JONIZUJUĆE I

NEJONIZUJUĆE ZRAČENJE

Institut za patološku fiziologiju

 ZRAČENJE
Zračenje je energija koju u obliku
talasa ili čestica odaju atomi i druga
tela kada prelaze iz višeg energetskog
stanja u niže energetsko stanje
Prema tome da li je u stanju da vrši jonizaciju
deli se na:

• jonizujuće
• nejonizujuće
 Jonizujuće zračenje
Jonizujuće zračenje je ono zračenje koje
izaziva jonizaciju materije

Neutralni atom
Neutron

Atomsko Elektronski
jezgro omotač

Proton
Elektron

broj protona = broj elektrona

 Jonizacija atoma

Jonizovan atom:
broj protona ≠ broj elektrona
 Vrste jonizujućeg zračenja
• Jonizujuće zračenje može biti:
1. Elektromagnetno zračenje
• UV zračenje
• X-zračenje (Rentgensko zračenje)
• γ-zračenje
2. Čestično (korpuskularno) zračenje
• elektroni, pozitroni
• protoni
• neutroni
• deuteroni
• α-čestice, itd.
 Izvori jonizujućeg zračenja
• Prirodni
– Kosmičko zračenje
– Radioaktivni raspad prirodnih radionuklida
(uranijum 238, torijum 232, radijum 226, kalijum 40, ugljenik 14)

• Veštački
– UV lampe
– Rentgen cevi
– Jonski izvori
– Akceleratori čestica
– Radioaktivni raspad veštačkih radionuklida
 Nuklidi i radionuklidi
• Nuklidi se među sobom razlikuju po
– Broju protona
– Broju neutrona
– Energetskom stanju
• Izotopi su nuklidi istog hemijskog
elementa (imaju isti broj protona) sa
različitim brojem neutrona
• Radionuklidi su metastabilni izotopi
 Radioaktivni raspad
• Nuklidi koji poseduju višak energije
(radionuklidi) oslobađaju se tog viška i
dolaze u stabilno stanje:
– Emisijom α-čestice
– Emisijom β-čestice
– Internom konverzijom
– Zahvatom elektrona
– Spontanom fisijom
– Emisijom jezgra ugljenika 12C, itd.
Vreme poluraspada radionuklida
– Radioaktivni raspad je statistička pojava

– Nemoguće je predvideti raspad

pojedinačnog radionuklida
1.0

T1/2
N(t)/N0

0.5

0.0
0 100 200 300 400 500 600
vreme, s
 Energija jonizujućeg zračenja
Definiše se kao kinetička energija čestice
odnosno fotona

– SI jedinica za energiju je J (Džul)

– Uobičajena jedinica za energiju čestica je

eV (elektron Volt)

– 1 J = 6,24·1018 eV
Aktivnost radioaktivnog izvora

– Definiše se kao broj radioaktivnih

dezintegracija u jedinici vremena
– SI jedinica za aktivnost je Bq (Bekerel:
1Bq = 1 dezintegracija u sekundi)
– Ranija jedinica za aktivnost je Ci (Kiri: 1 Ci
= 37 GBq)
 Apsorbovana doza
• Količina energije koju jonizujuće
zračenje preda materiji kroz koju
prolazi naziva se apsorbovana doza
– SI jedinica za apsorbovanu dozu je Gy
(Grej: 1 Gy = 1 J/kg)
– Ranija jedinica za apsorbovanu dozu je rad
(1 Gy = 100 rad)
– 1 Gy apsorbovane doze podiže T vode za
0,00024 °C
 Jačina doze
• Doza koju materija kroz koju prolazi
jonizujuće zračenje apsorbuje u jedinici
vremena naziva se jačina doze

– SI jedinica je Gy/s

– Ranija jedinica je rad/s (1 Gy/s = 100 rad/s)

 Ekvivalentna doza
• Proizvod apsorbovane doze i
odgovarajućeg težinskog faktora koji
zavisi od vrste i energije jonizujućeg
zračenja naziva se ekvivalentna doza

