TÜRKMENISTANYŇ SAGLYGY GORAÝYŞ WE DERMAN SENAGATY MINISTRLIGI

MYRAT GARRYÝEW ADYNDAKY TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET LUKMANÇYLYK

UNIWERSITETI

ATTESTASION IŞI
TEMA: BRONHIAL ASTMA
INTERNT LUKMAN: ISMAILOWA HATYJA BAHTYÝAROWNA
JOGAPKÄR ASSISTENT: TÄÇMYRADOWA MARAL REJEPOWNA

Aşgabat 2022-2023
Işiň maksady: bronhial astmany wagtynda anyklamak we bejermek arkaly keselçilik sebäpli töwekgelçikleri
peseltmek.
Meýilnama:
1. Bronhial astmanyň kesgitlemesi.
2. Keseliň epidemiologiýasy.
3. Bronhial astmanyň sebäpleri.
4. Döreýiş we ösüş yzygiderliligi.
5. Bronhial astmada öýken-bronh ulgamyndaky patomorfologiki üýtgeşmeler.
6. Bronhial astmanyň toparlara bölünişi.
7. Keseliň kliniki suraty.
8. Bronhial astmanyň anyklanylyşy.
9. Kesel sebäpli ýüze çykýan gaýraüzülmeler.
10. Bronhial astmanyň tapawutlandyryş kesgitlemesi.
11. Bronhial astmanyň bejergisi.
12. Seljeriş işleriniň maglumatlary.
13. Netije.
 Bronhial astma – bu daşky dürli kesel dörediji gyjyndyryjylaryň täsiri bilen
bronhlaryň dowamly, persistirleýji, esasan allergiki alawlamasy. Kesel
bronhlaryň giperreaktiwliginiň we gaýdymly (spontan ýa-da bejerginiň täsirinde)
obstruksiýa alamatlarynyň peýda bolmagy bilen häsiýetlenýär. “Astma” grek sözi
bolup, kynlyk bilen dem alyş diýmegi aňladýar.
Epidemiologiýasy. Bronhial atsmanyň (BA) ýygylygy ýurduň howa-
geografiki ýagdaýyna we senagatyň ösüşine baglydyr. Kliniki-epidemiologiki
barlagyň netijelerine görä, Türkmenistanda barlagdan geçen ilatyň 3,5%-inde BA
anyklanyldy (Ö.Annadurdyýew, 1991). Aşgabat şäherinde – 3,04%, beýleki
şäherlerde – 2,24% we obalarda – 1,71% ýaýrandygy anyklanyldy. Aýallar orta
ýaşlarynda erkeklere garanyňda kesele 2,5 esse köp sezewar bolýarlar.
Erkeklerde BA ýaşulularyň we garrylaryň arasynda köpelýär. Käri akyl zähmeti
bilen bagly adamlar fiziki zähmet bilen bagly adamlardan köp keselleýärler.
 Bronhial astmanyň sebäpleri. BA dogabitdi (içki) kesel dörediji howply
faktorlary bolan adamlarda has köp ýüze çykýar.
Içki howply faktorlar:
 allergenleriň täsir etmeginde IgE-niň nesel geçýän görnüşiniň köp emele gelmegi;
 biologiki kemislikleri - immun (ganyň syworotkasynda T-supressorlaryň az
bolmagy we IgE-niň köpelmegi), endokrin (glýukokortikoidleriň ýetmezçiligi,
giperestrogenemiýa, GŞM-nyň gormonlarynyň disbalansy), wegetatiw nerw
ulgamy (parasimpatik nerw ulgamynyň täsiriniň agdyklyk etmegi), mukosiliar
ulgamda (Ig-Anyň peselmegi), arahidon kislotasynyň, prostaglandinleriň,
öýjüklerde kalsiniň metabolizminiň bozulmalary;
 organizmde, şol sanda öýken-bronh ulgamynda dowamly alawlama ojaklaryň
bolmagy.
Daşky kesel dörediji howp faktorlar:
 gülleriň tozanjyklary, öý we önümçilik tozanlary, dermanlar (aspirin, β-
blokatorlar, şol sanda göz damjalary), mör-möjekleriň madda çalşygynyň
önümleri, haýwanlaryň ýüňi we goňagy, kömelejik allergenleri we ş.m.;
 metereologiki (sowuk howa) we fiziko-himiki sebäpler (hapalanan
atmosfera);
 mehaniki we himiki gyjyndyryjylar: metal, agaç, pagta tozanlary, aşgarlaryň
we kislotalaryň buglary we ş.m.;
 stress, nerw, ruhy täsirler we fiziki agram salma.
 Bronhial astmanyň patogenezi. G.B.Fedoseýewiň (1984) görkezmesine görä BA-
