1.

1. Predmet
Predmet,, metode
metode ii naziv
naziv
nomotehnike
nomotehnike

• Predmet nomotehnike jesu PN, pravni propisi

(PA) i njihovo donošenje.
• nomotehnika izučava formalna obilježja PA.
• ona ostavlja po strani sadržinu PN i PA koja se
izučava u drugim pravnim naukama.
 Šta izučava nomotehnika?

• nomotehnika izučava pravila koja se

odnose na stvaranje PN i PA.
• za PA formal.karakt.imaju veliki značaj.
• s obzirom na formalna svojstva PA
određuje se njegovo mjesto u hijerarhiji
PA i odnos prema drugim PA.
 Koja tri elementa određuju
formalne karakteristike PA?

1. organi nadležni za donošenje PA,

2. postupak donošenja PA i
3. materijalizacija PA.
• s obzirom na to koji organ i po kom
postupku donosi PA, PA se međusobno
razlikuju i zauzimaju različito mjesto u
hijerarhiji PA.
 Predmet nomotehnike jesu…

1. opšta načela i pravna znanja kao i znanja

iz drugih nauka (logika, jezik…) koja su
neophodna za donošenje PA;
2. osnovna pravila pravno-tehničkog
oblikovanja PA, te oblici i vrste PA;
Predmet nomotehnike jesu...

3. nadležnosti različitih organa za donošenje

PA i postupak donošenja PA.
• kompleksan, složen i interdisciplinaran, jer
zahtijeva znanja ne samo iz različitih
oblasti prava, već i iz drugih nauka.
 Metode nomotehnike

• sadrže načine, postupak i tehnike

stvaranja opštih PA.
• kompleksnost predmeta kog izučava
nomot. kao i interdisciplinarnost znanja
neophodnih za njegovo izučavanje
zahtijeva i primjenu raznovrsnih metoda.
 Metode koje koristi
nomotehnika

1. opšte: koriste i druge društvene nauke

(istorijski, sociološki, komparativni...),
2. posebne: lingvistički i logički primjenjuju
se prilikom donošenja PA, te njegove
interpretacije; strukturalni - nalazi svoju
primjenu naročito u oblikovanju strukture i
sistematike PA; semantički -značajan za
precizno određivanje značenja PN...
 Nazivi nauke

• za nauku koja izučava pravila o stvaranju

prava koriste se različiti nazivi.
• svaka relativno mlada nauka na početku
svog konstituisanja u samostalnu naučnu
disciplinu duže ili kraće vrijeme traga za
nazivom koji najadekvatnije odražava
predmet kojeg ta nauka izučava.
 Nazivi nauke

• danas: brojni i različiti nazivi.

• npr: "nomotehnika"; "zakonodavna
tehnika" ; "tehnika stvaranja prava";
"tehnika izrade propisa",
• kao i: "pravno normiranje"; "nauka o izradi
propisa"; "nomografija"; "zakonografija“...
2. Nastanak i razvoj pravnog
normiranja

• nastanak prava, pravnih pravila i PA

tijesno je povezan sa nastankom države.
• i prije nastanka države, postojala su
određena pravila koja su uređivala
ponašanje pripadnika određene zajednice i
odnose među njima.
 Nastanak i razvoj pravnog
normiranja

• davno se razvila svijest o potrebi

uređivanja pomoću određenih pravila
međusobnih odnosa pripadnika određene
zajednice.
• Platon: neophodno je da ljudi imaju zakone i
da se prema njima upravljaju...»; u
suprotnom, anarhija i zakon jačega.
 Tri osnovne faze – I faza

• I faza - period do stvaranja države.

• u zajednicama koje su prethodile
stvaranju države postojala su pravila koja
su uređivala ponašanje pripadnika te
zajednice, kao i odnose između njih.
• nastajala su tokom dužeg vremena,
ponavljanjem određenog načina ponašanja i
prihvatanjem tako nastalih pravila od
strane svih pripadnika zajednice kao opštih
i za sve važećih pravila.
 I faza

• to su bila običajna pravila u čijem

uobličavanju su učestvovali svi članovi
zajednice.
• karakteristika - nepisana pravila.
 II faza

• otpočinje sa nastankom države, a

završava sa nastankom građ. društva.
• uz običajno pravo nastaju i prvi pisani PA.
• prvi PA nastali su u starom vijeku:
 II faza

• Mesopotamija - Hamurabijev zakonik (1792­

1750 pne);
• Egipat - Bokhorisovi zakoni;
• Rim - Zakon XII tablica (451-449 god. pne)
• Kina - Klasik zakona Fa-King (IV vijek pne);
• Grčka - Drakonovi zakoni (VII vijek pne) i
Solonovi zakoni (oko 638 - oko 559 pne)...
 II faza

• Vizantija - Justinijanova kodif. -483 - 565

• Indija - Zakonik Manua (oko 200 god.);
• Salijski zakonik (V vijek-Franačka država);
• u Rusiji, Ruska pravda (978-1054 u Kijevu),
Sudbenik (1497 u Novgorodu);
• u Njemačkoj, Alarikov brevijar (506),
Sasko ogledalo (1215-1275);
• u Srbiji Dušanov zakonik (1349-1353)...
 II faza

• zajed. obilj. - zapisivanje običaj prava.

• nastali su prvi pisani pravni propisi nazvani
najčešće po državi u kojoj su nastali,
Danski zakon iz 1683; Norveški zakon iz
1687; Bavarski zakonik iz 1616), po imenu
vladara koji je odlučio da se ova pravila
zapišu (npr. Zbornik Mafije Korvina iz
1486; Alarikov brevijar iz 506) ili po imenu
njegovog sastavljača (npr. Verbecijev
tripartit iz 1517).
 II faza

• najveći broj PN u ovim PA - zapis običaj.

prava i naredbe i odluke vladara.
• stvaranjem prava – bavi se jedan sloj
društva, a prvenstveno sam vladar.
• ovo razdoblje obilježava prvenstveno
primjena prava, pisani PA donose se
povremeno.
 III faza

• otpočinje stvaranjem građanskog društva.

• karakter i priroda PN i PA mijenjaju se.
• PA nisu više samo zapis običajnog prava i
vladarevih zapovijesti.
• zakoni koje donosi parlament su
novostvorena pravila koja, u okviru svoje
nadležnosti donosi zakonodavni organ.
 III faza - karakteristike

• cilj PN - da uredi buduće ponašanje i

odnose između subjekata jedne zajednice
• zakon je opšti PA, a PN apstraktno pravilo
koje se odnosi na građane i na vlast.
• zakon doprinosi pravnoj sigurnosti, on je
jednak za sve bilo da štiti ili kažnjava.
• vlast koja donosi zakone ograničena je
zakonima koje je sama donijela, zakoni se
odnose na sve, vlast ih se mora pridržavati.
 III faza – potreba da se
izučava nastanak PA i PN

• javlja se sa nastankom i razvojem

građanskog društva, a na to je uticalo
više činilaca:
1. pravna pravila počinju da se donose za
budućnost (zakoni više nisu zapis običajnih
pravila iz prošlosti već nova kreacija koja
uređuje buduće odnose).
 III faza

2. parlament stvara nova pravna pravila

donoseći zakone, dok vladar prvenstveno
primjenjuje, a manje stvara pravo.
• sa nastankom i razvojem parlamentarizma
nastaju i razvijaju se i pravila parlament.
procedure među kojima i pravila o
donošenju zakona (donose se prvi
poslovnici u parlamentima).
 III faza

• brojna i precizna procesna pravila najprije

su se razvila u oblasti primjene prava,
odnose se na donošenje pojedinačnih PA
prvenstveno u sudovima koji su
primjenjivali pravo (krivično - procesno
pravo; parnični postupak ), a tek potom i u
oblasti stvaranja prava u odnosu na opšte
PA, prvenstveno u odnosu na ustav i zakone
koje donosi zakonodavni organ.
 III faza

