SİSMİK

PROSPEKSİYON
DERS-9

PROF.DR. HÜSEYİN TUR

 9. SİSMİK
PROSPEKSİYONDA HIZ
KAVRAMI
 Yansıma Sismiğinde Hız-Kayaç İlişkileri

Hız bilgisi sismik çalışmalarda elde edilmeye çalışılan en önemli

bir yer altı jeolojik ortam parametresidir. NMO düzeltmesinin
yapılabilmesi, yansıma zaman bilgisinin derinliğe dönüşümü için
doğru olarak belirlenmelidir. Hız, çalışmanın amacına göre
farklılıklar göstermektedir. Yansıma sismiğinde «hız bilgisi»
aşağıda sıralananlar durumlar için önemlidir;

• Derinlikle seyahat zamanın değişimi,

• Bir model ile sismik verinin kontrolü,
• Geometrinin düzeltilmesi (Göç-Migration)
• Sinyal ve gürültünün sınıflaması ve süzgeçleme
• Jeolojik ve litolojik yorumlama

Sismik hızlar aşağıda sıralanan elastik parametrelere bağımlıdır:

Volkanik/Metamorfik Kayaçlar: Çok az gözenekli volkanik
kayaçlarda, sismik hızlar artan sıkı mineral içeriği ile artar.

Çökel (Tortul-Sedimanter) Kayaçlar: Çökel kayaçlarda,

gözeneklilik ve tane yapısının etkileri çok önemlidir ve sismik hız
ilişkileri karmaşıktır. Bununla birlikte hızlar sismik dalganın belirli
bir uzaklığı gitmesi için gereken zaman ölçüldüğünde belirlenebilir.
Doğrudan ölçümler labaratuvar ortamında küçük karotlar üzerinde
veya arazide bir kuyuda gerçekleştirilebilir. Değişik deneysel
ilişkiler karotlar veya arazi gözlemleri üzerindeki ölçümlerden
tahmin edilmektedir.

1) Derinliğin ve yaşın fonksiyonu olarak P dalga hızı aşağıdaki

gibi hesaplanabilir (Faust, 1951)

(9.1)

Z: derinlik (km), T: Jeolojik yaş (milyonyıl)

2) Ortalama hız denklemi (Wyllie, 1958).

(9.2)

3) Gardner vd. (1974) tarafından bir çok örnek üzerinde yapılan

ölçümlerden sonra, kayaç yoğunluğu ile sismik P-dalgası hızı
arasında elde ettiği deneysel yaklaşım denklem (9.3) ile verilir.

(9.3)

Burada,  (gr/cm3) yoğunluk, Vp (m/s) P-dalgası hızı ve c kayacın

özelliğine göre bir sabit olup genellikle c=0.31 olarak
kullanılmaktadır.
 Sismik Hızı Etkileyen Faktörler

Sıcaklık (soğuk hızı artırır) Porozite (Gözeneklilik)

Yoğunluk Boşluk sıvısı (cinsi ve miktarı)
Derinlik (basınç) Litoloji
Sinyal frekansı Çimentolanma
Basınç Metamorfizma
Konsolidasyon (Sıkılık
Şekil 9.1. P- ve S- dalga hızları ve oranlarının üzerine farklı kayaç
türlerinin etkilerinin özeti (Sheriff ve Geldart, 2004).
 Materyal P-dalga hızları (m/sn) Materyal P-dalga hızları
(m/sn)

Hava 330-340 Kireçtaşı (sıkı) 2800-7000

Su 1450-1530 Dolomitler 2500-6500
Petrol 1300-1400 Anhidrit 3500-5500
Killi-kumlu balçık (loess) 300-600 Kayaç Tuzu 4000-5500
Toprak 100-500 Alçıtaşı (Gypsum) 2000-3500
Kar 350-3000 Şeyl 2000-4100
Katı buzul* 3000-4000 Granitler 4600-6200
Kum (taneli, gevşek) 200-2000 Basalt 5500-6500
Kum (kuru, gevşek) 200-1000 Gabro 6400-7000
Kum (su doygun, gevşek) 1500-2000 Peridodit (Siyah renkli iri taneli 7800-8400
ultrabazikler)
Buzul taşı (Glacial Moraine) 1500-2700 Serpantin (Sulu magnezyum silikat) 5500-6500