– SI jedinica za ekvivalentnu dozu je Sv

(Sivert: 1 Sv = 1 J/kg)

– Ranija jedinica za ekvivalentnu dozu je

rem (1 Sv = 100 rem)
 Težinski faktori za izračunavanje
ekvivalentne doze
Kvalitet zračenja Težinski faktor

Fotoni svih energija 1

Elektroni i pozitroni svih energija 1
Neutroni: energije  10 keV 5
energije 10 keV do 100 keV 10
energije 100 keV do 2 MeV 20
energije 2 MeV do 20 MeV 10
energije  20 MeV 5
Protoni 5
Alfa čestice, teška jezgra, fisioni fragmenti 20
15
 Jačina ekvivalentne doze
• Ekvivalentna doza koju materija kroz
koju prolazi jonizujuće zračenje
apsorbuje u jedinici vremena naziva
se jačina ekvivalentne doze

– SI jedinica jačine ekvivalentne doze je

Sv/s

– Ranija jedinica je rem/s (1 Sv/s = 100

rem/s)
Elektromagnetna zračenja

– Radiotalasi
– Mikrotalasi
– Infracrveno zračenje
– Vidljivo zračenje
– Ultraljubičasto zračenje
– X zračenje
–  zračenje
– Kosmičko zračenje
 Spektar elektromagnetnog zračenja
Vidljiva
svetlost
Talasna dužina (m)
10 9 10 7 10 5 10 3 10 1 10 -1 10 -3 10 -5 10 -7 10 -9

X i γ zračenje

M ikrotalasi
(Ultrazvuk)
( Zvuk )

UHF
VHF
ELF

MF

UV
HF

IR
Jonizujuće
zračenje
3 x 10 -1 3 x 10 1 3 x 10 3 3 x 10 5 3 x 10 7 3 x 10 9 3 x 10 11 3 x 10 13 3 x 10 15 3 x 10 17
Frekvencija (Hz)
10 -15 10 -13 10 -11 10 -9 10 -7 10 -5 10 -3 10 -1 10 1 10 3
Energija (eV)
Ultravioletno zračenje (UV)
• UV svetlost je elektromagnetno
zračenje talasne dužine kraće nego
vidljiva svetlost, ali duže nego X zraci
(10-400 nm)

• Ime označava “iza ljubičastog”

(latinski ultra – IZA), pošto
ljubičasta boja ima najkraću talasnu
dužinu vidljivog dela spektra. UV
zraci imaju TD kraću od ljubičastog
svetla
 8 podtipova UV svetla

• UVA - Ultravioletni A, dugi talasi, crna

svetlost (Wood-ova svetlost) (315-400 nm)
• UVB - Ultravioletni B ili srednji talasi (280-315
nm)
• UVC - Ultravioletni C, kratki talasi ili
germicidni (100-280 nm)
 Crna svetlost
• Crna svetlost spada u dugotalasni deo UVA spektra i
smatra se najbezbednijim od tri spektra UV zračenja

• Za razliku od UVB i UVC, koji su odgovorni za

oštećenje DNK koje vodi razvoju karcinoma kože, crna
svetlost ima nisku energiju, duge talase i ne uzrokuje
opekotine

• UVA zračenje je sposobno da dovede do oštećenja

kolagenih vlakana, tako da ima potencijal da ubrza
starenje kože, nastanak bora i smanjenje sadržaja
vitamina A u koži
Sunce je prirodni izvor UV zračenja

• Sunce emituje ultravioletno zračenje

UVA, UVB i UVC spektra, ali zbog
apsorpcije u ozonskom omotaču
atmosfere, 98.7% ultravioletnih
zraka, koje dolazi na zemlju pripada
UVA zracima (pojedini delovi UVB i
UVC spektra odgovorni su za
stvaranje ozonskog omotača)
Efekti UV zračenja na zdravlje ljudi

• pozitivni efekti

• štetni efekti
 Pozitivni efekti UV zračenja

• 1. stvaranje vitamina D u koži - pozitivni efekat

UVB
a) prevencija karcinoma – procenjuje se da u SAD
desetine hiljada ljudi godišnje umre zbog
hipovitaminoze D
b) prevencija osteomalacije
c) mnoge zemlje obogaćuju hranu vitaminom D, zbog
potencijalnog razvoja karcinoma kože usled izlaganja
UV zracima