3. veoma složena i raznorodna materija koju

treba urediti pravom,
4. brojni i raznovrsni propisi kojima se ta
materija uređuje (ustav, zakoni,
podzakonski akti) kao i
5. različiti i brojni organi koji donose PA
(parlament, vlada, organi lokalne vlasti,
organi vlasti u federalnim jedinicama i sl.).
 III faza

• ove potrebe dovele su i do svestranijeg

proučavanja stvaranja PA.
• ovim pitanjima bave se mnogi teoretičari
(H. Kelzen u djelu „Opšta teorija države i
prava„; Rudolf Jering u djelu „Cilj u
pravu„).
 III faza

• nastaju i prva sistematska djela koja se

bave izučavanjem donošenja i stvaranja PA
(D. A. Kerimov i grupa autora „Zakonodavna
tehnika„, 1965; S. Aleksejev „Mehanizam
pravnog regulisanja,„ 1966; A.A. Ušakov „O
pojmu pravne tehnike i njenim osnovnim
problemima", 1961 i „O zakonografiji,
njenoj sadržini i zadacima", 1975; H. Miler
„Tehnika donošenja zakona,„ 1963 i dr.).
 U našoj pravnoj nauci o
problemima pravnog
normiranja:

• Baltazar Bogišić u „Opštem imovinskom

zakoniku za Knjaževinu Crnu Goru" (1888)
piše i o principima donošenja zakona;
• M. Vuković „Izrada pravnih propisa -
nomotehnika„ (1966);
• M. Zečević „Proces stvaranja opštih akata„
 U našoj pravnoj nauci o
pravnom normiranju pisali su:
• M. Zečević i Lj. Jović: Metodologija
pripreme normativnih akata, 1984;
• B. Perić: Pravni sustav i pravna tehnika,
1980;
• B. Ivanović:Uvod u pravno normiranje,
1983;
• I. Borković: Postupak i tehnika izrade
pravnih propisa,1985 više izdanja;
• Z. Jelić:Osnovi normativne tehnike, 1986.
 Nastanak nomotehnike kao
posebne metodološko -
pravne discipline

• mlada metodološko - pravna disciplina.

• znanja o stvar. PN i izradi PA parcijalna.
• kvalitet pravnog propisa često je zavisio
od ličnih osobina i znanja autora koji je
bio angažovan na poslovima pripreme PA.
 Izučavanje u okviru drugih
nauka

• do nedavno predmet nomotehnike

izučavan je u okviru drugih pravnih nauka.
• opšta pravna znanja i opšti teorijsko -
metodološki principi od značaja za
donošenje PA - teorija države i prava.
• pravila o postupku donošenja ustava i
zakona - ustavno pravo,
• pravila o donošenju PA uprave - upravno p.
 Argumenti u prilog
konstituisanju posebne naučne
discipline:

1. mnogobrojnost PA - veliki broj raznih

društvenih odnosa mora se urediti pravom;
stalno se uvećava broj PA;
• raznovrsnost odnosa koji se uređuju
pravom i raznovrsnost PA (ustav, zakoni,
uredbe, odluke, pravilnici, poslovnici,
naredbe, uputstva...);
 Argumenti u prilog
konstituisanju posebne naučne
discipline:

2.povećavanje broja subjekata koji donose

PA: a) državni - parlament, vlada, šef
države, centralni, lokalni organi vlasti,
organi vlasti u federalnim jedinicama i b)
nedržavni organi - ustanove, privredni
subjekti, udruženja; npr. BiH.
 Kakav treba da bude PA?

• mora odgovarati društvenim potrebama.

1. kvalitetan - rješenja u PA moraju biti
realna i cjelovita, međusobno usklađena i
neprotivrječna, PN saopštena jasno i
razumljivo, PA integrisan u cjelinu pravnog
sistema, usklađen sa drugim PA i
neprotivrječan PA koji čine cjelinu pravnog
sistema.
 Kakav treba da bude PA?

2. komunikativan - mora biti razumljiv i

pristupačan adresatima, a PN razumljiva,
kratka i precizna.
3. praktično primjenjiv - rješenja sadržana
u propisu primjenjiva u praksi.
• donošenje pravnog propisa mora pratiti
potpuno i valjano obrazloženje.
 3. Nomotehnika kao nauka

• nomotehnika (od grčkih riječi: nomos =

zakon i tehne = vještina) ili pravno
normiranje, stvaranje prava, izrada pravnih
propisa.
• jedna od najmlađih naučnih disciplina i
najmlađih nastavnih predmeta.
• prvi put - kao posebna naučna disciplina na
nekim pravnim fakultetima početkom
šezdesetih godina 20 vijeka.
 Nomotehnika kao nauka

• danas - potrebe za nomotehnikom svakim

danom sve veće.
• ipak - još uvijek nije zauzela potrebno
mjesto u sistemu pravnih nauka.
• u prošlosti su stvaraoci pravnih propisa
radili prema dotadašnjoj poznatoj praksi i
vlastitoj intuiciji koristeći način
izražavanja, kao i kod saopštavanja bilo
koje druge misli.
 Nomotehnika kao nauka

• u početku se pravno normiranje svodilo na

tzv. kazuističko (od latinske riječi: kasus =
slučaj), primjerično navođenje pojedinih
rješenja koja su se nalazila u praksi.
• vremenom - takvi slučajevi umnožili tako da
je zbog nepreglednosti bilo nužno njihovo
sažimanje u određene forme opštosti.
 Naučna disciplina ili vještina

• istorijski gledano, stvaranje propisa je

najprije bilo obična improvizacija,
prakticizam ili u najboljem slučaju vještina.
• i danas se neopravdano postavlja pitanje:
da li je nomotehnika?
1. naučna disciplina ili
2. samo vještina.
 Naučna disciplina ili vještina

• vještina je uvijek vezana za ličnost -

pojedinca i rijetko se uspješno prenosi na
druge (vještina rukovođenja, slikanja...).
• vještina nije zadovoljavala potrebe
stručnosti jer su se vremenom sve više
tražili propisi sa širim uopštavanjem i
apstrakcijama.
• savremene potrebe pravnog poretka i
složenost propisa daleko su prevazišli i
improvizaciju i prakticizam i vještinu.
 Potreba postojanja posebne
naučne discipline
• nesporna je danas potreba postojanja
posebne naučne discipline koja se sa
naučnog aspekta bavi pitanjima stvaranja
PA koja je šira i dublja od same vještine.
• danas se nomotehnika usmjerava na način
izražavanja i formulaciju PA, ne
zanemarujući pri tom i sadržaj.
• nomotehnika se odnosi na stvaranje opštih
PN, a ne i pojedinačnih.
 Potreba postojanja posebne
naučne discipline

• nesporno da su opšte PN neuporedivo

važnije od pojedinačnih.
• njima se određuje način postupanja u
neograničenom vremenu za neodređen broj
slučajeva i na taj način provodi pravna
politika.
 Kakvu ulogu imaju pravni
propisi danas?

• stvaralačku, regulativnu i zaštitnu ulogu s

ciljem ostvarenja društvenih ciljeva i s
većim stepenom društvenog razvoja.
• u praksi - određeni problemi.
• nestručna izrada propisa vodi ka
preopširnosti, prazninama, ponavljanjima,
stalnim izmjenama i dopunama i na kraju
pravnoj nesigurnosti.
 Sukob naučnog i tehničkog
pristupa

• dominacija praktične birokratske moći u

normativnoj djelatnosti svodi nomotehniku
na rang vještine negirajući joj naučni
sadržaj i značaj.
• prisutan je u praksi stalni sukob između
naučnog i tehničkog pristupa pravnom
normiranju.
Jačanje značaja nomotehnike

• nestručno i neznalački izrađeni pravni

propisi mogu upropastiti i najbolje
osmišljenu društvenu politiku.
• značaj nomotehnike se povećava sa
izgradnjom sistema lokalne i regionalne
samouprave koje takođe donose propise.
 Značaj nomotehnike...

• na naučnim principima olakšati pravno

ostvarenje ciljeva društvene politike.
• s tog stanovništva pravno normiranje je
jedan od najsloženijih i najodgovornijih
društvenih poslova.
 Šta je nomotehnika?