Kum ve çakıl taşı (yakın yüzey) 400-2300 Gnays (Yapraklı iri taneli metamorfik 3500-7600
kayaç)
Kum ve çakıl taşı (2 km derinlikte) 3000-3500 Marbles (Mermer-metamorfik 3780-7000
kireştaşı)
Kil 1000-2500 Sülfit madenleri 3950-6700
Nehir çamuru/kili 300-1800 Tozlaşmış yakıt külü (Pulverised fuel 600-1000
ash)
Sel alüvyonu (floodplain) 1800-2200 Moloz, sel taşı 160-600
Donmuş toprak (Quarternary-sediments 1500-4900 Heyelan molozu 400-750
permafrost)
Kumtaşı 1400-4500 Beton 3000-3500
Kireçtaşı (ayrışmış) 1700-4200 Ayrışmış toprak 180-335
Sismik Hız Türleri (Çeşitleri)
Sismik veriler gerçek jeolojik ortamların hızları, yani ara hızlarla
kaydedilir, ancak kaydedilen bu verilerin işlenmesi sırasında belirli
kabuller nedeniyle farklı hız tanımlamaları kullanılmaktadır.
Aşağıda tabloda sismik çalışmalarda kullanılan hız çeşitleri ve
neden kullanıldıkları listelenmiştir.
 HIZ TÜRLERİ

ORTALAMA HIZ: Yeryüzü ile yansıtıcı arayüzey arasında

Vort
h h  h 2  ....  h n
  1 
h i
ortalama bir sismik hız düşünülür. Ortalama hız derinlik
dönüşümünde kullanılır.
t t 1  t 2  ....  t n t i

ARA HIZ: Eğer h2 ve h1 derinliklerindeki iki yansıtıcı t2 h 2  h1

ve t1 tek yol zamanı veriyorsa, bu tabakanın gerçek hızı Vara 
ara hız olarak adlandırılır. t 2  t1

x2 x2
YIĞMA (NMO) HIZI: NMO düzeltmesinde kullanılan t ( x )  t (0)  2
2 2
V yığ 
hızdır. Sismik veriden sadece bu hız elde edilebilir. V yığ t 2  t 02

KÖK-ORTALAMA-KARE (RMS) HIZ: Yeraltı n

tabakadan oluşuyorsa ve her birinin hızı V1, V2,…,Vn
2
V rms 
V12 t 1  V 22 t 2  ....  V n2 t n

V t 2
i i

ise, dalganın bunları tek yol geçiş zamanı t1, t2, …, tn t 1  t 2  ....  t n t i

olmak üzere, kısa açılım boyları için Vnmo yerine

kullanılır.

DIX ARA HIZI: RMS hızından ara hızlara geçişi sağlar. t2 V22 t 2  V12 t 1
ve t1 zamanlarına sahip iki yansımanın RMS hızları V2 ve V 2
dix 
V1 ise, Dix ara hızı t 2  t1
 1. Ara Hız

Sismik dalganın, Z1 ve Z2 derinliklerindeki yansıtıcılar

arasındaki yayılma hızıdır. Tabaka hızları olarak da bilinir.
Litolojinin değişimine bağlı olarak değişebilir.

Sismik dalga Z1 derinliğine t1 zamanında (tek yol zamanı) ve Z2

derinliğine t2 zamanında (tek yol zamanı) ulaşıyorsa, ara hız;

şeklinde hesaplanır. Normal olarak ara hızlar, litolojileri

belirlemede kullanılacak bir veridir, ancak hesaplama yöntemleri
önemlidir.
Ara hızlar, kırılma çalışmalarından, Düşey Sismik Profil-DSP
(Vertical Seismic Profilling-VSP) yönteminden, sonik log (hız
logları, açılmış kuyulardan elde edilen) bilgilerden ve dolaylı olarak
Dix (1955)’in ara hız denkleminden elde edilir. Eğer tabaka
kalınlıkları çok ince ise, sonik log ve kuyu atışları (cheek-
shot)’ndan elde edilen hız, o tabakanın gerçek hızıdır. Bu hızlar
yoğunluk ve gözeneklilik (porosity) gibi, kayaçların fiziksel bir
özelliği olarak kullanırlar.
 2. Ortalama Hız
Her hangi bir yansıtıcıya kadar dalganın tek yol gidiş-
zamanının kat ettiği yola bölümüdür. Bu hız doğrudan kuyu
atışlarından, düzeltilmiş sonik loglardan veya ara hızların ağırlıklı
ortalamalarından elde edilir. Bu hız bilgisi, açılım etkisi (NMO
düzeltmesi) uygulanmış kesitlerin derinlik dönüşümünü yapmak
için kullanılır. Diğer bir deyişle ortalama hızlar işlem ortamında
kullanılır. Pratikte Vort, Vave , gibi sembollerle gösterilirler.
 3. Ağırlıklı Ortalama Hız-Kök Ortalama Kare Hızı

