TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOD

UNIVERSITETI

MATRITSANING
XOSSALARI
Amaliy Matematika

Ravshanbek Ergashev
Mintaqaviy Iqtisodiyod Fakulteti MMI-15
 Determinantlarning xossalari.
Determinant matritsada joylashgan
Mavzu: sonlar massivini
Matritsaning masshtablash omili bo'lib, bu qiymatlar vektor sistemasi yoki chiziqli
xossalari.
tenglamalar tizimining komponentlari sifatida bizga ma'lumot berishi mumkin. Ushbu chiziqli algebra operatsiyalari bilan
• Matritsa
ishlashda eslash kerak bo'lgantushunchasi.
birinchi narsaMatritsaning
shundaki, biz xususiy xollari-ko‘rinishlari.
faqat kvadrat matritsalarning determinantlarini hisoblashimiz
mumkin, ular qatorlar va ustunlar
• Ixtiyoriy sonideterminant
tartibli bir xil bo'lgantushunchasi.
(shuning uchun "kvadrat" nomi, chunki ularning kengligi ularning
ma'lumotlari bilan• bir xil. qatorlar
Ikkinchi va ustunlar
va uchinchi miqdori
tartibli bo'yicha) va shuning uchun determinant - bu vektorlar kabi bir xil
determinantlar.
miqdordagi noma'lumlarni o'z ichiga olgan tenglamalar tizimidan kelib chiqadigan informatsion omil, keyin har bir
noma'lumning qiymatini topish uchun echilishi mumkin. Determinant tufayli biz teskari matritsani ham hisoblashimiz mumkin.

Matritsaning determinantini oddiygina det A, det(A) yoki |A| shaklida belgilash mumkin. Ushbu oxirgi belgi biz determinantni
olgan matritsaga bevosita qo'llaniladigan belgidan kelib chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, biz odatda matritsalar va ularning
determinantlarini juda o'xshash tarzda yozamiz:

Ravshanbek Ergashev
Amaliy Matematika
 • Matritsa tushunchasi. Matritsaning xususiy xollari- ko‘rinishlari

(m×n) o‘lchovli matritsa deb m ta satr va n ta ustunlardan tashkil topgan va

elementlari a sonlardan
ij iborat bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakli jadvalga aytiladi:

bu erda i = 1, ... , m; j = 1, ... , n. a sonlar matritsaning elementlari deyiladi.

i, j – matritsa elementining joylashgan o‘rnini ko‘rsatuvchi sonlar:
i – satr raqami, j – ustun raqami. m×n matritsaning elementlari soni, uni m ta satrlar sonini n ta
ustunlarga ko‘paytirish orqali aniqlanadi. Uningng o‘lchami (m×n) ga teng deyiladi.
 • Matritsaning xususiy xollari-ko‘rinishlari

O‘lchami (m×n)ga teng nol matritsa deb barcha elementlari nolga teng bo‘lgan matritsaga aytiladi, uni ∅ kabi
belgilanadi va nol matritsa deb yuritiladi. Masalan:

O‘lchami (1×n) ga teng matritsalarga satr-matritsa yoki satr deyiladi, masalan:

O‘lchami (m×1) ga teng matritsalarga ustun-matritsa yoki ustun deyiladi, masalan:

Agar matritsaning satrlari soni m uning ustunlari soni n ga teng bo‘lsa,
ya’ni m = n bo‘lsa, u holda, bunday matritsaga kvadrat matritsa deyiladi.
Odatda bunday holda n soniga matritsaning tartibi ham deb ataladi, masalan n=3 da:

Kvadrat matritsaning bosh diagonali elementlari deb a , a , ... , a sonlardan

1 22 tashkil
nn topgan, yani
jadvalning chap yuqori burchagidan o‘ng quyi burchakka qarab yo‘nalgan
1 diagonalidagi elementlariga
aytiladi; qo‘shimcha diagonalining elementlari deb esa, jadvalning o‘ng yuqori burchagidan chap quyi
burchakka qarab yo‘nalgan diagonalidagi elementlariga ayitadi:
Bosh diagonalidan yuqorisida va quyisida turgan barcha elementlar nolga teng
bo‘lsa, bunday kvadrat matritsaga diagonal matritsa deyiladi, misol uchun:

Bosh diagonalning bir tomonida joylashgan barcha elementlari nolga teng

bo‘lsa, bunday kvadrat matritsaga uchburchak matritsa deyiladi, misol uchun:
Bosh diagonali elementlari birlardan, qolgan elementlari esa nollardan iborat
kvadrat diagonal matritsaga birlik matritsa deyiladi va u E harfi bilan belgilanadi.
Masalan, 3-tartibli birlik matritsa quyidagi ko‘rinishga ega:

Matritsani transponirlash deganimizda, matritsaning satr elementlarini o’sha

nomerli ustun elementlarilariga mos almashtirilishiga aytiladi. Shunday qilib,
berilgan matritsani transponirlaganimizda matritsaning satrlari ustunlariga bir xil
ketma-ketlikda o‘rinlari almashadi degani, va aksincha.
 • Ixtiyoriy tartibli determinant tushunchasi.

"n" -tartibli kvadrat matritsa berilgan bo‘lsin:

n-tartibli determinant, yoki A matritsaning determinanti deb, n>1 bo‘lganda ushbu matritsa
elementlaridan tashkil topgan quyidagi formula yordamida hisoblanadigan songa aytiladi:
bu erda yig‘indi o‘zaro turlicha bo‘lgan barcha o‘rinlashtirishlar bo‘yicha olinadi, ya’ni

s – yuqori satrdagi, t – esa quyi satrdagi inversiyalar soni.

Yig‘indidagi qo‘shiluvchilar determinantni tashkil etuvchi hadlari

deyiladi; determinantni tashkil etuvchi har bir hadi matritsaning har bir satr va har
bir ustunlardan bittadan olingan matritsaning n ta elementlaridan iborat ko‘paytmasiga teng, bunda agar indekslar
o‘rniga qo‘yishlari soni juft bo‘lsa ushbu ko‘paytma o‘z ishorasi bilan olinadi, agar indekslari soni toq bo‘lsa qarama-
qarshi ishorasi bilan olinadi.

Birinchi tartibli determinant o‘zining yagona elementiga teng bo‘ladi. n- tartibli determinantni tashkil etuvchi barcha
hadlari soni n! ga teng. A matritsaning elementlari, satrlari, ustunlari va h.k. mos ravishda |A| determinantning tashkil
etuvchi elementlari, uning satrlari, ustunlari elementlari hosil qiladi deyiladi.
 • Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar
Ikkinchi tartibli A kvadrat matritsaning ikkinchi tartibli determinanti deb quyidagiga songa aytiladi:

Uchinchi tartibli A kvadrat matritsaning uchinchi tartibli determinanti deb quyidagi songa aytiladi:
Bu ifoda uchinchi tartibli determinantlarni hisoblashning uchburchak (Sarryus )
qoidasi deb ham ataladi. Uni quyidagi sxema yordamida ko’rsatishimiz ham
mumkin:

bunda determinantni tashkil etuvchi elementlar doirachalar, elementlarni mos

ko‘paytmalari esa yuqorida keltirilgan chizmadagi kesmalar yoki uchburchak

uchlaridagi sonlar ko‘paytmalari bilan ifodalanadi. Ularni “+” yoki “-” ishoralari

determinantning tarkibiga kiruvchi yig’indilar ishorasiga mos, masalan,