ÑOÄNG HOÏC CUÛA CAÙC

PHAÛN ÖÙNG HOÙA HOÏC

1
 V.1. Khaùi nieäm chung veà ñoäng hoùa
hoïc:
 Ñoäng hoùa hoïc(ÑHH): boä moân hoùa hoïc nghieân cöùu toác ñoä
cuûa phaûn öùng vaø caân baèng hoùa hoïc. ÑHH giuùp cho vieäc thieát
keá coâng ngheä hôïp lí hôn, laøm taêng hieäu quả cuûa saûn xuaát.

 Baäc phaûn öùng: soá phaân töû caùc chaát phaûn öùng maø
noàng ñoä quyeát ñònh toác ñoä cuûa phaûn öùng (TĐPÖ). Baèng
toång soá muõ cuûa noàng ñoä caùc chaát phaûn öùng trong bieåu
thöùc tính TĐPÖ vieát theo ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng.

VD:  CH3COOH + C2H5OH  CH3COOC2H5 + H2O, vì:

v = k[CH3COOH].[C2H5OH]  BPÖ baèng 2

 2NO + H2  N2O + H2O coù v = k [NO]2 [H2]  BPÖ baèng 3.
 BPÖ ñöôïc xaùc ñònh töø thöïc nghieäm, chæ baèng toång heä soá
caùc chaát phaûn öùng trong phöông trình phaûn öùng ñoái vôùi2
nhöõng pö ñôn giaûn.
 Cô cheá phaûn öùng: con ñöôøng theo ñoù moät pứ hoùa hoïc
xaûy ra. Moät pöù thöôøng:
 Coù theå chæ laø moät giai ñoaïn, chuyeån tröïc tieáp töø caùc
tieåu phaân (nguyeân töû, phaân töû, ion) chaát phaûn öùng tôùi
caùc phaân töû saûn phaåm. Nhöõng pứ xaûy ra nhö theá ñöôïc
goïi laø pứ ñôn giaûn.
VD: H2 + I2  2HI

 Goàm nhieàu giai ñoaïn, chuyeån qua moät soá tieåu phaân trung
gian, keá tieáp nhau tröôùc khi tôùi caùc tieåu phaân saûn phaåm.
VD: 2N2O5  4NO2 + O2 goàm 2 giai ñoaïn:
 N2O5  N2 O3 + O2
 N2O3 + N2O5  4NO2
 Nhöõng pöù xaûy ra nhö theá ñöôïc goïi laø pứ phöùc taïp

3
 Phaûn öùng ñoàng theå vaø phaûn öùng
dò theå:

 Phaûn öùng ñoàng theå laø pöù trong ñoù caùc chaát tham
gia pöù vaø saûn phaåm pöù ñeàu ôû cuøng 1 pha.
VD: pöù toång hôïp khí NH3 töø khi hydro vaø khí nitô:
N2 (k) + 3H2 (k)  2 NH3 (k)
 Phaûn öùng dò theå laø pöù trong ñoù caùc chaát tham gia
pöù vaø saûn phaåm pöù ôû 1 vaøi pha khaùc nhau.
VD: pöù hoøa tan keõm trong dd axit HCl laø pöù dò theå vì noù
xaûy ra trong heä goàm 3 pha khaùc nhau laø raén (Zn), dd
(HCl, ZnCl2) vaø khí (H2).

Zn (r) + 2HCl (l)  ZnCl2 (l) + H2 (k)

4
 V.2. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán toác ñoä
phaûn öùng:
1.Toác ñoä phaûn öùng hoùa hoïc laø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho dieãn bieán
nhanh hay chaäm cuûa moät phaûn öùng hoùa hoïc
 TÑPÖ thöôøng ñöôïc xaùc ñònh baèng ñoä thay ñoåi noàng ñoä (mol/lít)
cuûa chaát tham gia pöù trong moät ñôn vò thôøi gian (phuùt, giaây).
 Đ/v pứ: aA + bB  cC + dD
 TÑPÖ trung bình (tính trong khoảng thời gian nào đó):
 Tính theo chất pứ: nếu nồng độ chất A hay B ở thời điểm t1 là C1,
ở thời điểm t2 là C2 thì TÑPÖ trung bình tính trong khoảng thời
gian này là: C2 – C1 -==
V= - C
t2 – t1 t
 Tính theo sản phẩm: nếu nồng độ chất C hay D ở thời điểm t1 là
C’1, ở thời điểm t2 là C’2 thì TÑPÖ trung bình tính trong khoảng
thời gian này là: C’2- C’1 C
V= 
t2- t1  + 
t
 Tổng quát: V= C (dấu – dùng cho chất pứ; dấu + dùng cho sản phẩm
5 pứ)
t
TÑPÖ töùc thôøi (tính tại thời điểm t nhất v   dC
định) : dt
 Đ/v pứ TQ: aA + bB  cC + dD