nyň ýüze çykmagyna immunologiki we immunologiki däl mehanizmler gatnaşýar.
Immunologiki mehanizmler. Nesilde biologiki kemisligiň: IgE-niň (käwagt IgG-
niň) gereginden artyk sintezi, IgA-nyň ýetmezçiligi, T-supressorlaryň peselmegi we
olaryň hem-de dolmuç öýjükleriň sensibilizasiýasy; organiki däl ekzoallergenleriň
dem alyş ýollarynyň nemli bardasyna täsiri netijesinde olarda belok we
mukopolisaharid birleşigi bozulýar, ekzoallergenler denaturirlenen belok bilen
birleşip, autoallergenleriň, soňra bolsa autoantitelaryň emele gelmegi immunologiki
BA-nyň döremeginde uly orun tutýar.
Immunologiki däl mehanizmler. Bu nukdaýnazar boýunça BA-nyň ýüze
çykmagyna fiziki-himiki gyjyndyryjylar, infeksiýalar ýa-da olaryň toksinleri
sensibilizasiýasyz kesel dörediji täsir etmek bilen bronhlaryň diwarlarynda ýerleşen
dolmuç öýjükleriň duýujylygynyň üýtgemegine getirýär, netijede olar biologiki
aktiw maddalary (gistamin, serotonin, leýkotriýen) bölüp çykarýar we keseliň esasy
kliniki alamatlary ýüze çykýar.
Bronhlaryň duýujylygynyň üýtgemegi üç basgançakda geçýär:
• I basgançak – immunologiki döwür. Kesel dörediji sebäpleriň täsirinde
immunokompitent öýjükleriň ulgamynda immunologiki duýujylyga taýýarlyk
we immunologiki jogap döreýär;
• II basgançak – patohimiki döwür. Ýerli dokumanyň, şol sanda dolmuç
öýjükleriň alterasiýasy bolmak bilen, biologiki aktiw maddalaryň bölünip
çykmagy;
• III basgançak – patofiziologiki döwür. Biologiki aktiw maddalaryň täsir
etmeginde bronhlaryň nemli bardasynyň şekilli öýjükleriniň gipersekresiýasy,
bronhlaryň diwarlarynda allergiki alawlamanyň peýda bolmagy bronhospazma
we dem gysma tutgaýynyň döremegine getirýär.
Bronhial astmada öýken-bronh ulgamyndaky patomorfologiki üýtgeşmeler. BA-
da bronhlaryň nemli bardasynda dowamly persistrileýän allergiki alawlama ýüze
çykýar. Bu hadysa gipersekresiýa, bronhlaryň ýokary duýujylygyna we
obstruksiýasyna getirýär. BA morfologiki taýdan bronhlaryň nemli we nemasty
bardalarynda alawlama çişi, arterial dolganlylygy, birleşdiriji dokumanyň
distrofiki üýtgemeleri, epitelilalaryň infiltrasiýasy, ýylmanak myşsalaryň
gipertrofirlenmegi, bazal membrananyň ýognamagy, sekretirleýji şekilli
öýjükleriň köpelmegi bilen häsiýetlenýär. Şeýle hem allergiki alawlama dolmuç
öýjükleriň, eozinofilleriň, T-limfositleriň, fibroblastlaryň, epitelial we endotelial
öýjükleriň gatnaşmagynda geçýär.
Bronhial astmanyň klassifikasiýasy. BA-nyň halkara toparlara bölünişi sebäpler
boýunça düzüldi (KHK – X täzeden serediş, Ženewa, 1992):
1) Allergiýanyň agdyklyk etmegi bilen (allergiki bronhit, astmaly allergiki
rinit, atopiki rinit, atopiki astma, ekzogen allergiki astma, astmaly saman
gyzdyrmasy);
2) Allergiki däl:
a. idiosinkraziýa sebäpli, ýagny tebigaty boýunça daşky allergiki däl;
b. anyklanmadyk içki sebäpleriň täsirinde.
3) Garyşyk (bitinji we ikinji görnüşiň utgaşyp gelmegi);
4) Doly anyklanmadyk astma: astmatiki bronhit, soň ýüze çykan astma;
5) Astmatiki status.
Bronhial astmanyň geçiş agyrlygyna göra klassifikasiýasy (BA-nyň bejergisi we öňüniň
alnyşy boýunça global strategiýa, 2006):
Agyrlyk Kliniki alamatlary Gijeki Dem alyş görkezijileri
derejesi alamatlar