• 2. lečenje bolesti kože, kao što je psorijaza i

vitiligo (UVA zračenje se koristi zajedno sa
psoralenima – PUVA)
Štetni efekti UV zračenja
Kod ljudi, prolongirano izlaganje UV
zracima može dovesti do akutnih i
hroničnih posledica na
a) koži
b) očima
c) imunskom sistemu
 Štetni efekti UV zraka na kožu
Izvor:
a) Prirodna sunčeva svetlost i
b) Terapeutske veštačke lampe

Glavni akutni efekat UV iradijacije

1. opekotine izazvane sunčanjem
2. eritem
3. lokalna ili sistemska imunosupresija
Štetni efekti UV zraka na kožu 2

• Oštećuje kolagena vlakna i na taj način

ubrzava starenje kože (UVA, UVB i
UVC)
• Drastično smanjuje nivo vitamina A u
koži što dovodi do ozbiljnih poremećaja
(UVA i UVB)
Štetni efekti UVA zraka na kožu

• UVA zraci su najmanje štetni, ali doprinose starenju

kože i time, eventualno, razvoju karcinoma

• Oni duboko prodiru u kožu i ne uzrokuju opekotine

• UVA zraci su sposobni da oštete DNK. Oni to ne rade

direktno, kao UVB i UVC, ali generišu visoko reaktivne
hemijske produkte (hidoksilni i kiseonični radikali),
koji oštećuju DNK
Reaktivni kiseonični radikali
 Štetni efekti UVB zraka na kožu
• Direktno dovode do oštećenja DNK
• Zračenje ekscitira DNK molekule u ćelijama kože,
stvarajući kovalentne veze izmedju timinskih baza –
timinski dimeri
Preterano izlaganje UVB zracima uzrokuje
• a) opekotine
• b) neke vrste karcinoma kože
• c) maligni melanom – najčešće nastaje indirektnim
oštećenjem DNK (slobodni radikali i oksidativni stres)
• d) neki zraci oštećuju kolagen, ali u znatno manjoj
meri nego UVA
DNK oštećenje uzrokovano UV
zracima
 Štetni efekti UVA zraka na oči
Predugo izlaganje UVA zracima može
izazvati
• 1. Welder-ov fleš (photokeratitis)
• 2. kataraktu
• 3. pterygium
• 4. stvaranje pinguecula
 X zraci
• X zraci (ili Röntgen zraci) -
elektromagnetno zračenje, talasne
dužine izmedju 10 i 0.01 nm
• X zraci su oblik jonizujućeg
zračenja i na taj način su opasni
• X zraci se primarno koriste u
dijagnostičkoj radiografiji i
kristalografiji
Prvi snimak ruke korišćenjem X zraka

• Hand mit Ringen: otisak

prve “medicinske” primene
X zraka Röntgen-a
• Snimak ruke njegove žene
izveden 22. decembra
1895., predstavljen prof.
Ludwig Zehnder-u sa
Physik Institut-a, Univ. u
Freiburg-u, 1. januara
1896.
 X zračenje

Nastaje u interakciji brzih elektrona

i atoma materije do kojih ovi
elektroni dospevaju
 Medicinska upotreba X zraka

• od trenutka kada je Röntgen otkrio da X

zraci mogu da identifikuju koštane
strukture, oni su se prevashodno
koristili u medicinske svrhe

• od 2005. godine, X zraci se tretiraju

kao karcinogeni po zakonu SAD
 Medicinska upotreba X zraka
• a) otkrivanje patoloških promena skeletnog
sistema
• b) otkrivanje procesa mekih tkiva (pneumonia,
karcinom pluća ili plućni edem, ileus,
pneumotoraks, ascites)
• c) vizuelizacija žučnih ili bubrežnih kamenova
• d) vizuelizacija u toku procedura, kao što su
angiografija ili kontrastna ispitivanja šupljih
organa
• e) radioterapija
 γ zračenje