RMS hızı, tabaka serilerinin zaman ağırlıklı ortalama hız

değerleridir. Bu hız atış ortamı verilerinin, işlem ortamına
aktarılması için, NMO işleminde ve yığmada kullanılmaktadır.
Eğer kaynak alıcı arası uzaklıklar küçük ise, NMO hızı, RMS
hızına yaklaşır. RMS hızı yansıtıcı yüzeyin yatay olması dışında
ortalama hızdan büyüktür. Genellikle, VRMS olarak gösterilir. T2-X2
grafiklerinden elde edilen hız VRMS hızıdır. RMS hızı,

bağıntısı ile hesaplanır

 4. Ani Hız

Hız derinlikle sürekli olarak değişiyorsa, belirli bir z derinliğinde ki

değeri, (z2-z1) aralığını, bir dz kalınlığına sahip sonsuz derecede
küçük bir ince tabaka oluncaya kadar daraltmak suretiyle ara hız
formülünden elde edilir. Yani ara hızın türevi alınırsa,

elde edilir.
5. Dix (1955) Ara Hız Denkleminin Türetilmesi
 HIZ ANALİZİ - GENEL
Tek kanallı veri toplama
2h
ts 
V
ts : gözlenir

1 bilinen, 2 bilinmeyen olduğundan hız ve/veya

derinlik bulunamaz
h: bilinmez
V: bilinmez

Sismik veriden sismik dalga hızının kestirimi, sıfır ofset dışında
ofsetli veri toplanması ve CDP gruplarının oluşturularak verinin
işlenmesi ile mümkündür.
SİSMİK KESİT HIZ JEOLOJİK KESİT
 Hızların Ölçümü
1. Arazi ve Laboratuvar Ölçümlerinden (Doğrudan Ölçümler)

Hız Logları (Sonic Loglar

Kuyu içi Atışlar (Uphole)
Kuyu Kontrol Atışları (Check shot)
Sondaj Kuyularından Alınan Numunelerden Lab.
Ortamlarında Hız Ölçümleri

2. Sismik Kayıtların Analizinden (Dolaylı Ölçümler)

 Sismik Kırılma Yöntemi Verisinden

 Düşey Sismik Profil Yöntemi-DSP (Vetical Seismic Profiling-VSP)
 Sismik Yansıma Verisinden

a) T-T Yöntemi (NMO denklemi)

b) T2-X2 Yöntemi (RMS hızları)
c) Sabit hız taraması
d) Sabit Hız Yığması
e) Hız Spektrumları

31
 HIZ ANALİZİ

Yer modeli NMO hızı

Yatay tek tabakalı ortam
Yatay çok tabakalı ortam
Eğimli tek tabakalı ortam
Gelişigüzel eğimli tabakalı
ortam
Arayüzeyin üzerindeki ortamın hızı
Küçük açılım boyları için RMS hızı
Ortamın hızının eğim açısının kosinüsüne bölümü
Küçük açılım boyları ve küçük eğim açıları için RMS hızı

NMO hızı
yığma hızı

NMO hızı kısa açılımlardaki hiperbolik yansımalar için geçerli iken, yığma hızı tüm bir açılım
boyunca veriye en iyi uyan hiperbolün hızına dayanmaktadır

RMS hızı, tabakalı ortamlarda NMO düzeltmesi için kullanılan hızdır.

 T2-X2 Yöntemi…
Sismik kırılma yönteminde olduğu gibi, sismik yansımada da her bir
arayüzeyden gelen yansımaların varış zamanları piklenir ve T-X grafikleri
oluşturulur. T-X eğrileri hiperbollerdir. Bu hiperboller T 2-X2 grafiklerine
dönüştürülürse hiperboller doğrusal olur. Bu doğruların ortalama eğimleri her
bir arayüzey kadar olan hızı verir. Bu hıza kök ortalama kare hız (root mean
square-RMS-velocity) denir. Bu hızlar daha sonra Dix ara hız denklemin

ile ara hızlara dönüştürülür. t  2 t

0 ,i i
i 1

hi
t i 
Vi

33
t0,i: i. tabakandan yansımanın sıfır ofset zamanı

ti: i. tabaka için tek yol seyahat zamanı