TĐ trung bình: v  - 1  [A]  - 1  [B]  + 1 [C]  + 1  [D]

a t b t c t d t

1 ] 1 ] 1 ] [D ]
TĐ tức thời: v  lim v  - d [A  - d [B  + d [C  + 1 d
a dt b dt c dt d dt
t  0

Caùc yeáu toá chính aûnh höôûng quan troïng ñ/v TÑPÖ laø:
 noàng ñoä
 nhieät ñoä
 xuùc taùc.
6
V.2.2. Aûnh höôûng cuûa noàng ñoä chaát
phaûn öùng:
a. Ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng (Guldberg &
• Waage)
“Trong heä ñoàng theå, taïi nhieät ñoä xaùc ñònh, TÑPÖ ôû moãi thôøi
ñieåm tæ leä thuaän vôùi tích soá noàng ñoâä caùc taùc chaát vôùi soá
muõ baèng heä soá tyû löôïng cuûa caùc chaát phaûn öùng”

 Noäi dung cuûa ñònh luaät theå hieän trong bieåu thöùc toác
ñoä pöù: (V.1)
 Ñ/v pö TQ: V =k. CAa.CBb
 Noàng ñoä chaátaA + taêng
pöù bB = laøm
cC +taêng
dD : TÑPÖ

 v: toác ñoä töùc thôøi ôû thôøi ñieåm nhaát

ñònh;
 C: noàng ñoä chaát pöù ôû thôøi ñieåm ñoù;
 k: heä soá tyû leä vaø ñöôïc goïi laø haèng soá
toác ñoä pöù;
 Ñ/v pöù thuaän v = v t - vn 7
nghòch:
a,b: baäc pöù theo chaát pöù; a+b: baäc pöù
 Chú ý: ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng chæ aùp duïng chính xaùc cho
pöù ñoàng theå ñôn giản - laø nhöõng pöù chæ dieãn ra qua 1 giai ñoaïn.
Trong tröôøng hôïp naøy soá muõ ôû noàng ñoä caùc chaát pöù trong bieåu
thöùc toác ñoä pöù, töùc laø baäc theo caùc chaát pöù, ñuùng baèng heä soá
tyû löôïng cuûa chuùng trong phöông trình pöù.

 Nhöng với caùc pöù phöùc taïp – laø nhöõng pöù dieãn ra qua nhieàu giai
ñoaïn, ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng khoâng aùp duïng ñöôïc caùch
nghieâm ngaët. Trong nhieàu pöù loaïi naøy soá muõ ôû noàng ñoä caùc
chaát pöù trong bieåu thöùc toác ñoä pöù, nghiaõ laø baäc pöù, theo caùc
chaát pöù coù giaù trò khaùc vôùi heä soá tyû löôïng cuûa chuùng.

• Sôû dó nhö vaäy laø vì toác ñoä cuûa pöù phöùc taïp ñöôïc xaùc ñònh bôûi
giai ñoaïn chaäm nhaát, maø giai ñoaïn naøy coù theå coù heä soá tyû löôïng
cuûa caùc chaát pöù khaùc vôùi heä soá tyû löôïng cuûa pöù toång coäng.

 Bậc pứ và biểu thức TĐPỨ trong thực tế ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc
nghieäm.

8
 VD: 2 N2O5 = 4 NO2 + O2 (1)
2 NO + O2 = 2NO2
(2)
Pứ (1) và (2) ñeàu laø pöù phöùc taïp vì chuùng ñeàu dieãn ra
qua 2 giai ñoaïn, nhöng döïa treân thöïc nghieäm ngöôøi ta xaùc
ñònh ñöôïc:

 pöù (1) goàm 2 giai ñoaïn: N2O5  N2 O3 + O2 (chaäm) (I)

N2O3 + N2O5  4 NO2 (nhanh) (II)
 coù v = k.C N2O5

vaø do ñoù coù BPÖ laø 1 (khoâng truøng vôùi heä soá tyû löôïng
cuûa N2O5);

9
  pứ (2): 2NO + O2 = 2NO2 tuy cũng là pứ phức tạp, nhưng có :

v= kC2NOC O  BPÖ laø 3 (truøng vôùi heä soá tyû löôïng cuûa NO
2
vaø O2).
Trường hợp này do cơ chế 2 giai đoạn của pứ như sau:
NO + NO  N2O2 (CB nhanh) (I)
N2O2 + O2 = 2NO2 (chậm) (II)
Vì giai đoạn (II) xảy ra chậm, nên TĐPỨ được xác định dựa trên giai đoạn này,
 V = k2[N2O2][O2]

