votanijat.
 Votanijat, podržan od Seldžuka, prvi stiže do Carigrada. U Nikeji je sebe proglasio za cara.
Mihailo je primoran na abdikaciju i povlačenje u manastir svetog Jovana Krstitelja (31. mart
1078).
 Nićifora je u Carigradu krunisao patrijarh Kozma I. Uz pomoć generala Aleksija Komnina,
Votanijat je porazio Nićifora Vrijenija. Naređeno mu je, potom, da napadne svoga rođaka
Nićifora Melisenesa u Maloj Aziji što je odbio.
 Zbog toga je degradiran. Opozicija Nićiforu ubedila je Aleksija da se priključi zaveri koja se
spremala protiv cara. Značajnu ulogu u puču odigrala je Aleksijeva majka, Ana Dalasena,
zajedno sa Votanijatovom suprugom, Marijom Alanijom. Alanija je usvojila Aleksija za sina
iako je bila samo pet godina starija od njega Aleksije je 1081. godine podigao vojsku protiv
Nićifora Votanijata.
 Podmitio je trupe koje su čuvale grad. Aleksije i Isak Komnin ulaze u Carigrad pobedonosno
1. aprila 1081. godine. Nićifor je prisiljen na abdikacijuAleksije je krunisan za cara čime je na
vlast došla dinastija Komnin.
 Nakon 1081. godine

 Povezanost Duka sa dinastijom Komnin obezbedila je opstanak dinastije i njeno mesto u
vrhu vizantijske aristokratije tokom perioda vladavine Komnina.
 Duke su u vreme vladavine Aleksija Komnina igrale značajnu ulogu u političkom životu
Vizantije. Konstantin Duka je kao verenik Aleksijeve ćerke Ane priznat za naslednika
cara, ali je to pravo kasnije izgubio rađanjem Jovana II Komnina.
 Protospatar Mihailo Duka i mega duks Jovan Duka su bili jedni od najistaknutijih
Aleksijevih vojskovođa.. Loza Konstantina X najverovatnije je izumrla pre 1100. godine
iako su, zbog ugleda dinastije, brojne druge porodice uzimale naziv Duka za prezime
 Poslednji poznati potomak Konstantinovog brata, cezara Jovana, živeo je u prvoj
polovini 12. veka Pobočna grana Duka, Komnenoduke, osnovale su Epirsku
despotovinu nakon pada Carigrada 1204. godine. Despotovinu je osnovao Mihajlo I
Komnin Duka uz pomoć drugih potomaka Jovana Duke, unuka cara Aleksija Komnina i
Irene Dukine. Prezime Duka su koristili grčki i srpski vladari Tesalije iz 15. veka
 Nosili su ga nikejski car Jovan III Duka Vatac (1221-1254) i njegovi rođaci[43],
poznovizanijski istoričar Duka[44] i oficir Dimitrije Duka Kavasilas sredinom 14.
veka[45].