Botanika

Vegetativni biljni organi

dr Lejla Ridanovic
BOTANIKA

Botanika (grč. botane - biljka)

• nauka o biljkama koja proučava oblik, građu i sve osnovne procese i pojave
života biljnih organizama

Dijelimo je na 5 odjeljaka:
• Morfologija
• Anatomija
- citologija
- histologija
- anatomija biljnih organa
• Fiziologija biljaka (fitofiziologija)
• Sistematika biljaka
• Geobotanika
- ekološka geobotanika ili ekologija biljaka (fitoekologija)
- floristička geobotanika
- istorijska geobotanika (istorijska geografija biljaka)
BOTANIKA

Morfologija biljaka
• proučava vanjsku građu i oblik biljnih organizama i njihovih organa

Anatomija biljaka
• proučava unutrašnju građu biljaka
citologija (građa i funkcija biljne ćelije)
histologija (građa i funkcija biljnih tkiva)
anatomija biljnih organa (građa i funkcija biljnih organa)

Fiziologija biljaka
• proučava fiziološke procese u biljkama

Sistematika biljaka
• sistematizacija biljaka s obzirom na njihovu srodnost

Geobotanika biljaka
• izučava zakonitosti rasprostranjenja biljnih vrsta i biljnih zajednica na Zemlji
VEGETATIVNI BILJNI ORGANI

U životnom ciklusu jedinke dvije osnovne funkcije su:

• ishrana
• razmnožavanje
• niže biljke: cijelo tijelo obavlja obje funkcije
• više biljke: podjela rada - organi vrše određene funkcije

Organ
• dio tijela koji ima specifičnu građu i vrši određenu funkciju
• zametak organa - pup (vegetativni, generativni, mješoviti)

Vegetativni organi biljke

• organi koji služe ishrani, odnosno održavanju individualnog života biljke
• korijen, stabljika, list

Generativni organi biljke

• organi koji služe za razmnožavanje u cilju održanja vrste
• cvijet, plod
KORIJEN

• osovinski organ najčešće cilindričnog oblika i radijalne simetrije

Funkcija:
• učvršćavanje biljke za podlogu
• upijanje vode sa rastvorenim mineralnim materijama
• skladište rezervnih materija

Podjela korijena s obzirom na nastajanje:

• glavni korijen - nastaje iz klice
• adventivni korijen - ako ne nastaje iz klice, već iz nekog drugog dijela biljke

Klica predstavlja mladu biljku u latentnom stanju. Osnovni dijelovi klice:

• klicin pup ili plumula
• klicin listić (kotiledon ili supka)
• klicin korjenčić ili radikula
KORIJEN
Anatomska građa korijena

Klicin korjenčić sadrži vegetacionu kupu korijena (vršni apikalni meristem)

na kojoj se može razlikovati:
• dermatogen (vanjski sloj vegetacione kupe, izgrađen iz jednog sloja ćelija)
• periblem (sljedeći slojevi vegetacione kupe)
• plerom (središnji dio vegetacione kupe)
• kaliptrogen (iz njega se obrazuje kaliptra - korijenova kapa, koja štiti meristemsko
tkivo vegetacione kupe pri prodiranju u dubinu)

• Korijen raste neograničeno diobom meristemskih

ćelija vegetacione kupe korijena

1. inicijalne
ćelije
2. kaliptrogen
3. dermatogen
4. periblem
5. plerom
K. kaliptra
KORIJEN
Anatomska građa korijena

Korijen može biti primarne i sekundarne građe

• Primarna građa
korijen vodi porijeklo neposredno od primarnih meristema

• Sekundarna građa
tkiva korijena koja vode porijeklo od sekundarnih meristema (rast u debljinu)
KORIJEN
Forme (tipovi) korijenovih sistema

Dva osnovna tipa:

• osovinski
• žiličast

Osovinski tip
• glavni korijen jače razvijen, bočni slabije
• kod većine dikotilih biljaka (lucerke, lupine...)

Žiličast tip
• ne razvija se glavni korijen, već su svi korijeni tanki i
približno iste debljine
• kod monokotila (pšenice, kukuruza...)
KORIJEN
Forme (tipovi) korijenovih sistema

Podjela korijena prema položaju u zemljištu i dubini prodiranja:

• dubinski korijenovi sistemi
• površinski korijenovi sistemi

Dubinski korijenovi sistemi

• pružaju se do velike dubine, do slojeva zemljišta natopljenog podzemnom vodom
• neke pustinjske biljke imaju korijen koji dopire i preko 20 m dubine

Površinski korijenovi sistemi

• razvija se neposredno ispod površine tla obrazujući tzv. korijenovu ploču
• neki kaktusi, smreka
KORIJEN
Forme (tipovi) korijenovih sistema