• nauka o jezičkom, logičkom i političkom

izražavanju pravnih propisa, te o njihovoj
strukturi.
• nema posebnih nomotehnika za pojedina
područja materijalnog prava.
• služi se i drugim naukama: gramatika,
logika, psihologija, stilistika, politika...
• konstatacija - nomotehnika je jedinstvena
naučna disciplina.
 Karakteristična svojstva
nomotehnike

• nauka o pripremi pravnih propisa sa

metodol., strukturne i jezičke strane.
• dva karakteristična svojstva nomotehnike
kao nauke određuju odnos nomotehnike
prema drugim pravnim naukama:
1. načelo jedinstvenosti i
2. načelo univerzalnosti.
 Načelo jedinstvenosti

• znači da ne postoji više različitih nauka o

nomotehnici, već je u pitanju jedna
jedinstvena nauka koja prikuplja i
sistematizuje saznanja iz oblasti
donošenja PA i izučava donošenje PA.
 Načelo univerzalnosti

• označava karakter ove nauke čija

saznanja su opšteg karaktera, te su
primjenjiva u svakoj pojedinoj oblasti
prava i to kako u unutrašnjem pravu tako
često i u komparativnom pravu.
• nomotehnika je opšta metodološko-
pravna nauka jer ne izučava samo jednu
oblast prava, jednu granu pravnog sistema,
već opšta metodološka pravila od značaja
za pojedine pravne nauke.
 Načelo univerzalnosti

• materijalno pravo uglavnom ima nacionalni

karakter.
• nomotehnika nema tih ograničenja.
• ona uzima izvore i iz domaćeg i iz stranog
zakonodavstva i literature, ona ima
univerzalni karakter.
 4. Šta je normativna
djelatnost?

• ljudska djelatnost čiji je rezultat

stvaranje pravnih pravila (PN) i pravnih
propisa (PA).
• svjesna ljudska aktivnost čiji je cilj
usmjeren na stvaranje PN kojima se pro
futuro (za ubuduće) reguliše ponašanje
ljudi i odnosi u zajednici u kojoj oni žive i
donose PA u kojima se sistematizuju i
objedinjuju PN iz jedne ili više srodnih
oblasti društvenog života.
 Nomotehnika po svojoj
sadržini...

• ...je složena djelatnost.

• odvija se u različitim oblicima zavisno od
subjekata koji obavljaju normativnu
djelatnost.
• najopštije - normativna djelatnost je
stvaranje prava donošenjem opštih PA.
 Normativna djelatnost po
svojoj sadržini...

• skup postupaka, pravila i materijalnih

radnji čiji je rezultat stvaranje pravnih
propisa.
• normativnom djelatnošću se unose
promjene u postojeći pravni sistem.
• način na koji se to čini je različit.
 Normativna djelatnost
obuhvata:

1. donošenje opšteg PA kojim se po prvi put

uređuje određena društvena oblast,
2. dopunjavanje PA,
3. izmjena PA i
4. ukidanje PA.
 Kada se vrši dopunjavanje i
izmjena pravnih akata?
• 2. dopuna PA - kada postoji pravna
praznina, kada neki društveni odnos nije
uređen pravom, a postoji potreba da se on
pravno uredi.
• dopunjavati se može već postojeći PA kada
se u njega unosi nova PN.
• 3.izmjena PA je donošenje nove PN
umjesto postojeće (djelimična izmjena PA);
nova PN zamjenjuje staru koja prestaje
da važi.
 4. Ukidanje pravnog akta -
razlozi

• ukidanje PA je donošenje odluke o

prestanku važenja PA.
• do ukidanja PA dolazi iz dva razloga:
1. zato što je prestala potreba za pravnim
uređivanjem određenog pitanja uopšte,
2. zato što se o istom pitanju, odnosno u
istoj oblasti donosi novi PA kojim se
uređuje to pitanje. (ZOMUKD – KZ).
 Da li normativna djelatnost
obuhvata samo donošenje
opštih PA ili i donošenje
pojed. PA?
1. normativna djelatnost ne obuhvata
donošenje pojedinačnih PA - tim aktima
pravo se ne stvara, već se primjenjuje.
2. normativna djelatnost obuhvata i
donošenje pojedinačnih PA - i ovim
aktima pravo se stvara, a ne samo
primjenjuje (npr. precedentno pravo).
 Ko obavlja normativnu
djelatnost danas?

• više različitih subjekata, a s obzirom na

to koji subjekti obavljaju normativnu
djelatnost ona može biti:
1. djelatnost državnih organa i
2. djelatnost nedržavnih subjekata.
• prvenstveno djelatnost državnih organa
koji u okviru svojih ovlašćenja stvaraju
pravo donoseći PA.
 Djelatnost nedržavnih
subjekata

• sa razvojem društva i uvećavanjem broja

pitanja koja je nužno normativno urediti,
normativnu djelatnost ostvaruju i
nedržavni subjekti - privredni subjekti,
privredne asocijacije, udruženja, ustanove..
 Razvijenost normativne
djelatnosti nedržavnih
subjekata

• normativna djelatnost nedržavnih

subjekata danas je veoma razvijena i
obuhvata brojne i različite propise
(statuti, pravila, pravilnici, odluke...)
• akti nedržavnih subjekata normativno
uređuju različita pitanja i odnose od
značaja za njihov rad, ali i za građane.
 5. Polazne osnove stvaranja
prava
• međusobni odnosi ljudi i njihovih
asocijacija su svakodnevni i mnogobrojni.
• mogu nastati spontano ili organizovano.
• velika većina tih odnosa ostaje na nivou
društvenih (nepravnih) pravila.
• pojedinci i asocijacije ih dobrovoljno
ostvaruju ili krše.
• najčešće se radi o nepisanim pravilima i
običajima koji se vrše u porodici, naselju,
preduzeću, na skupovima, svečanostima...
Sankcije za kršenje običajnih
pravila

• griža savjesti, samoprijekor ili osuda i

prezir vanjske sredine, opomena, ukor ili
isključenje iz određene društvene organiz.
• u osnovi su to društvene - nepravne
sankcije kojima se pojedinci dobrovoljno ili
podvrgavaju ili ih ignorišu.
 Pitanja od interesa za
nomotehniku

• ovi društveni odnosi nisu predmet nomot.

• interes nomotehnike - oni društveni odnosi
koji su regulisani pravnim propisima i
time pretvoreni u pravne odnose.
• osnovna pitanja koja su značajna za
predmet izučavanja nomotehnike su:
 Pitanja od interesa za
nomotehniku

1. kada i pod kojim uslovima treba neki

društveni odnos regulisati PA i time ga
pretvoriti u pravni odnos,
2. ko treba da donese PA,
3. kojim PA treba urediti dati odnos,
4. koje sankcije predvidjeti,
5. ko će sankciju primijeniti i
6. kojim metodama i tehnikama izraditi
konkretni opšti PA.
Suštinsko i najvažnije pitanje
nomotehnike...

• koji društveni odnos treba normiranjem

pretvoriti u pravni?
• odgovor – to su oni društveni odnosi koji su
od bitnog značaja za ekonomske i političke
odnose, te ih zato treba pravno normirati i
zaštititi državnom silom i prinudom.
 Opšte pretpostavke da bi se na
legalan i legitiman način pristupilo
pr. normiranju nekog druš odnosa

• 1. vladavina prava, 2. pravna država,

• 3. jednakost svih, 4. pravna sigurnost,
• 5. izgrađene institucije demok. društva,
• 6. prava i slobode, 7. uređen pravni sistem,
• 8. jasna podjela nadležnosti između
državnih organa i drugih.
 Kriteriji za utvrđivanje
potrebe normiranja nekog
društvenog odnosa

• da li neki društveni odnos normiranjem

pretvoriti u pravni odnos, osnovni kriteriji:
1. značaj konkretnog društvenog odnosa,
2. vrsta i metode zaštite pravnih odnosa i
3. nadležnost za pravno normiranje.
 1. Značaj konkretnog
društvenog odnosa

• prije pristupanja pravnom normir. nekog

društ. odnosa neophodno je prethodno
ocijeniti da li taj odnos ima tako veliki
značaj za društvo da se njegovo uređivanje
više ne može prepustiti autonomnim
subjektima, već se mora pravno urediti i
time pretvoriti u pravni odnos.
 Kada će se konkretni
društveni odnos pretvoriti u
pravni?