Ýeňil inter- Gysga wagtlaýyn alamatlar, hepdede 1 gezek we az. Keseliň Aýda 2 gezek DÇÝT ýa-da GDÇG1 ≥ 80%.
mittirleýji gysga wagtlaýyn ýitileşmesi (birnäçe sagatdan birnäçe güne ýa-da ondan Görkezijileriň gije-gündizdäki
çenli). Ýitileşme aralygynda keseliň alamatlarynyň hem az üýtgemegi < 20%
bolmazlygy we dem alyş işjeňliginiň kada bolmagy.
Ýeňil Alamatlary hepdede 1 gezek ýa-da günde 1 gezekden az. Hepdede 1 DÇÝT ýa-da GDÇG1 ≥ 80%.
persis- Gysga täsirli simpatomimetikler her gün ulanylýar, ýitileşme gezekden az Görkezijileriň gije-gündizdäki
tirleýji ukyny we işjeňligi bozýar. üýtgemegi 20-30%
Orta Alamatlar her gün. Gysga täsirli simpatomimetiklere talap Hepdede 1 DÇÝT ýa-da GDÇG1 60-
agyrlykda hepdede 1 gezekden az. Keseliň ýitileşmegi ukyny bozýar we gezekden köp 80%. Görkezijileriň gije-
geçişi işjeňligi peseldýär. Ýitileşme hepdede 2 gezekden köp, gündizdäki üýtgemegi >30%
näsaglaryň işe ukyplylygy peselýär, ukysy bozulýar.
Agyr geçişi Alamatlary hemişelik. Ýitileşmeler ýygy. Fiziki işjeňlik Gijeki alamatlar DÇÝT ýa-da GDÇG1 <60%.
peselen. ýygy Görkezijileriň üýtgemegi
>30%
Bellik: DÇÝT – dem çykarmanyň ýokary tizligi;
GDÇG – 1 sekuntda güýçlendirilen dem çykaryşyň göwrümi.
Keseliň kliniki alamatlary. BA-nyň döreýşi 4 basgançakda geçýär:
I basgançak – kesel dörediji howply sebäpleriň bolmagynda sagdyn adamlarda
kesel döremek howpunyň ýüze çykmagy;
II basgançak – keseliň öň ýagdaýy. Munda allergiki duýujylyk ýokarlanýar,
emma ol BA-nyň kliniki derejesine ýetip bilmeýär.
III basgançak – keseliň döremegi. BA-nyň klinikasy peýda bolýar.
IV basgançak – keseliň gaýraüzülmeleriniň ýüze çykmagy.
Subýektiw alamatlar (ýitileşme döwri):
 demgysma tutgaýy – ekspirator häsiýetli, hyžžyldyly;
 üsgülewik – gury, tutgaý görnüşli, dowamly, soňunda kynlyk bilen gopýan
gakylygyň çykmagy;
 demgysma tutgaýyndan öňki alamatlaryň (aura) bolmagy – birnäçe minut,
sagat, käwagt gün öňünden burun boşlugynda guraklyk duýgusy, asgyrma,
wazomotor rinit, ýeňil dem alma we başg..
Näsagdan keseliň taryhy ýygnalanda şu maglumatlar ýüze çykarylýar:
 alamatlaryň peýda bolmagy howa, pasla gije-gündize baglylygy;
 allergiki anamneziniň bolmagy (derman, iýmit, tozan we ş.m.);
 respirator keseller bilen köp kesellemekligi;
 näsagda dowamly iriňli we kömelejik keselleriň bolmagy;
 stress, psihiki we fiziki agram salmadan soň alamatlaryň döremegi.
Obýektiw maglumatlar (ýitileşme döwri):
 ýüzi - ýellenen, solak-gögeren, burun ganatlary dem alşa gatnaşýar;
 döş kapasasy - boýun wenalary çişen, ýokarky egin guşaklygynyň goşmaça myşsalary
dem alşa gatnaşýar, wagtyň geçmegi bilen çelek görnüşli;
 döş kapasasynyň palpasiýasynda – ses titremesiniň peselmegi (emfizemanyň hasabyna);
 döş kapasasynyň perkussiýasynda – keseliň başynda açyk öýken sesi, soňra guty sesi,