Biljke bez korijenovog sistema

• karakteristično za neke vodene biljke, epifite, saprofitske i parazitske biljke

• Ceratophyllum demersum Utricularia vulgaris - muholovka

cijelom površinom tijela prima vodu ne razvija korijen
 STABLJIKA

• morfološki i funkcionalno povezuje korijen i listove

• zajedno sa listovima predstavlja izdanak
• stabljika je obično radijalne simetrije

Izdanak se može nalaziti:

• nad zemljom (nadzemni izdanak)
• pod zemljom (podzemni izdanak)

• drvenaste i jednogodišnje biljke - samo nadzemni izdanak

• neke višegodišnje zeljanice - nadzemni i podzemni izdanak
STABLJIKA
Anatomska građa stabljike

• stabljika se razvija iz pupa klice (plumula)

• pup na vrhu sadrži vegetacionu kupu stabla (vršni apikalni meristem)

• na vegetativnoj kupi stabla razlikuje se više slojeva koji se različito označavaju

ovisno o autoru i teorijama

Prema Schmidt-ovoj “tunika korpus” teoriji na vegetativnoj kupi se nalazi:

tunika (omotač, sastoji se od jednog ili više slojeva inicijalnih ćelija
izodijametričnog oblika)
korpus (centralni dio vegetacione kupe, građen od prozenhimskih ćelija)

• na vrhu svakog niza tunike i na vrhu korpusa nalazi se jedna ili više ćelija
koje se neprekidno dijele - inicijale i nikad ne prelaze u trajnu ćeliju
• diobom tih ćelija izdanak raste neograničeno
STABLJIKA
Anatomska građa stabljike

• pupoljak (pup) - začetak novog izdanka (vršni i bočni)

• čvor ili nodij - dio stabljike koji nosi list
• članak ili internodij - rastojanje na stablu od jednog čvora do drugog

dugi izdanak - osovina sastavljena iz dugih internodija

kratki izdanak - osovina sa kratkim internodijima
STABLJIKA
Anatomska građa stabljike

Klasifikacija biljaka s obzirom na tip izdanka (čvrstoća stabljike, dužina života i

visina stabljike)

Podjela biljaka s obzirom na čvrstoću stabljike:

• drvenaste
• zeljaste

Drvenaste biljke imaju čvrsto stablo sa mnogo mehaničkog tkiva

S obzirom na habitus, koji ovisi od načina grananja, dijele se na:
• drveće - razvijeno deblo, grananje tek na izvjesnoj visini (voćarske kulture....)
• žbunove - glavno stablo slabije razvijeno, grananje započinje od površine zemlje
(ruža, ogrozd ribizla...)
• polužbunove - izdanci u donjem dijelu višegodišnji, a gornji izdanci jednogodišnji i
pred zimu izumiru (borovnica, kantarija...)
STABLJIKA
Anatomska građa stabljike

• Zeljaste biljke se karakteriziraju izumiranjem vegetativnih organa na kraju

vegetacijskog perioda

• Dijele se na:
* jednogodišnje ( pšenica, raž...)
* dvogodišnje ( šećerna repa, mrkva, peršin...)
* višegodišnje ( krompir, čičoka)
STABLJIKA
Anatomska građa stabljike

Dužina života kod biljaka znatno varira:

• biljke čiji životni vijek traje vrlo kratko – svega par sedmica -
efemere
• biljke čiji vijek traje mnogo godina (npr. hrast, pitomi kesten može
živjeti i preko 2000 godina)
Visina stabla:
• svega nekoliko milimetara (Wolffia arrhiza..)
• preko 150 metara (Eucaliptus amygdalina, Sequoia gigantea)

Wolffia arrhiza Sequoia gigantea

STABLJIKA
Anatomska građa stabljike

Anatomska građa stabljike ovisi o:

• starosti biljke
• sistematskoj pripadnosti

Može biti:
• primarna
• sekundarna

Primarna građa
• stablo vodi porijeklo neposredno od primarnih meristema
• većina monokotiledonih biljaka su isključivo primarne građe

Sekundarna građa
• u građi stabljike sudjeluju i tkiva koja vode porijeklo od sekundarnih meristema
LIST

• vegetativni biljni organ karakterističnog oblika za svaku biljnu vrstu

• razvija se iz lisnih zametaka vegetacione kupe izdanka
• list ima primarnu građu, sekundarne nema
• ograničenog rasta, u početku raste ravnomjerno, poslije intenzivnije vrhom i
donjom stranom
• funkcija usko vezana uz proces fotosinteze i transpiracije

Kategorije listova:
• kotiledoni (supke)
• ljuskavi (pridankovi) listovi
• pricvjetni listovi
• pravi listovi
LIST
Kotiledoni (supke)

• klicin listić
• dio su klice i ne obrazuju se na vegetativnoj kupi
• jednostavnijeg oblika i građe od pravih listova
• funkcija vezana uz ishranu mlade biljčice do pojave prvih listova