• onda kada se određeni društveni odnos

ne ostvaruje na način koji odgovara
zakonodavcu; kada se subjekti ponašaju na
drugačiji način i ne žele to promijeniti.
• zakonodavac tada nameće način ponašanja
koji njemu odgovara i propisuje sankcije za
kršenje novouspostavljene PN.
 2. Vrsta i metode zaštite
pravnih odnosa

• pretvaranje nekog društvenog odnosa u

pravni ima smisla samo ako će se
ostvarenje tog odnosa zaštititi prijetnjom
sankcije državnom prinudom.
• vrste sankcija: fizička sila, kazne za KD,
prekršajne kazne, disciplinske mjere,
naknada štete, poništavanje i ukidanje PA..
 3. Nadležnost za pravno
normiranje

• da bi budući PA bio u skladu s postojećim

pravnim sistemom, odnosno da u postupku
zaštite ust. i zak. ne bi bio ukinut ili
poništen važno je poštivanje kriterija
nadležnosti za donošenje konkretnog PA.
• državni organ mora se kretati u okvirima
svoje nadležnosti i ne može biti sasvim
slobodan i nezavisan u stvaranju prava.
Uređivanje društvenih odnosa
autonomnim pravom

• država nikad nije u stanju da uredi sve

društvene odnose, niti za tim ima potrebe.
• država svojim propisima uređuje samo
one društvene odnose koji su od šireg
značaja za nosioca političke vlasti -
zakonodavca.
• određeni društveni odnosi ipak treba da
budu na određen način uređeni.
 Razlozi prepuštanja pravnog
normiranja autonomnom pravu

• društvene odnose koji su manjeg značaja

država prepušta nedržavnim
organizacijama da ih urede svojim
pravilima, a razlozi su sljedeći:
1. država nije u mogućnosti da
uspješno i pravovremeno uredi sve
društvene odnose,
Uređivanje društvenih odnosa
autonomnim pravom, zašto?

2.zbog manje važnosti država nije

zainteresovana da određene odnose
uređuje i
3. nedržavni subjekti su sposobniji i
kvalifikovaniji da sami urede svoje
unutrašnje odnose.
• naravno, država i dalje zadržava snažan
uticaj na to autonomno pravo pružajući mu
zaštitu putem sankcije, državne prinude.
 Istraživanje i analiza kao
uslov stvaranja pravnih normi

• stvaranje opštih PN je veoma složen i

odgovoran posao.
• stvaranju novog pravnog propisa mora
prethoditi temeljna analiza i proučavanje
druš. odnosa koji se žele pravno
normirati.
 Dekarteova pravila

• prilikom analize treba imati na umu

Dekarteova pravila istraživačkog rada
modifikovana u pet pitanja:
1. što ili koje,
2. zašto,
3. kako,
4. ko i
5. kada.
 1. Koje (društvene odnose
treba normirati)?

• najvažnije pitanje - koje to društvene

odnose treba normirati?
• od odgovora na to pitanje zavisi da li će se
uopšte donijeti novi opšti PA.
• ranije se dešavalo da se zanemari potreba i
značaj ovog pitanja, te se donesu ishitreni
i u praksi neprovodivi propisi (Zakon o
utvrđivanju porijekla imovine...).
 2. Zašto (društveni odnos
normirati)?

• prije donošenja novog PA treba ispitati:

a) zašto je potrebno pravom regulisati neki
društveni odnos,
b) da li je to zaista neophodno,
c) može li se taj odnos urediti autonomnim
pravom i
d) kako u konkretnom slučaju djeluju zakoni
tržišta?
 2. Zašto mijenjati ili
dopunjavati PA?

• ako se radi o promjeni ili dopuni

postojećeg PA treba istražiti:
1. da li je postojeći neadekvatan, pogrešan,
da li dovodi do nejednakosti subjekata, do
neostvarivanja postavljenog cilja,
2. da li je postupak njegove realizacije
komplikovan i neracionalan, ima li prigovora
i protesta iz prakse i da li su do tada i s
kolikim efektom vršene izmjene i dopune.
 3. Kako (vršiti pravno
normiranje)?

• ako je nakon analize dobijen pozitivan

odgovor na pitanja «koje» i «zašto»
sljedeći korak je kako izvršiti normiranje.
• najvažnije utvrditi:
1. kojom vrstom opšteg PA normirati
društveni odnos,
2. koje vrste PN primijeniti i
3. koje sankcije propisati.
 a. Izbor vrste opšteg akta

• pravni osnov i nadležnost stvaraoca PA

ukazuju na vrstu opšteg PA kojim treba
normirati neki društveni odnos.
• to mogu biti zakoni, podzakonski akti,
odluke, statuti, planovi...
a. Od čega zavisi izbor vrste
opšteg PA?

1. značaja društ. odnosa koji se normira,

2. pravnog osnova koji proističe iz ustavno-
pravnog ovlašćenja i
3. nadležnosti.
• stvaraoci prava nisu slobodni i nezavisni u
svom poslu.
b. Koje vrste PN primijeniti i
koje sankcije propisati?

• zavisi od značaja društvenog odnosa.

A. 1. uslovnim - apstraktnim ili
• 2. bezuslovnim ili konkretnim PN.
B. zabranjujućim, naređujućim, ovlašćujućim
ili dopuštajućim;
C. generalnim ili partikularnim ili
D. strogim–kogentnim ili disjunktivnim...
 c. Koje sankcije propisati?

• kada su u pitanju sankcije treba prvo

odlučiti da li će se uopšte predvidjeti
sankcija, sa stanovišta njene
svrsishodnosti ili činjenice da je već
sadržana u drugom PA.
 4. Ko (normira)?

• ko treba da donese opšti PA?

• praktično - koji organ ili organizacija to
treba da uradi, odnosno ko je nadležan za
donošenje konkretnog opšteg PA.
• odgovor na ovo pitanje podrazumijeva
dobro poznavanje ustava, zakona, statuta,
poslovnika i drugih opštih PA, obzirom da je
pitanje razgraničenja nadležnosti često
vrlo složeno pitanje.
 5. Kada (normirati)?

• kada donijeti opšti PA?

• vrijeme za donošenje opšteg PA može biti
1. unaprijed određeno ili 2.neodređeno.
• ukoliko je prethodnim aktom određeno,
čitav postupak donošenja PA treba
prilagoditi zadanim rokovima.
• kada su u pitanju podzakonski akti rokovi
se obično utvrđuju zakonima (ZOMUKD)
• rok može proisteći iz odluke ustavnog suda.
 5. Kada?

• određivanje rokova ne bi smjelo biti

stvar proizvoljnosti, a mora biti u skladu s
kadrovskim, tehničkim i dr. mogućnostima
organa nadležnog za donošenje opšteg PA.
• treba nastojati da se PA donese u pravo
vrijeme, jer je i preuranjano ili još više
zakašnjelo pravno normiranje štetno po
društveni interes koji se štiti.
 Kada treba vršiti izmjene i
dopune ili stavljanje van
snage važećih PA?