öýkenleriň aşaky serhetleriniň pese süýşmegi, öýkenleriň ekskursiýasyny takyklamak
kyn;
 öýkenleriň aukultasiýasynda – ilki güýçlenen dem alyş, wagtyň geçmegi bilen gowşak
wezikulýar dem alyş we gury hyžžyldylar (astmatiki statusda gury hyžžyldylaryň
bolmazlygy mümkin);
 ýürek-gan damar ulgamynda – tahikardiýa, arterial gan basyşyň ýokarlanmagy, ýüregiň
serhetleriniň saga ulalmagy, öýken arteriýasynyň üstünde II tonuň aksenti;
 iýmit siňdiriş ulgamynda – bagryň ulalmagy we içiň ýellenmegi (sag garynjyk
ýetmezçiligi goşulan ýagdaýynda);
 haly – mejbury, ortopnoe ýagdaýda.
Bronhial astmanyň anyklanylyşy. BA kesel kesgidi şu aşakdakylaryň esasynda
goýulýar:
o näsagyň arzlary, keseliň anamnezi, keseliň kliniki ýüze çykmalary;
o fizikal barlaglar;
o daşky dem alyş synaglary – spirometriýada GDÇG1-niň peselmegi, ÖGÝS-iň
(öýkeniň güýçlendirilen ýaşaýyş sygymy), Tiffno indeksiň peselmegi,
pikfloumetriýada DÇÝT-nyň (dem çykarmanyň ýokary tizligi) peselmegi;
o gakylygyň ýa-da bronhial sekretiň barlagynda mukdarda eozinofilleriň,
Kurşmanyň spirallarynyň we Şarko-Leýdeniň kristallarynyň tapylmagy;
o näsagyň allergiki ýagdaýy – deri, burun, konýuktiwal, inglýasilaýaly synaglar;
o BA-nyň klinikasyna meňzeş beýleki öýken-bronh keselleriniň ýoklugy.
Bronhial astmanyň gaýraüzülmeleri:
1) Öýken tarapyndan – öýkenleriň emfizemasy, dem alyş ýetmezçiligi,
atelektaz, pnewmotorkas, astmatiki status we başg..
2) Öýkenden daşky – öýken ýüregi (kompnesirlenen we dekompensirlenen-sag
garynjyk ýetmezçiligi), miokardyň distrofiýasy, endokrin bozulmalar we
başg..
Tapawutlandyryş kesgitlemesi. BA kesel kesgidini takyklamak üçin ony
ÖDOK, mukowissidoz, ýürek astmasy, bronhoektaz, inçekesel,
giperwentilýasiýa sindromy we çep ýürek ýetmezçiligi ýaly kesellerden
tapawutlandyrmaly.
Bronhial astmanyň bejergisi. GINA (BA-nyň anyklanyşy we bejergisi boýunça
global başlangyjy) boýunça BA-nyň bejergisiniň hödürnamasy:
1. Bazis bejergi – keseli gözegçilik astynda saklamak üçin ulanylýan derman
serişdeler. Olara pürküçli (ingalýasion) glýukokortikosteroidler (IGKS),
IGKS bilen kombinirlenen bronhodilýatatorlar (formoterol), leýkotrien
reseptorlarynyň antogonistleri degişli;
2. Gaýragoýulmasyz kömek serişdeleri – (gysga täsirli β2-agonistleri)zerurlyk
ýüze çykanda bronhospazmy aýyrmak maksady bilen bellenilýär;
3. Simptomatiki bejergi – antibakterial, mukolitikler, immunoterapiýa we
başg..
Seljeriş işleriniň netijeleri. S.A.Nyýazow adyndaky bejeriş-maslahat beriş
merkeziniň “Pulmonologiýa” bölüminde “Bronhial astma” kesel kesgitlemesi
bilen ýatymlaýyn bejergi alýan näsaglaryň 42 sanysynyň arasynda – jyns, ýaş,
keseliň sebäpleri, kliniki görnüşleri, alamatlary, gaýraüzülmeleri we bejeriş
usullary boýunça seljeriş işleri geçirildi.
erkek aýal