Do [N2O2]tg khó xác định, nên có thể dựa vào CB nhanh của giai đoạn (I) để tính:

[N2O2] k
2 = t = K1  [N2O2] = K1[NO]2
[NO] kn

 v= k2K1[NO]2[O2], biểu thức TĐPỨ thu được phù hợp với thực nghiệm
K 10
 Phöông trình ñoänghoïc cuûamoätvaøiphaûn öùng

Phöông trình hoùa hoïc Phöông trình ñoäng hoïc

N 2 O 5  2NO 2 +1/2O 2 v  k[ N 2 O 5 ]
H 2 + I 2  2HI v  k[ H 2 ][ I 2 ]
2NO + O 2  2NO 2 v  k[ NO] 2 [O 2 ]
CH 3 CHO  CH 4 +CO v  k[ CH 3 CHO] 3 / 2
(NO)
2SO 2 + O 2  2SO 3 v  k[O 2 ][ NO] 2
H 2 + Br 2  2HBr k[ H 2 ][ Br 2 ]1 / 2
v ( j  const )
j [ HBr ]
1
[ Br 2 ]

11
 b. Haèng soá toác ñoä phaûn
öùng:
Haèng soá tæ leä k ñöôïc goïi laø haèng soá toác ñoä, giaù trò cuûa noù
chæ phuïï thuoäc baûn chaát caùc chaát pứ vaø nhieät ñoä pứ.
k laø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho TÑPÖ  k caøng lôùn thì TÑPÖ caøng nhanh.
Theo tính toán lý thuyết:

k = z . e - E*/ RT. eS*/R =  . e - E*/ RT

Trong đó:  Z- hệ số tỷ lệ va chạm giữa các chất pứ;
 = z. e S*/R ;
 E*, S*: năng lượng hoạt hóa, entropi hoạt hóa của pứ.
 R- haèng soá khí ; T- nhieät ñoä tuyeät ñoái
Đ/v pứ nhất định  = const nên k chỉ phụ thuộc vào nhiệt độ
 k là hằng số tại nhiệt độ nhất định. 12
 YÙ nghóa vaät lyù cuûa K: khi CA = CB = 1 mol/lít
(V.2)
 k = v  k laø toác ñoä rieâng cuûa phaûn öùng.
 Cách xác định k:
K ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch lấy tích phân các phương trình
ñoäng hoïc töông öùng vôùi caùc pöù coù baäc khaùc nhau.

VD ñ/v pöù baäc 1: v= kC=dC

-  dC
 = - kdt
dt C
Lấy tích phân với giới hạn từ t =0 (C0) đến t (C)
C
 lnC = - kt + lnC0  K =  ln1  0 [sec -1 ]
t C
C0: noàng ñoä (mol/lít) cuûa chaát pöù ôû thôøi ñieåm t =
0.
C: noàng
HSTÑ ñoä cuûa
K khoâng chaát
phuï pöù sau
thuoäc khoaûng
vaøo thôøi gian
ñôn vò bieåu t.
thò noàng
ñoä, noù coù thöù nguyeân nghòch ñaûo thôøi gian 13
c. Lyù thuyeát hoaït hoùa vaø naêng löôïng hoaït hoùa, entropi hoaït
hoùa:
 Naêng löôïng hoaït hoùa (E*):
 Theo lyù thuyeát hoaït hoùa muoán va chaïm coù hieäu quaû
(xaûy ra pöù) thì caùc tieåu phaân va chaïm phaûi coù naêng
löôïng dö toái thieåu naøo ñaáy so vôùi naêng löôïng trung bình
cuûa caùc tieåu phaân trong heä ñeå thaéng ñöôïc löïc ñaåy giöõa
caùc lôùp voû electron cuûa caùc tieåu phaân, ñeå coù theå va
chaïm nhau, phaù huyû lieân keát cuõ, taïo lieân keát môùi.
 Naêng löôïng dö toái thieåu ñoù ñöôïc goïi laø naêng löôïng
hoaït hoùa cuûa tieåu phaân, coøn tieåu phaân coù naêng löôïng
dö toái thieåu ñoù ñöôïc goïi laø tieåu phaân hoaït ñoäng.

14
 3-NĂNG LƯỢNG HOẠT HOÁ
Để phản ứng xảy ra

- Phân tử va chạm có hiệu quả, không phải tất cả phân tử đều va chạm hiệu quả.

- Va chạm theo đúng hướng.

- Năng lượng tạo ra từ liên kết mới bù đắp năng lượng cần bẻ gãy liên kết cũ.

- Trước khi SM chuyển thành P, năng lượng tự do của hệ cần vượt qua A.E.

Tại sao phản ứng có năng lượng hoạt hoá (A.E.)?