Potiče iz jedra radioaktivnih elemenata

Često prati emisiju α i β zračenja

Energija  20 MeV

Zbog svoje velike energije urokuje ozbiljna

ćelijska oštećenja
 Korišćenje gama zraka za iradijaciju
• Zbog veoma male talasne dužine, γ zračenje može
uzrokovati značajna oštećenja žive materije
• Zato se često koristi za uništenje živih
organizama u procesu koji se zove – iradijacija
Primena
• 1. sterilizacija medicinske opreme (kao
alternativa sterilizaciji u autoklavu ili hemijskim
sredstvima)
• 2. uklanjanje toksičnih bakterija iz hrane
• 3. prevencija truljenja voća i povrća (održava
ih duže svežim i prirodnog ukusa)
 Korišćenje gama zraka u medicinske
svrhe
• 1. gamma-knife surgery (višestruko koncentrovani
gama zraci koji ubijaju maligne ćelije bez oštećenja
okolnog tkiva)

• 2. u dijagnostičke svrhe u nuklearnoj medicini

(tehnecijum-99m) – kada se ubrizga ispitaniku prati se
distribucija radioizotopa što se detektuje gama
kamerom

• 3. CT skeneri i radioterapija tumora zbog velike

penetracije tkiva (neželjeni efekat – molekularne
promene koje uzrokuju karcinom u slučaju oštećenja
DNK)
STARI / NOVI ZNAK
 Korpuskularno zračenje
α zračenje
- a zračenje

emisija a čestica (2 protona + 2 neutrona)

Prodornost
– u vazduhu nekoliko cm
- u tkivu nekoliko mm
 α-raspad

β- Rn → 218Po + α + γ
222
Broj protona u jezgru

Radio-
n nuklid

β+
p
EC

a
Broj neutrona u jezgru
 Korpuskularno zračenje
α zračenje
Toksičnost α zračenja

• S obzirom da su teške i + naboja, alfa čestice imaju

prosečno veoma kratku putanju i brzo gube kinetičku
energiju (već na maloj udaljenosti od izvora)

• To oslobadja energiju nekoliko MeV, što povećava

izgleda za celularno oštećenje u slučaju unutrašnje
kontaminacije

• Uopšteno, spoljašnje alfa zračenje nije štetno, mada

izvor α zračenja obično emituje i beta radioaktivne
partikule, dok je samo alfa zračenje praćeno emisijom
gama fotona
 Izvor alfa zračenja

• Najveći prirodni izvor alfa zračenja je radon,

radioaktivni gas koji se uobičajeno nalazi u tlu i
stenama. Ako se gas udahne, dospeva u alveole, gde
nastavlja da se raspada emitujući alfa čestice koje
oštećuju plućno tkivo.

• Smrt Marije Kiri u 66-oj godini od leukemije

verovatno je uzrokovana prolongiranom izlaganju
visokim dozama radijuma. Radijum raspadanjem daje
radon, zajedno sa drugim radioaktivnim materijalima
koji emituju beta i gama zrake.
 Korpuskularno zračenje
β zračenje
• U nuklearnoj fizici, beta raspad je tip
radioaktivnog raspada kod koga postoji
emisija beta čestica (elektron ili
pozitron). U slučaju emisije elektrona
postoji “beta minus” (β−), a pozitrona
“beta plus” (β+) raspad
Prodornost
– u vazduhu nekoliko m
- u tkivu nekoliko cm
 β -raspad
-

- 209
Pb → 209Bi + e- + ν
Broj protona u jezgru

Radio-
n nuklid

+
p
EC


Broj neutrona u jezgru
 β -raspad
+

- F → 18O + e+ + ν
18
Broj protona u jezgru

Radio-
n nuklid

+
p
EC


Broj neutrona u jezgru
Prodornost jonizujućeg zračenja
List Al Zid od
papira ploča betona