• PA treba stalno pratiti, a rezultate

njihovog provođenja u praksi analizirati.
• praksa će pokazati da li je neki PA
neadekvatan, preoštar, preblag ili na neki
drugi način neodgovarajući, nakon čega je
nužno pokrenuti postupak promjene.
Praćenje društvenih odnosa i
stanja u kompletnom društvu

• posebno je pitanje praćenja društvenih

odnosa i stanja u kompletnom društvu i s
tog stanovišta prilagođavanja opštih PA i
pravnog sistema u cjelini.
• to je pitanje više sociološko, no nije
nevažno za nomotehniku.
 6. Norma uopšte, pojam

• norma je pravilo ponašanja koje reguliše

međuljudske odnose, stanja i ponašanja.
• stare koliko i organizovan život u društvu.
• 1. društvene i
• 2. prirodne norme.
 Društvena norma, pojam

• društvena norma - pravilo ili standard

ponašanja u okviru neke društ. grupe koje
pripadnici te grupe smatraju obaveznim.
• PN - samo jedna vrsta društvenih normi.
 Sankcija uz društvenu normu

• normama može biti dodata i sankcija,

odnosno određena prinudna mjera kao
posljedica kršenja norme.
• ali, sankcija nije jedini razlog pokoravanja
normi, ona može biti poštovana i iz razloga
prihvatanja njenih ciljeva.
 Autonome i heteronomne
društvene norme

a. autonomne - prihvaćene od pojedinaca i

poštuju se bez uticaja sankcija.
b. heteronomne - subjekt ne usvaja, a normi
se pokorava zbog prijetnje sankcija ili
nekog drugog razloga (npr. zbog
autoriteta donosioca norme).
 Podjela društvenih normi

• sve društvene norme se dalje dijele na:

1. tehničke norme i
2. društvene norme u užem smislu.
 Tehničke norme

• utvrđuju određena pravila ponašanja

čovjeka prema prirodi; zasnovane na
prirodnim zakonima.
• nemaju sankciju, jer bi njihovo kršenje
samo po sebi izazvalo negativne posljedice.
• to su praktična uputstva, zasnovana na
poznavanju prirodnih zakona.
• prisutne u društvenim oblastima: medicina,
građevinarstvo, tehnika, agronomija...
 Društvene norme u užem
smislu

• neki autori DN klasifikuju prema pet

karakterističnih osobina koje one imaju:
1. ko stvara DN,
2. način njenog stvaranja,
3. vrsta sankcije,
4. ko primjenjuje sankciju i
5. sadržina DN.
 1. Ko stvara društvene
norme?

• DN mogu stvarati:
1. dijelovi društva, odnosno njegove uže
zajednice (gradovi, opštine, preduzeća...)
2. cijelo društvo kao globalna zajednica
(država) ili
3. skup svih globalnih zajednica u svijetu ili
jedan njegov dio (UN, EU).
 2. Način stvaranja normi

1. DN se mogu stvarati spontano, stihijski, u

dužem vremenu i bez posebno donesene
odluke i plana usljed čega su tako nastale
DN, po pravilu, nepisane i nedovoljno
precizne;
2. DN se mogu stvarati svjesno i planski i
tada su, po pravilu, pisane, kodifikovane i
precizne u formulacijama.
 3. Vrste sankcija

• za prekršaj DN mogu biti predviđene

različite sankcije u vidu:
1. organizovane fizičke prinude ili
2. sankcije druge vrste (podsmjeh, prezir,
bojkot) ili
1. DN s psihičkom i s fizičkom prinudom,
2. DN s lakšim i težim sankcijama.
 4. Ko primjenjuje sankcije?

• prema ovom kriterijumu razlikujemo:

• 1. DN čije sankcije primjenjuje
neorganizovana zajednica, i to tako da se
sa sigurnošću unaprijed ne zna ni ko će, ni
kada će, ni koju će od mogućih sankcija
primijeniti i
• 2. DN čije sankcije primjenjuju posebni i
specijalizovani organi zajednice, u
posebnom, i precizno propisanom postupku.
 5. Sadržina norme ili
društveni odnos koji reguliše
norma

• DN se mogu razlikovati prema oblastima

društvenog života na koje se odnose
(vrstama društvenih odnosa koji se
normiraju) i prema kojima se grupišu da bi
se lako i potpuno utvrdio pregled ukupne
uređenosti društvenih odnosa u toj oblasti
(npr. DN o braku, porodici, finansijama,
porezima, politici, jeziku...)
Prva grupa društvenih normi?

• na osnovu ovih kriterijuma, sve DN se

mogu grupisati u tri grupe:
1. malobrojne, nepisane, neprecizne i
jednostavne DN, nastale stihijski i
spontano u dužem vremenskom periodu
koje je stvaralo i koje sankcioniše
neorganizovano društvo.
• moral, običaji i druga sl. pravila ponašanja.
 Druga grupa društvenih
normi?

2. brojnije, složenije, pisane i preciznije DN

koje stvaraju organizacije užih zajednica
u okviru društva i one primjenjuju sankcije
za njihovu povredu.
• predmet ovih DN su uži i specifični
društveni odnosi posebnih grupacija ljudi.
• primjena fizičke prinude je rijetka;
sankcije - djelimični ili potpuni gubitak
statusnih prava u toj zajednici.
• norme crkve, političkih partija, udruženja..
 Treća grupa društvenih
normi?

3. jesu pravne norme koje su najbrojnije,

najsloženije i najpreciznije.
• njih, po pravilu, stvaraju specijalizovani
organi države, a postoje i posebni organi
države za primjenu sankcija, po sankcijama
se ove DN razlikuju od ostalih DN.
• primjena ili samo prijetnja primjenom
fizičke prinude - bitno svojstvo PN.
 Moral

• višeznačna riječ koju je teško definisati.

• društ. norma koja svoju obaveznost izvodi
iz svijesti da je ono što moral zapovijeda
dobro, a ono što zabranjuje zlo.
• moral nema organizovanu sankciju.
• moralne norme su autonomne i svoju
obaveznost izvode iz svijesti o dobru i zlu.
 Svojevrsne sankcije za
kršenje moralnih normi

• griža savjesti (unutrašnje) i podsmijeh,

prezir, krvna osveta (spoljne).
• moral nije jedinstven; individualni moral,
moral užih ili širih društvenih zajednica,
moral vjerskih organiz., urbanih sredina.
• moral cijelog društva i zajedničke moralne
vrijednosti.
 Odnos morala i prava

• posmatrano istorijski, proces odvajanja

morala i prava bio je vrlo dug.
• antička Grčka - moral i pravo pomiješani.
• Rim - jasna razlika u zakonodavstu i praksi.
• u srednjem v. moral je često bio obuhvaćen
pravom i nije postojala jasna granica.
 Odnos morala i prava, danas

• jedno od najznačajnijih pitanja i problema

pravne teorije; različita shvatanja:
1. oni su odvojeni, i suprotni jedno drugom,
2. pravo je dio morala i
3. preovlađujuće, pravo i moral su različiti i
nezavisni, ali nisu potpuno odvojeni.
 Kakvo može biti ljudsko
ponašanje sa stanovišta
morala?

1. podložno samo moralnom vrednovanju,

2. podložno pravnom vrednovanju i
3. ono koje potpada i pod moralne i pravne
kriterije.
• diskutabilno; nesporno s pravnog, ali veoma
sporno s moralnog stanovišta - ubijanje u
ratu, ubistvo u nužnoj odbrani, eutanazija...
 Tri vrste PN sa stanovišta
odnosa PN prema moralu:

1. PN koje su u saglasnosti s moralnim -

npr. ubistvo.
2. PN koje su za moral indiferentne - npr.
lakši prekršaj.
3. PN koje su suprotne moralnim normama
- npr. prinudna naplata od dužnika u bijedi.
 Običaj

• teško razgraničiti od morala, kao što je

teško razgraničiti i običaj i običajno pravo.
• običaj je norma koja predstavlja rezultat
dugog i stihijskog izgrađivanja od strane
društvene mase.
• pojedinac se osjeća obaveznim poštivati
neki običaj zbog dugog ponavljanja istog
ponašanja u istoj situaciji.
 Dobre i loše strane običaja

• dobre - nastaje postepeno, prilagođavajući

se društvenim odnosima, te je daleko bolje
prilagođen odnosima koje reguliše nego
svjesno i planski stvorena norma, koja
teško može da predvidi sve okolnosti
slučajeva koje reguliše.
• loše - njegova konzervativnost; on se teško
i sporo mijenja, jer ni ljudi nisu skloni da
lako mijenjaju nešto što dugo postoji.
 Sankcije za nepoštivanje
običaja

• sankcije za nepoštivanje običaja su od

blagih (podsmjeh, prezir) do težih
(isključenje iz društvene organizacije).
 Običajni, moralni i pravni
poredak

• običajni poredak – ukupnost svih običajnih

normi uopšte ili u jednom društvu.
• moralni poredak ili moral – ukupnost svih
moralnih normi.
• ukupnost PN uopšte ili u jednom društvu
nazivamo pravni poredak, pravni sistem ili
prosto pravo.
 7. Pravo i pravda

• pojam pravda - latinska riječ “iustitia”

složenica od riječi ius, stiti, sisto - pravo
dati, postaviti.
• pravda je moralna vrijednost.
• pravda se mjeri odnosom prema drugima i
postupcima države prema pojedincima.
 Kroz koja dva principa se
formuliše pravda?