- Phân tử va chạm, sắp xếp trật tự hệ làm phân tử gần nhau, đúng hướng, làm
tăng năng lượng tự do của hệ, làm giảm entropy.
- Năng lượng tối thiểu mà SM cần phải có thêm so với trạng thái ban đầu để tạo
phản ứng hoá học được gọi năng lượng hoạt hoá.

- Tại trạng thái năng lượng cao của SM gọi là phức hoạt hoá.

- Năng lượng hoạt hoá càng cao, vận tốc càng chậm, k càng nhỏ.

- Phân tử số của phản ứng là số phân tử SM cần để tạo phức hoạt hoá.

- Va chạm theo đúng hướng.

Starting Materials Ea
(Reactants)

ΔG0
Products

Tiến trình phản ứng

 Ea không xúc tác

Starting Materials Ea với chất xúc tác

(Reactants)
H2O2 ( l ) + I- ( l ) H2O ( l ) + OI- ( l )
ΔG0
Products

Tiến trình phản ứng H2O2 ( l ) + OI- ( l ) H2O ( l ) + O2 (k) + I- ( l )

2 H 2 O2 ( l ) 2 H2O ( l ) + O2 (k)
Naêng löôïng hoaït hoùa (NLHH) cuûa
pöù:
VD: ñ/v pöù : aA + bB = cC + dD

 Baèng toång NLHH cuûa caùc chaát pöù:

 Baèng hieäu soá giöõa naêng löôïng toái thieåu ( Ett) caàn
thieát cuûa heä pöù ñeå töông taùc xaûy ra vaø naêng löôïng
ban ñaàu (Ebñ) cuûa heä pöù.
E* = aEA* + bEB* = Ett - Ebñ

Toùm laïi:
NLHH cuûa chaát laø naêng löôïng toái thieåu caàn cung caáp
cho caùc tieåu phaân ñeå chuùng trôû thaønh hoaït ñoäng,
NLHH caøng nhoû, pöù caøng deã xaûy ra, TĐPƯ caøng lôùn.

19
  Cô cheá
pöù:
 Theo quan nieäm cuõ: pöù dieãn ra theo con ñöôøng taát caû
lieân keát cuõ phaûi bò phaù vôû heát roài lieân keát môùi môùi
ñöôïc taïo thaønh. Con ñöôøng naøy ñoøi hoûi NLHH lôùn.
VD: Theo cô cheá naøy pöù toång hôïp HI töø H2 vaø I2 ñoøi hoûi
NLHH plHlôùn: plI E* = E + E = 104 + 36
2 2
= 140kcal/mol
neân pöù khoù xaûy ra, nhöng thöïc teá pöù naøy töông ñoái
deã xảy ra.
Theo quan nieäm môùi: ña soá pöù dieãn ra qua giai ñoaïn taïo
thaønh hôïp chaát trung gian hoaït ñoäng (phöùc chaát hoaït
ñoäng ); hôïp chaát naøy khoâng beàn seõ phaân huûy taïo
thaønh saûn phaåm.
 Söï taïo thaønh phöùc chaát hoaït ñoäng ñoøi hoûi NLHH
nhoû neân pöù deã xaûy ra. Như vaäy theo cô cheá naøy:
 NLHH laø naêng löôïng caàn thieát ñeå chuyeån caùc chaát
 Trong
pöù sangkhi caùcthaùi
traïng lk cuõphöùc
chöa chaát
bò phaù vôûñoäng.
hoaït heát thì lk môùi ñaõ ñöôïc
20
taïo thaønh.
VD: pöù toång hôïp HI theo cô cheá naøy coù E* = 4 kcal/mol

H2 H H
HI HI

I2 I I
Chaát phaûn öùng Phöùc chaát hoaït ñoäng Saûn phaåm

H2 + I2 H2---- I2 2HI
Sô ñoà bieåu dieãn söï hình thaønh phöùc chaát hoaït ñoäng H2….I2

21
 Xeùt giaûn ñoà naêng löôïng cuûa pöù toång hôïp HI .
 Theo cô cheá môùi:
Etn*= Et* - En* =(Htg - Hñ) – ( Htg - Hc)= Hc- Hñ 
 Etn*= Hc- Hñ = H0 =40 - 44= 4 kcal/mol
Theo cô cheá cuõ:
Etn*’= Et*’ - En*’=(Htg’ - Hñ’) – ( Htg’ - Hc’)= Hc’- Hñ ‘
 Etn*= Hc’- Hñ ‘= H0 =140 - 144= 4 kcal/mol
H2 + I2  2HI
H
2H + 2I
Et*‘= 140

H’tg
 NLHH cuûa pöù thuaän
Htg H2…I2
nghòch coù trò soá baèng hieäu
öùng nhieät cuûa pöù thuaän
Et* =40