Broj kotiledona je sistematska kategorija biljaka:

• monokotiledone biljke (jedna kotiledona)
• dikotiledone biljke (dvije kotiledone)
• polikotiledone biljke (višekotiledona - rijeđi slučaj (smreka))
LIST

Ljuskavi (pridankovi) listovi

• bezbojni listovi, neugledni, sjedeći (bez peteljke)
• javljaju se na lukovicama, podzemnim stabljikama i zimskim pupovima kao
zaštita od vanjskih uticaja

Pricvjetni listovi (brakteje)

• pokrovni listovi
• u njihovim pazušcima se razvija cvijet ili cvast
• mogu biti obojani (privlače kukce)
LIST

Pravi listovi
• najbrojniji listovi na biljci
• funkcija usko vezana uz fotosintezu i transpiraciju
• razvijaju se iz lisnih primordija vegetativne kupe izdanka poslije kotiledona

Sastavni dijelovi lista:

• lisna osnova (baza lista)
• lisna drška (peteljka)
• liska (plojka)
LIST

Lisna osnova
• dio kojim je list vezan za stabljiku
• može biti u obliku lisnog zgloba, lisnog rukavca (kod trava) ili može nositi
palistiće (zaliske)

kod trava - zaštitna uloga

LIST

Lisna drška (peteljka)

• nosi lisku, prisutna kod većine dikotila, kod monokotila rijetka (sjedeći listovi)
• građa drške slična građi stabljike
• elastičnim savijanjem štiti lisku od vanjskih uticaja, a ujedno omogućuje
i dovođenje lista u najpovoljniji položaj prema svjetlost
• kod vodenih biljka mjehurasto je napuhana, te služi kao organ za plivanje
LIST

Liska (plojka lista)

• najvažniji dio lista
• zauzima relativno veliku površinu (fotosinteza)
• najčešće dorziventralne građe (bifacijalni listovi - razlikuje se lice i naličje)
• ekvifacijalan list - ne razlikuje se lice i naličje (perunika...)
• unifacijalni list - cilindičan oblik, sa svih strana identičan (crni luk...)

Forma lista s obzirom na lisku:

• cjeloviti (jednostavni, prosti listovi) - većina listova
• razdijeljeni - kod biljaka iz fam. Apiaceae (mrkva, celer..)
• sastavljeni (složeni listovi) - više lisaka (rogač, bagrem, orah)
LIST

Cjeloviti (jednostavni, prosti listovi) mogu biti različitog oblika:

• igličasti, linearni, okruglasti, jajasti, streličasti, trokutasti, bubrežasti....

Razdijeljeni listovi - prijelazni oblik od cjelovitih ka sastavljenim listovima

Sastavljeni list može biti tročlan (djetelina, jagoda), četveročlan, peteročlan.....

• ako liske polaze sa jednog mjesta glavne drške - prstast list (jagoda, divlji kesten)
• ako su liske raspoređene u parovima duž glavne drške - perast list (orah, bagrem)
Prema rubu liske razlikuju se:
• bodljikav list (božikovina), pilast list (kopriva), nazubljen,
narovašen...
LIST
Nervatura lista

Nervatura lista
• skup lisnih žila koje prolaze kroz lisku

Funkcija nervature:
• provođenje vode sa mineralnim materijama i asimilata
• daje čvrstoću lisci

Nervatura može biti:

• paralelna
žile sa strane paralelne sa središnjom žilom
(kod monokotilnih biljaka -Tulipa sp., Zea mays...) paralelna
• mrežasta
žile sa strane se različito granaju u odnosu na glavnu žilu mrežasta
perasta (šljiva, orah, bukva)
prstasta (vinova loza, sljez)
dihotomo mrežasto grananje u dva pravca (ginko)
LIST
Raspored listova

Dva osnovna tipa rasporeda listova na stabljici su:

• pršljenast
kada sa jednog čvora polaze dva ili više listova

• naizmjeničan (spiralan)
ako se na čvoru nalazi samo jedan list

pršljenast naizmjeničan
LIST
Anatomska građa lista

Anatomska građa lista dikotila:

• kožno tkivo - epidermis
• osnovno tkivo - hlorenhim (palisadni i spužvasti parenhim)
• provodno tkivo (provodni snopići zatvorenog tipa jer se čitav kambijum
diferencira u provodne elemente)
• mehaničko tkivo (kolenhim, sklerenhim)

Anatomska građa lista monokotila (kukuruz):

kožno tkivo – epidermis
osnovno tkivo - hlorenhim (nije diferenciran na palisadni i spužvasti parenhim)
provodno tkivo (kolateralni snopići zatvorenog tipa)
mehaničko tkivo (sklerenhimska likina vlakna)