1. svaki pojedinac treba da uživa jednaka

prava i slobode u mjeri u kojoj to ne
ugrožava slobode drugih pojedinaca i
2. tzv. princip razlike - društveni poredak ne
treba da štiti povlastice onih koji su inače
u boljem položaju, osim ako takvo
postupanje koristi onima koji su u
nepovoljnijem položaju.
 Simbol pravde

• simbol pravde - djevojka s povezom preko

očiju, u svečanoj odori, s mačem u jednoj i
vagom u drugoj ruci.
• vaga - simbol ispravnog odlučivanja i
presuđivanja.
• mač - simbolizuje snagu, moć i strogost
koja prati pravdu (pravda ne zna za milost).
• mač bez vage bi bio gola sila, a vaga bez
mača nemoć prava.
 Simbol pravde

• povez preko očiju - simbol nepristrasnosti,

potreba da se provede ispravan postupak i
odluka donese samo na bazi okolnosti, a ne
na subjektivizmu - pravda ne poznaje ni oca
ni majku, ona vidi samo istinu.
• povez - simbolizuje distancu i nezavisnost
pravosuđa od svake druge vlasti.
• pravda - oni koji u njeno ime rade treba
da budu pošteni, nepristrasni, lišeni
korupcije, straha, predrasuda i pohlepe.
 Pojam pravičnosti

• pravda se vezuje uz pojam pravičnosti.

• i najbolji zakoni mogu proizvesti veliku
nepravdu zato što ne vode dovoljno računa
o svim pojedinostima i posebnostima
konkretnih slučajeva.
• pravičnost treba da izrazi osjećaj
pravde.
• zadatak pravičnosti - da popravi krutost
i apstraktnost opšte PN.
 8. Pojam prava

• šta je pravo? kakva je uloga prava u

društvu? šta su izvori prava? kakav je
sastav prava?
• pitanja koja se od antičke Grčke do danas
postavljaju filozofima, politikolozima,
pravnicima…
• po Kantu: “pravnici još traže definiciju za
svoj pojam prava”; Del Veki: “precizna
definicija prava izaziva znatne teškoće,
iako svako približno zna šta je pravo”.
 Pojam prava

• veliki broj definicija koje proističu iz

činjenice da je pravo veoma složena pojava.
• zavisno od naučnog metoda koji
primjenjuje, ugla iz kojeg posmatra i
pitanja na koja želi dati odgovor.
• ugao posmatranja prava može biti:
pravnički, sociološki, politikološki,
psihološki, zatim ugao zakonodavca, sudije,
advokata, poslovnog čovjeka, studenta,
običnog građanina...
Osobine prava kao društvene
pojave

• pravo nije lako i jednostavno definisati.

• bez obzira na različitost definicija, postoji
saglasnost da pravo ima osobine koje ga
razlikuju od drugih društvenih pojava i to:
1. institucionalnost,
2. prinudnost,
3. normativnost.
 1. Institucionalnost prava

• znači da su stvaranje, promjene i

primjena prava u najužoj vezi s
određenim institucijama.
• država je naročita društvena organizacija
(sa svojim organima) bez koje pravo ne bi
moglo da djeluje, pa čak ni da postoji.
• pravo je svoje postojanje vezalo za državu
kao najsnažniju društvenu silu i monopol
kojim ona obezbjeđuje vršenje prava.
 2. Prinudnost prava

• pravo je od samog nastanka bilo vezano

uz prijetnju da će oni koji ga ne poštuju
biti na to primorani silom kojom
raspolaže država.
• fizička sila je oduvijek bitna i nezaobilazna
karakteristika primjene prava.
• iskustvo - većina ljudi poštuje PN isključivo
zbog zaprijećene sankcije i rizika od
kažnjavanja.
 2. U čemu se ogleda
prinudnost prava?
• vizualizacija prinude je oličena u
institucijama - policija, zatvori, sud...
• sve PN nisu uvijek prinudne.
• postoje PN koje nisu sankcionisane i
izvršavaju se same po sebi (npr. ustavne
norme koje propisuju dužnosti najviših
organa države).
• sankcije za nepoštivanje ovih PN nisu
prinudne - moralne ili političke.
 3. Normativnost prava

• pravo je prvenstveno normativna pojava.

• PN se propisuje kakvo ponašanje ljudi
treba da bude.
• u praktičnom smislu, to je uputstvo za
ponašanje ljudi u društvu (npr. zašto se
zaustavljamo, usred noći, na praznom
bulevaru, pred semaforom na kojem je
upaljeno crveno svjetlo).
 3. Prinudnost prava

• prinudnost prava nije jedini razlog zbog

kojeg subjekti poštuju PN.
• poštivanje PN može da proizilazi i iz
saglasnosti s moralnim normama,
tradicije, vlastitih interesa...
• sama prinuda nije dovoljan garant
sprovođenja prava.
• ako se pravo drži samo i isključivo na sili
ono neće biti efikasno, stabilno i
dugotrajno.
 Pojam pravnog propisa

• pravni propisi su ona pravila koja su na

višem stepenu društvene kulture i
političke organizacije zabilježena pismom.
• javljaju se u pisanom obliku; pismo daje
glavni oblik pravnim propisima; oni se mogu
izraziti slikama, tehničkim sredstvima,
simbolima, matematičkim formulama...
 Pravni propis određen
negativno
• nije pravni propis ako nije:
• izražen pismom,
• izražen eksplicitno,
• izražen još prije svoje primjene,
• nastao u kasnijoj etapi razvoja društvene
kulture,
• nastao formalno; on može sadržavati
apstraktne elemente, ali i odluku za sasvim
konkretan slučaj.
 Pojam pravnog propisa
• pravni propisi su redovno čisti apstraktni
propisi; ima i takvih koji su kombinovani s
rješenjem za sasvim konkretan slučaj (npr.
propis o osnivanju neke ustanove).
• najstarija pravna pravila su se javila u
usmenom obliku.
• razvojem društvene kulture i pravnog
poretka pravila su stavljana na pismo i tako
prerasla u propise (usmena pravila su ostala
i dalje, ali samo kao sporedan dio poretka).
 Pojam pravne norme

• riječ norma dolazi iz latinskog jezika i

znači zapovijest, propis, naredbu.
• Jering „norma je pravilo prema kojem se
treba upravljati".
 Pojam pravne norme

• pravo predstavlja svojevrstan sistem ili

skup PN; one su element prava.
• pravna norma - pravilo o ponašanju
subjekta prava sankcionisano monopolom
fizičke sile kojim raspolaže država.
• norma koju donosi suverena vlast ili od nje
delegirani subjekt.
• obavezna pravila, zapovijesti o ponašanju u
društvu, garantovana drž. autoritetom.
 Pojam pravne norme

• poslednji, najprostiji element prava –

pravni atom koji se više ne može razložiti.
• vrsta društvenih normi u užem smislu
riječi i od ostalih društvenih normi
razlikuju se prema sankciji koja stoji iza
dispozicije sadržane u njima.
• PN, u odnosu na ostale društvene norme,
pojavile su se najkasnije, sa nastankom
države.
 Pojam pravne norme