En*’ =144
En* =44

nghòch
H2+ I2
Hñ H =Hc – Hñ 2HI

Ñöôøng phaûn Hc

22
Giản đồ năng lượng pứ tổng hợp HI öùng
NLHH cuûa pöù coù theå tính ñöôïc khi bieát 2 giaù trò cuûa
haèng soá TĐPƯ k (k1, k2) ôû 2 nhieät ñoä khaùc nhau (T1, T2):
T1T2 k2 T1T2 k2
E =R (  ) ln  = 4,576 (  ) lg 
*
T2 – T1 k1 T2 – T1 k1
VD: Hằng số tốc độ của pứ phân hủy N2O5 thành NO2 và O2 ở 250C
là 3,7.10-5 s-1 và ở 650C là 5,2.10-3 s-1. Hãy tính năng lượng hoạt hóa
của pứ.
Giải: Áp dụng công thức trên, ta có:

298x338 5,2.10 -3
E*= 8,314x x ln-5 = 103458,8J/mol = 103,55 kJ/mol
338 -298 3,7.10

23
 Entropi hoaït hoùa (S*):
 Khoâng chæ NLHH maø coøn moät soá yeáu toá khaùc nöõa, nhö
söï ñònh höôùng trong khoâng gian khi va chaïm cuûa caùc tieåu
phaân, cuõng coù aûnh höôûng ñeán hieäu quaû cuûa va chaïm,
nghiaõ laø coù aûnh höôûng ñeán toác ñoä pöù.
VD: Ñ/v pöù toång hôïp HI noùi treân ñeå taïo thaønh phöùc chaát
hoaït ñoäng H2---I2 thì söï ñònh höôùng cuûa caùc phaân töû H2
vaø I2 khi va chaïm theo tröôøng hôïp (a) seõ thuaän lôïi hôn
tröôøng
 Đeå xaûy rahôïp
pöù, (b).
caùc tieåu phaân phaûi coù naêng löôïng caàn thieát vaø
phaûi coù ñöôïc söï ñònh höôùng thuaän lôïi nhaát ñònh khi va chaïm.

 Entropi hoaït hoùa ñaëctröng cho xaùc suaát ñònh höôùng

coù hieäu quaû khi va chaïm:

Soá caùch ñònh höôùng thuaän

S*= Rln  = R ln W
lôïi soá caùch ñònh höôùng coù
Toång
24
theå coù
 Xeùt giaõn ñoà entropi cuûa pöù toång hôïp HI theo cô cheá
môùi:
Stn* = St* - Sn* = (Stg - Sñ) – ( Stg -Sc) = Sc - Sñ = S
 entropi hoaït hoùa cuûa pöù thuaän –nghòch baèng ñoä bieán
ñoåi entropi cuûa pöù thuaän – nghòch.
S

H2 …I2

S t* Sn*

H2 + I2 (b)
Sñ S = Sc -Sñ
2HI (a)
Sc

Ñöôøng phaûn
Giản đồ entropi của pứ tổng hợp HI öùng 25
haèng soá toác ñoä k, nghiaõ laø TĐPỨ, ñöôïc quyeát ñònh bôûi 2
yeáu toá:  naêng löôïng hoạt hóa E*(yếu tố năng lượng
entanpi H)
 sự định hướng trong
E* KG thuận lợi (yếu tố hình hoïc entropi S)
-
RT
K= A. e
A là thừa số trước lũy thừa, đặc trưng cho sự định hướng trong
KG thuận lợi khi va chạm giữa các tiểu phân pứ.

NLHH E*nhoû, nhöng S*lôùn thì k vaãn raát beù vaø pöù xaûy ra
chaäm;
ngöôïc laïi E* lôùn, nhöng S* beù thì pöù vaãn xaûy ra nhanh.
Toùm laïi theo thuyeát hoaït hoùa:
khi taêng noàng ñoä chaát pöù laøm taêng soá tieåu phaân hoaït
ñoäng, laøm taêng soá va chaïm coù hieäu quaû, daãn ñeán taêng
TĐPỨ. 26
 V.2.3. Aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä:
a) Quy taéc (kinh nghieäm) Van't Hoff:
“Khi taêng nhieät ñoä leân 100C, TĐPƯ trung bình taêng töø 2  4 laàn"
Giaû söû ôû t1 0C, moät pứ coù toác ñoä v1, ôû t2 0C, pứ coù toác ñoä v2
Theo Van't Hoff, lieân heä giöõa v1 vaø v2 nhö sau:
t 2  t1
v2
 10
v1