Bronhial Sany % 26%

astma
Jemi 42 100%
Erkek 11 26%
Aýal 31 74%
74%
 Bronhial Sany % Bronhial astma Sany %
astma Jemi 42 100%
Jemi 42 100% Tozan 9 21%
15-19 ýaş 8 19% Çilim 4 9,5%
20-29 ýaş 6 14% Kömelejikler 3 7%
30-39 ýaş 4 9,5% Ösümlikler 7 16,5
40-49 ýaş 11 26,5% Howa şertleri 3 7%
50-59 ýaş 8 19% Nerw-stress 4 9,5
60-dan ýokary 5 12% Dermanlar 1 2,5%
ýaş Himiki 6 14,5%
gyjyndyryjylar
Mehaniki 5 12,5%
gyjyndyryjylar
Series 1
30

25 26.5

20
19 19
15
14
10 12
9.5
5

0
15-19 ýaş 20-29 ýaş 30-39 ýaş 40-49 ýaş 50-59 ýaş 60-dan ýokary
ýaş
 Bronhial astma Sany % Bronhial astma Sany %
Jemi 42 100% Jemi 42 100%
Allergiýanyň     Allergiki rinitli 28 67%
agdyklyk etmegi 5 13% Allergiki rinitsiz 14 33%
bilen
Allergiki däl 2 4%
Garyşyk 31 73%
Doly  
anyklanylmadyk 3 7% allergiki rinitli allergiki rinitsiz
astma
Atsmatiki status 1 3%

Atsmatiki status 3

33%

Doly anyklanylmadyk astma 7

Garyşyk 73

67%
Allergiki däl 4

Allergiýanyň agdyklyk etmegi bilen 13

 Bronhial astma Sany % Bronhial astma Sany %
Jemi 42 100% Jemi 42 100%
Öýkenleriň emfizemsy 34 80% Gormona bagly 33 78,5
Dem alyş ýetmezçiligi 5 11% Gormona bagly 9 21,5
Astmatiki status 1 3% däl
Öýken ýüregi 1 3%
Miokardiodistrofiýa 1 3%

11 3
3
3

Gormona bagly dal

Gormona bagly
80

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Öýkenleriň emfizemsy Dem alyş ýetmezçiligi Astmatiki status

Öýken ýüregi Miokardiodistrofiýa
Netije. Häzirki döwürde lukmançlygyň ösmegi bilen Bronhial astmany
wagtynda anyklamak we dogry bejermek arkaly keselçilik sebäpli
töwekgelçiligi ep-esli azaldyp bolýandygyny görmek bolýar. Seljeriş işleriniň
netijlerinde görkezilişi ýaly, Bronhial astma kesel kesgidi goýlan näsaglaryň
ömrüniň dowamlylygy ortaça ýaşa gabat gelýär, agyr gaýraüzülmeleri az,
kesel irki ýaşlarda ýüze çykarylýar. Bu bolsa ýurdumyzda Hormatly
Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň ýolbaşçylygynda hem-de Milli
Liderimiz, Gahryman Arkadagymyzyň saýasynda saglygy goraýyş
ulgamynyň kämilleşýändiginiň we ösyändiginiň alamatydyr.