• one su pravila ponašanja koja uređuju

određene odnose među ljudima – pravne
odnose.
• različite vrste pravnih normi.
 Pojam pravne norme

• pravilo o određenom ponašanju –

zabranjeno je ubijati pod prijetnjom
određene sankcije; ko učini štetu dužan je
da je naknadi...
• zahtjev koji izdavalac PN upućuje
drugima da motiviše njihovo ponašanje.
• izdavalac PN - adresant - onaj koji PN
upućuje drugima.
• oni kojima je PN upućena – adresati PN.
 Pojam pravne norme

• PN ne treba miješati s članovima ili

paragrafima zakona ili drugih PA.
• rijetko se poklapa s jednim članom.
• jedan član sadrži ili dio jedne ili više PN ili
rjeđe nekoliko PN, a rijetko kad potpunu
PN.
• dešava se da se jedan dio PN nalazi u
jednom PA, a drugi u drugom.
Pojam PA kao ljudske radnje

• predstavlja izjavu volje i razuma kojom se

stvaraju opšte ili pojedinačne PN ili neki
od elemenata pojedinačne PN, odnosno
uslovi za primjenu već postojeće PN.
• psihički akt, tj. pojava koja nije realna
činjenica, već tvorevina ljudske svijesti,
razuma i volje njegovog donosioca.
Pojam PA kao ljudske radnje

• PA je unutrašnji akt koji ne može

proizvesti nikakvo dejstvo u spoljnem
svijetu u svom osnovnom obliku.
• kao psihički akt, PA je nepoznat okolini,
odnosno drugim ljudima kojima je upućen.
• zbog ovakvog karaktera, PA se mora
materijalizovati kako bi njegovu sadržinu
mogli da saznaju subjekti prava čime se PA
obezbjeđuje dejstvo u spoljnem svijetu.
 S druge strane, normativni
PA je

• pisani jezički oblik - tekst koji sadrži PN,

tekst koji sadrži jednu, više ili mnogo PN.
• sastoji se od jedne, više ili mnogo rečenica-
odredbi, u kojima su ili cjelovite PN ili, u
pravilu, pojedini elementi PN.
• npr. presuda je PA koji sadrži samo jednu
PN, ustav ili zakon, mnoštvo PN i veliki broj
odredaba – članci i stavovi.
 9. Pojam pravnog akta

• pravni akt je skup pravnih normi uobličen

u odgovarajuću formu, u obliku jednog
pravnostvaralačkog akta.
• zakon je PA, a ne PN.
• dakle, 1. PA je akt ili radnja stvaranja PN,
ali i 2. pisani dokument koji sadrži PN,
sam njegov tekst.
 Elementi pravnog akta

• u formalnom smislu svaki PA ima tri

elementa:
• a. nadležnost subjekta za donošenje PA,
• b. postupak za donošenje PA i
• c. materijalizacija PA.
 a. Nadležnost za donošenje
PA

• nadležnost - ovlašćenje za donošenje

određenog PA.
• subjekti za donošenje PA su brojni i
različiti, od čitavog niza državnih do
nedržavnih subjekata; državni -
zakonodavni, izvršni i sudski organi.
• ukoliko bi nenadležan organ donio PA, to bi
bio razlog za utvrđivanje njegove
nezakonitosti.
b. Postupak za donošenje PA

• skup radnji koje je organ nadležan za

donošenje PA dužan da preduzme u toku
donošenja PA iz svoje nadležnosti.
• postupak je po pravilu pravno propisan,
precizno i detaljno uređen (krivični,
građanski, upravni...)
• to nije puka forma, naprotiv, ima veliku
važnost u procesu donošenja PA.
 c. Materijalizacija PA

• jeste skup radnji kojima se PA saopštava

javnosti.
• predstavlja način da se sadržina PA
saopšti drugim subjektima.
• obično je to jezikom, pismeno, a rjeđe
usmeno (npr. čitanje sudske presude) ili
izuzetno i pokretima, odnosno drugim
znacima ili sredstvima.
 Klasifikacija PA

• PA možemo svrstati u opšte (one kojima se

stvaraju opšte PN) i pojedinačne (one
kojima se stvaraju pojedinačne PN).
• PA mogu biti potpuni (sadrže PN koje imaju
i dispoziciju i sankciju) ili nepotpuni
(sadrže PN koje imaju samo dispoziciju ili
samo sankciju).
• opšti PA su po pravilu potpuni, a
pojedinačni nepotpuni.
 Hijerarhija PA

• svi PA čine jedan hijerarhijski sistem.

• prema svojoj snazi - viši ili niži.
• najviše mjesto na toj hijerarhijskoj listi
zauzima ustav, ispod njega je zakon, zatim
niz podzakonskih opštih PA državnih organa
(uredbe, pravilnici, odluke, naredbe,
uputstva, statuti...)
 Ko donosi PA?

• niže mjesto u hijerarhiji zauzimaju

pojedinačni PA kao što su sudski akti,
upravni akti i pravni poslovi.
• ustav i zakone donose zakonodavni organi.
• podzakonske akte donose organi izvršne
vlasti.
• sudske i upravne akte donose sudovi i
organi uprave.
Pravni poredak i pravna snaga

• pravni poredak - skup PN, odnosno PA

koji su međusobno u strogim hijerarhijskim
odnosima - odnosima viših i nižih elemenata.
• razlika između višeg i nižeg PA (PN)
naziva se pravna snaga.
• hijerarhija PA zavisi od moći subjekata
koji ih stvaraju.
• pravna snaga svakog PA srazmjerna je moći
subjekta koji ga donosi.
 Izvori prava u formalnom
smislu

• opšti PA, odnosno PA kojima se stvaraju

opšte PN - ustav, zakoni, uredbe,
pravilnici, naredbe, statuti, kolektivni
ugovori, pravni običaji...
• pojedinačnim PA se rješava jedan
konkretan slučaj uređen opštom PN
sadržanom u određenom formalnom
pravnom izvoru.
 Izvori prava u formalnom
smislu

• ustavi, zakoni i drugi opšti PA su jezičke

forme (tekstovi) u kojima se nalaze
najviše PN; temelj pravnog poretka.
• iz njih izviru svi niži opšti i svi pojedinačni
PA: presuda (sudski akt), rješenje (upravni
akti) i privatni pravni posao.
• pojedinačni akti se donose na osnovu
opštih PA i ne predstavljaju izvore prava.
 Vrste PA - klasifikacije

• I - državni, akti drugih organizacija i akti

građana;
• II – ustavni i zakonodavni akti, akti šefa
države, akti vlade, sudski i upravni akti;
• III – viši i niži akti;
• IV – opšti i pojedinačni akti;
• V – generalni i partikularni akti;
• VI – akti ustavnog, krivičnog, građ. prava...
 Ustav (constitution) -
karakteristike

• formalno pravno - najviši opšti PA jedne

države, viši od zakona i svih drugih opštih
PA.
• ustav se uvijek donosi po posebnom
postupku koji je veoma složen.
• ustav se donosi od strane ustavotvorne
skupštine ili ga donosi redovna zakonodavna
skupština po posebnom post.
 Ustav – načini donošenja

• u nekim zemljama ustav se donosi

referendumom.
• posebna vrsta tzv. oktroisani ustav
(nastaju nametanjem od strane vladara -
monarhija, diktatura...)
• jedinstven je slučaj da je ustav jedne
zemlje rezultat višestranog međunarodnog
sporazuma kao što je to slučaj sa BiH.
 Ustav i izmjene ustava

• neke zemlje uopšte nemaju pisane ustave

(Velika Britanija), ustavi nekih zemalja su
veoma kratki (SAD), neke propisuju tzv.
nepromjenjivost ustava (u cjelosti –
Španija 1812. god. ili u pojedinim dijelovima
- Francuska, Grčka, Turska).
• formalno - PA kojima se vrše izmjene
ustava su ustavni amandmani.
 Tri obilježja ustava u
formalnom smislu