Soá laàn taêng naøy ñöôïc goïi laø heä soá nhieät ñoä cuûaTĐPỨ,
ñöôïc kyù hieäu:
k t + 10 k
n t + n.10
 =  = 2 4 hay toång quaùt  = 
kt kt
Ñaây laø quy taéc kinh nghieäm, neân coù sai soá ñaùng keå
(khoaûng 20%), tuy nhieân coù theå duøng ñeå tính gần đúng
haèng soá tốc độ k, toác ñoä v tăng bao nhiêu lần….
27
 VD: Xaùc ñònh haèng soá toác ñoä k ôû 300C vaø tính toác ñoä
pöù taêng leân bao nhieâu laàn khi nhieät ñoä taêng leân 1000 ñ/v
pöù phaân huûy N2O5 thaønh NO2 vaø O2, bieát raèng soá k cuûa
pöù ôû 00 vaø 600 C töông öùng baèng 7,9.10-7 vaø 2,57.10-3
Giaûi:
Tính haèng soá k ôû 300C:

K 0 + 6.10 2,57.10-3
 =  =  = (3,86)6   = 3,86
6

k0 7,9.10-7
k0+ 3.10
 = (3,86)3  k30 = k0 x (3,86)3 = 7,9.10-7 = 3,6.10-5
k0

 Tính ñoä taêng toác ñoä pöù khi taêng nhieät ñoä leân 1000:
v100 K0+10.10
 =  = (3,86)10 = 731200 laàn
v0 k 0
28
 b)Phöông trình (thực nghiệm) Arrheùnius
Giöõa HSTĐ k vôùi nhieät ñoä T taïi ñoù pứ xaûy ra coù
lieân heä:
E S* - 
E *

a E*
*
- RT
 
ln k =  + b = -  + ln   k = .e = z.e R .e RT
T RT
K: haèng soá toác ñoä pöù ; T : nhieät ñoä tuyeät ñoái
a,b: caùc ñaïi löôïng xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm, veà sau chöùng
minh: E *
a =-  ; b = ln
R
 Theo lyù thuyeát hoaït hoùa: khi ñoát noùng toác ñoä pöù taêng
leân khoâng phaûi do taêng soá laàn va chaïm, maø laø do taêng tieåu
phaân hoaït ñoäng. Ñieàu naøy laø do khoâng tyû leä vôùi :
E*
- N = 
e RT = 
Soá tieåu phaân hoaït
, maø khi nhieät ñoä taêng tæ
ñoäng
Toång soá tieåu phaân cuûa
soá N0
naøy taêng maïnh.
heä
VD: ñ/v pöù phaân huûy N2O5, khi taêng T0 töø 00C1000C, tæ soá naøy taêng
29leân
 V.2.4. Aûnh höôûng cuûa chaát xuùc
taùc:
a. Khaùi nieäm veà xuùc
taùc:
• Chaát xuùc taùc laø chaát làm tăng TĐPƯ, hoặc gây nên pứ nếu
về mặt nguyên tắc pứ có thể xảy ra.
• Chất ức chế là chất làm cho TĐPỨ chậm lại.

VD: glyxerin là chất ức chế của pứ oxyhóa Na2SO3  Na2SO4

 Các đặc điểm của chất xúc tác:

Lượng chất xúc tác dùng ít hơn chất pứ rất nhiều lần.
Chất xúc tác không thay đổi về lượng cũng như về thành phần
và tính chất hóa học sau pứ (về lý thuyết).
Mỗi chất xúc tác thường chỉ có tác dụng đ/v một pứ nhất định.

30
 Định nghĩa: Chaát xuùc taùc laø những chaát laøm tăng TĐPƯ do
tham gia vào tương tác hóa học với các chất pứ ở giai đoạn trung gian,
laøm giaûm naêng löôïng hoaït hoùa, nhưng sau pứ, chaát xuùc taùc
khoâng bò bieán ñoåi veà soá löôïng cuõng nhö baûn chaát.
 Pứ xuùc taùc ñoàng theå là pứ có chất xúc tác cùng pha với
hỗn hợp pứ, traûi qua nhieàu giai ñoaïn trong ñoù NLHH cuûa
giai ñoaïn naøo cuõng töông ñoái nhoû.
VD: 2SO 2 (k )  O 2 (k ) ( NO
 ,k )
 2SO 3 ( k )

coù theå traûi qua hai giai ñoaïn vôùi chaát trung gian
laø NO2:
2N O(k ) + O 2 (k ) 2N O 2 (k ) (ch a äm )
2N O 2 (k ) + 2S O 2 (k ) 2N O(k ) + 2S O 3 (k ) (n h a n h )
2S O 2 (k ) + O 2 (k ) S O 3 (k )

Pöù tuy phaûi traûi qua nhieàu böôùc, song chaát xuùc taùc ñaõ
laøm giaûm NLHH cuûa heä khieán cho TĐPƯ taêng nhanh.
31
 Chaát xuùc taùc dò theå haáp phuï ít nhaát moät trong nhöõng chaát pöù.
 Pöù hoùa hoïc dieãn ra treân beà maët xuùc taùc taïi nhöõng vò trí xaùc
ñònh (goïi laø taâm hoaït ñoäng) thöôøng laø nhöõng nguyeân töû coù
hoùa trò chöa baõo hoøa.
VD: pöù hidro hoùa hôïp chaát höõu cô (nhö anken) coù xuùc taùc kim
loaïi niken, platin...(kí hieäu chung laø M).