• 1. to je pisani PA,
• 2. to je kodifikovani, jedinstveni PA,
• 3. to je pisani opšti PA najjače pravne
snage, što je svojstvo koje proizlazi iz
položaja državnog organa koji donosi ustav
u hijerarhiji državnih organa i postupka po
kome ovaj organ donosi ustav.
 Zakon - pojam

• Zakon predstavlja:
1) pisani izvor prava, odnosno opšti PA sa
najvišom pravnom snagom, poslije ustava,
2) opšti PA koji donose posebni zak. organi
3) opšti PA koji se donosi po posebnom
zakonodavnom postupku.
Postupak za donošenje zakona
- zakonodavni postupak

• relativno je složen i dugotrajan, ovaj

postupak obuhvata više faza.
• prva faza - predlaganje (uključujući
pravo zakonodavne inicijative) i izrada
nacrta zakona na što imaju pravo poslanici
u parlamentu, šef države, vlada i određen
broj građana.
• u stvarnosti najveći broj prijedloga zakona
dolazi od izvršne vlasti, tj. vlade.
 Dva postupka donošenja
zakona

1. redovni i
2. skraćeni postupak.
• redovni ima jednu fazu više jer se u
parlament upućuje nacrt zakona.
• ukoliko se radi o skraćenom postupku (koji
je izuzetan), onda se ova faza izostavlja i
u parlament se upućuje prijedlog zakona.
 Prijedlog, odnosno nacrt
zakona na spec. tijelima

• prijedlog, odnosno nacrt zakona ne

razmatra odmah parlament u plenumu već
se on najprije upućuje određenim
specijalizovanim tijelima, odborima ili
komisijama parlamenta koji su sastavljeni
od manjeg broja poslanika i eksperata i
njihov je zadatak da prethodno ispitaju
osnovanost prijedloga te da daju mišljenje
o njemu kao i vlastite prijedloge
eventualnih izmjena i dopuna.
Postupak za donošenje zakona
- zakonodavni postupak

• nakon toga, prijedlog ili nacrt zakona, sa

even. dopunama i izmjenama odbora ide u
skupštinu gdje se vodi rasprava i daju even.
nove izmjene i dopune (amandmani).
• iza toga - glasanje o prijedlogu (nacrtu).
• za usvajanje zakona potrebna je većina
(najčešće obična) glasova poslanika.
• nakon ovoga šef države vrši ukazom
proglašenje (promulgaciju) zakona.
Postupak za donošenje zakona
- zakonodavni postupak
• šef države može uskratiti proglašenje
zakona kada smatra da je donošenjem
zakona prekršen ustav, zbog čega se zakon
ponovo vraća u parlament koji, ovoga puta,
treba da ga izmijeni ili usvoji, najčešće,
dvotrećinskom većinom.
• na kraju, zakon se objavljuje u službenim
glasilima i stupa na snagu, najčešće nakon
isteka određenog roka od dana
objavljivanja (osam dana - vacatio legis).
Postupak za donošenje zakona
- zakonodavni postupak
• ovaj vremenski period postoji da bi se
adresati upoznali sa sadržajem zakona.
• ukoliko se radi o značajnijim zakonima,
moguće je da se povodom donošenja takvih
zakona provede javna rasprava koja
predstavlja fazu koja prethodi usvajanju
zakona u parlamentu.
• moguće je da se određeni zakoni donose
referendumskim izjašnjavanjem tj.
neposrednim glasanjem građana.
 Podjela zakona prema
potpunosti regulisanja
društvenih odnosa

1. osnovni - kojima se sveobuhvatno

regulišu određene osnovne materije i
2. izvedeni - koji se nastavljaju na osnovne,
najčešće savezne zakone (u složenim
državama), okvirne, kojima se utvrđuju
okviri, osnovna načela i pravci regulisanja
neke materije koja se detaljnije reguliše
izvedenim ili dopunskim zakonima.
 Klasifikacija zakona prema
stepenu opštosti PN koje
zakoni sadrže
1.opšti zakoni - odnose se na sve građane
jedne zemlje (npr. krivični i građanski);
2. specijalni zakoni - odnose se na pojedine
kategorije subjekata prava (zakon o
policiji, zakon o univerzitetu...);
3. individualni zakoni – sadrže pojedinačne
PN; regulišu konkretnu situaciju;
predstavljaju individualni upravni akt.
 Zakonik ili kodeks

• u savremenim pravnim sistemima razlikuje

se zakonik ili kodeks od zakona.
• u formalnom smislu nema razlike, to su PA
iste pravne snage.
• razlika u obimu materije koja se uređuje.
• zakonikom se uređuje čitava jedna oblast
društvenih odnosa (npr. krivičnim
zakonikom krivičnopravna oblast..)
• kodifikacija - postupak donošenja zakonika.
 Primjeri kodifikacija

• prva kodifikacija je Hamurabijev zakonik.

• prva velika kodifikacija u moderno doba
jeste donošenje Napoleonovih pet
zakonika od 1804. do 1810. godine
(Građanski zakonik, Zakonik o građanskom
postupku, Trgovački zakonik, Krivični
zakonik i Zakonik o krivičnom postupku).
• Srbija i Crna Gora kodifikovale su svoje
Građansko pravo 1844 i 1888. godine.
 Podzakonski propisi državnih
organa

• državni opšti akti niži od zakona koje

donosi egzekutiva i lokalni organi samoup.
• opšti PA manje pravne snage od zakona.
• s obzirom na svoj sadržaj, oni su zakoni u
materijalnom smislu riječi.
• najvažniji podzakonski akti su: uredbe,
pravilnici, uputstva, naredbe i odluke.
 Uredba – ko ih donosi?

• najviši opšti PA poslije zakona, koje

donose šef države ili vlada (najviši organi
izvršne vlasti).
• PA koji ima moć manju od zakona.
• uredba je zakon u materijalnom smislu
(sa aspekta svoje sadržine).
 Klasifikacija uredbi na:

1. uredbe za provođenje zakona - u pravom

smislu riječi akti organa izvršne vlasti;
2. uredbe - zakone (dekret - zakon, uredba
sa zakonskom snagom), koje su izuzetne, i
3. uredbe iz nužde - donose se u vanrednim
situacijama.
Akti političkog izjašnjavanja,
uticaja i usmjeravanja

• parlamenti donose određene političke

akte kojima izražavaju svoje stavove o
određenim međun. i unutr. pitanjima:
1. deklaracije,
2. rezolucije,
3. preporuke,
4. zaključci i
5. smjernice.
Akti političkog izjašnjavanja,
uticaja i usmjeravanja -
karakteristike

• akti političkog karaktera ponekad svečani

način donošenja;
• donose se u pisanoj formi;
• djeluju autoritetom donosioca, snagom
argumenata i svojom uvjerljivošću, a ne na
osnovu pravne snage i prinude;
• za nepoštivanje tih akata odgovornost je
isključivo politička.
 Deklaracija

• akt parlamenta kojim se nešto izjavljuje,

proklamuje i utvrđuju načelni stavovi.
• to je najstariji ustavno-pravni dokument
(Magna Charta Libertatum iz 1215. god.)
• njom se izražava opšti načelan stav i
opredjeljuje o značajnim pitanjima
unutrašnje i spoljne politike.
 Rezolucija

• akt parlamenta kojim se izražava stav i

gledište o konkretnim određenim
pitanjima, te utvrđuju zahtjevi i prijedlozi
ka određenim subjektima.
• djeluje ispravnošću stavova i zahtjeva,
uvjerljivošću, argumentacijom i
autoritetom donosioca.
 Preporuka

• posebna vrsta političkog akta parlamenta

koji ima direktni i usmjeravajući
karakter, a ne sadrži PN i sankcije.
• ona proizilazi iz činjenice da svaki
parlament ima i jednu posebno značajnu
funkciju -funkciju društvenog nadzora.
 Preporuka

• njima se iznose stavovi u pogledu stanja u

određenoj oblasti, izražava mišljenje o
pojedinim pitanjima od opšteg interesa.
• preporuka je parcijalni akt upućen samo
određenim organima i pojedincima s
konkretnim prijedlozima mjera i akcija.