H 2 (k )  CH 2  CH 2 (k ) M
(Ni, Pt...), 
  CH 3  CH 3 (k )
Khi cho hoãn hôïp taùc chaát qua boät kim loaïi treân, kim
loaïi haáp phuï moät löôïng lôùn khí hidro, keát hôïp vaøo
maïng löôùi tinh theå kim loaïi vaø chuyeån thaønh caùc
nguyeân töû hidro.
1/2H 2 (k ) + M M H

Nguyeân töû hidro coù hoaït tính maïnh hôn phaân töû hidro, do
ñoù pöù hidro hoùa xaûy ra:
B e àm a ët kim lo a ïi
2M  H + C 2H 4 C 2 H 6 + 2M 32
Pứ xúc tác đồng thể là pứ có chất xúc tác cùng pha với hỗn hợp
pứ, còn khi chất xúc tác có pha khác với hỗn hợp pứ thì đó là pứ
xúc tác dị thể

Pứ xúc tác enzim một loại anbumin đặc biệt), là pứ hóa học
xảy ra dưới tác dụng xúc tác của các chất albumin đặc biệt được
gọi là các enzim (men). Những pứ này là những pứ hóa học xảy
ra trong cơ thể sinh vật.
Ưu điểm của xúc tác enzim là có tính chọn lọc cao và các pứ xúc
tác enzim xảy ra ở nhiệt độ thường, có hiệu suất lớn

VD: pứ thủy phân ure với xúc tác enzim ureaza:

(NH2)2CO + H2O = CO2 + 2 NH3

33
  Pứ dây chuyền: là pứ gồm nhiều tương tác hóa học (tác dụng
đơn giãn) xảy ra liên tiếp nhau, lặp đi lặp lại (các mắc xích) với sự
tham gia của những tiểu phân đặc biệt được gọi là các gốc tự do.
Gốc tự do là những tiểu phân không bão hòa hóa trị (H , O, OH,
Cl,…) do các phân tử bị phá vỡ dưới tác dụng chiếu sáng, đốt nóng,
phóng điện,… tạo thành, có khả năng pứ rất lớn và khi một gốc tự
do tham gia pứ mất đi thì sẽ xuất hiện nhiều gốc tự do mới tiếp tục
pứ … tạo ra dây chuyền.
Pứ dây chuyền bao gồm 3 giai đoạn cơ bản:
• giai đoạn khơi mào  tạo gốc tự do.
• giai đoạn phát triển mạch.
• giai đoạn ngắt mạch.
Pứ dây chuyền có năng lượng hoạt hóa rất nhỏ, có khi bằng không.
VD: các quá trình hóa học như sự oxi hóa (cháy, nổ) cracking,
trùng hợp,… 34
Pứ quang hóa: là pứ hóa học xảy ra dưới tác dụng của ánh sáng.
Ánh sáng không phải là chất xúc tác cho pứ mà là tác nhân cung cấp
NL cho pứ tạo ra gốc tự do. Pứ quang hóa mà tương tác hóa học xảy
ra tỉ lệ thuận với lượng ánh sáng hấp thụ được, nghĩa là khi chất pứ
hấp thụ 1 photon ánh sáng chỉ sinh ra tối đa 1 gốc tự do, sẽ xảy ra
cách bình thường.
VD: pứ phân hủy AgBr dưới tác dụng của ánh sáng thành Ag và
Br2 trong kỹ thuật ảnh; pứ quang hợp của cây xanh,….
Pứ quang hóa, trong đó sự hấp thụ ánh sáng chỉ đóng vai trò kích
thích pứ xảy ra, còn sau đó pứ tự xảy ra không phụ thuộc vào
lượng ánh sáng hấp thụ, nghĩa là khi chất pứ hấp thụ 1 photon lại
sinh ra được nhiều gốc tự do, sẽ xảy ra theo kiểu dây chuyền.
VD: pứ tổng hợp HCl từ H2 và Cl2 khi được chiếu sáng sẽ xảy
ra theo kiểu dây chuyền
Cl:Cl h
 2 Cl Cl + H:H hHCl + H
h
H + Cl:Cl  HCl + Cl…. 35
b. Tác dụng xúc tác:
 Chaát xuùc taùc laøm giaûm NLHH pöù bằng cách thay đổi cơ chế pứ
 Đ/v quá trình xúc tác đồng thể: chất xúc tác tham gia tạo phức chất
hoạt động mới làm giảm NLHH pứ. Xét pứ: A + B = AB
A---B
Naêng (a): Khoâng xuùc taùc:
löôïng A + B A-- -B  AB , E1*
E*1 E*xt
H
(b): Coù xuùc taùc:
AK--B
E* 3 A--K A + K A---K  AK, E2 *
A+B E*2 AK + B AK---B AB + K, E3*
A+B+K
AK + B H

AB

AB+ K
Đường phaûn öùng
Chất xúc tác làm giảm năng lượng hoạt hóa pứ

Cả E2* và E3* đều nhỏ hơn E1* làm cho các pứ khi có xúc tác 36
đều xảy ra nhanh hơn khi không có xúc tác.
VD: pứ CH3CHO(k)  CH4(k) + CO (k)
khi không dùng xúc tác có E* = 45,5 kcal/mol,
còn khi dùng hơi iot làm xúc tác có E*= 32,5 kcal/mol.
 Nhờ sự giảm NLHH này mà TĐPƯ tăng lên 500000 lần ở 5000K
 Cung cấp gốc tự do(những tiểu phân không bão hòa hóa trị) tạo ra pứ
dây chuyền, là pứ xảy ra rất mãnh liệt (nổ) vì có NLHH rất nhỏ hoặc bằng
không.

VD: TĐPƯ 2CO + O2 = 2CO2 tăng lên mạnh khi dùng hơi
nước làm xúc tác là do hơi nước cung cấp các gốc tự do H , O,
OH tạo ra pứ dây chuyền : OH + CO = CO2 + H
H + O2 = OH + O
O + CO = CO2
những nguyên nhân dẫn đến sự giảm NLHH ở pứ xúc tác chưa
được giải thích tường tận cho tất cả các trường hợp, có thể là do có
sự chuyển dịch electron và phân bố lại NL, làm cho các liên kết bị
yếu đi hoặc bị phân cực hơn nên pứ kế tiếp chỉ cần 1 NLHH thấp. 37
 BÀI TẬP

câu 1: Vận tốc đầu của nó được đo dựa vào sự khác nhau về nồng độ khác lúc đầu

Nồng độ bắt đầu các chất ban đầu phản

Thứ tự thí nghiệm Vận tốc (M. s-1) ứng
[A] [B]
Thí nghiệm 1 1,7 x 10-8 0,030 0,100
Thí nghiệm 2 6,8 x 10-8 0,060 0,100
Thí nghiệm 3 4,9 x 10-8 0,030 0,200
A +B C

a, Hãy viết biểu thức vận tốc phản ứng dựa vào kết quả thực nghiệm trên.

b, Tính hằng số vận tốc k, tính vận tốc nếu [A] = 0,05 M và [B] = 0,02 M.
Câu 2: Vận tốc đầu của nó được đo dựa vào sự khác nhau về nồng độ khác lúc đầu

Nồng độ bắt đầu các chất ban đầu phản

Thứ tự thí nghiệm Vận tốc (M. s-1) ứng
[HgCl2] [C2O42 -]
Thí nghiệm 1 3,1 x 10-5 0,100 0,200
Thí nghiệm 2 1,2 x 10-5 0,100 0,400
Thí nghiệm 3 6,2 x 10-5 0,050 0,400
2 HgCl2 + C2O42 - 2 Cl- + 2 CO2 + Hg2Cl2

a, Hãy viết biểu thức vận tốc phản ứng dựa vào kết quả thực nghiệm trên.

b, Tính hằng số k, tính vận tốc nếu [HgCl2] = 0,20 M và [C2O42 -] = 0,30 M.
câu 3: Sự thải một loại kim loại nặng ra khỏi cơ thể là bậc I và có thời gian bán
huỷ là 60 ngày. Một người cân nặng 75 kg bị ngộ độc 6,4 x 10-3 grams kim loại
nặng. Hỏi phải mất bao nhiêu ngày để mức kim loại nặng của người này về
mức bình thường (bình thường 23 ppb theo thể trọng).

Câu 4: Thời gian bán huỷ của một phản ứng là 726 s, tác chất có nồng độ ban
đầu là 0,6 M. nồng độ tác chất này bằng bao nhiêu sau 1452 s nếu phản ứng là
bậc 1. Hỏi mất thời gian bao lâu thì nồng độ tác chất còn 0,1 M.

Câu 5: Thời gian bán huỷ của một phản ứng là 2,6 năm, tác chất có nồng độ
ban đầu là 0,25 M. nồng độ tác chất này bằng bao nhiêu sau 9,9 năm nếu phản
ứng là bậc 1.