α
Radioaktivni
materijal

γ, n
 Neutronsko zračenje

• Neutronsko zračenje je oblik

jonizujućeg zračenja koje se sastoji
od slobodnih neutrona
Mehanizmi jonizacije i karakteristike
neutronskog zračenja
• Često se naziva indirektno jonizujuće zračenje

• Nema naboja, nema jonizacije

• Medjutim, neutronske interakcije su većinom

jonizujuće (ako apsorpcija neutrona rezultuje gama
emisijom  gama čestica uklanja elektron iz atoma
ili pobudjuje jezgo  jonizuje druge atome)

• Zbog odsustva naboja neutroni dublje prodiru nego

alfa i beta zraci (u nekim slučajevima, čak, i nego
gama zračenje)
 Izvori neutronskog zračenja

• Nuklearna fisija
• Kosmičko zračenje
Jonizujuće zračenje od kojeg se ne
možemo zaštititi
Kosmičko zračenje:
~100.000 neutrona i
~400.000 ostalih čestica na sat

Vazduh:
~30.000 raspada na sat u plućima

Ljudski organizam:
~15.000.000 β- čestica na sat iz 40K
~7.000 α čestica na sat iz urana

Zemlja i zgrade:
~200.000.000 γ fotona na sat
 Prosečna godišnja apsorbovana
ekvivalentna doza stanovništva
Izvor doze Doza (mSv)
Kosmičko zračenje 0,26
Prirodni radionuklidi u zemlji 0,29
Radon u zatvorenim prostorijama 2,00
K i 14C u organizmu
40
0,40
Radioaktivne padavine 0,01
UKUPNO 2,96
Prosečan pušač 2,80
UKUPNO PUŠAČI 5,76
 Efektivna apsorbovana doza kao
rezultat nekih delatnosti
• Prosečan let avionom: 0,05 mSv
• Prosečan rentgenski snimak: 3 mSv
• PET pregled: 10 mSv
• Prosečan pregled CT skenerom: 18 mSv
• Dozvoljena godišnja doza za profesionalno
izložena lica: 20 mSv
• Pregled tireoidne žlezde sa 131J: 280 mSv
(samo tireoidna žlezda)
• Terapija kancera tireoidne žlezde sa 131J: 180
mSv (samo tireoidna žlezda)
Mehanizmi dejstva jonizujućeg zračenja

Stepen oštećenja direktno je proporcionalan apsorbovanoj energiji

Faze promena biološkog sistema:

1. Fizička faza
Ekscitacija i jonizacija atoma i molekula
trajanje – 10-18 sec
2. Fizičko-hemijska faza
Sekundarne reakcije formiranja stabilnih molekula i hemijski reaktivnih
slobodnih radikala
trajanje – 10-13 sec
3. Hemijska faza
Reakcije hemijskih reaktivnih vrsta medjusobno i sa drugim atomima i
molekulima biološkog sistema
trajanje – 10-6 sec
4. Biološka faza
Započinje ulaskom, jonizacijom izmenjenih molekula, u metaboličke
procese ćelija, narušavanjem metaboličkih puteva sa nastankom
toksičnih produkata i pojavom biohemijskih i morfoloških oštećenja
trajanje – 10-6 sec do više desetina godina
 Direktno dejstvo jonizujućeg
zračenja

Usled dejstva JZ na vitalne makromolekule

ćelije:
- verovatnoća da će neki od, za ćeliju vitalnih
molekula biti direktno pogodjen fotonom ili
česticom jonizujućeg zračenja, praktično
je mala i direktno je proporcionalna veličini
makromolekula
- 30% promena – rezultat direktnog dejstva
Indirektno dejstvo jonizujućeg zračenja

Usled radiolize vode i stvaranja izuzetno

reaktivnih jedinjenja (snažnih
oksidacionih i redukcionih sredstava)
Deo slobodnih radikala stupa u reakciju sa
susednim molekulima, drugi deo medju
sobom se neutrališe, a preostali se
neutrališu slobodnim elektronima
 Радиолиза воде
H2O ексцитација H2O. _______ H. + OH.
H2O јонизација H2O+ + е-
+ H2O
H+ + OH. H2O- _____ H. + OH-
+ H+
H.
+ H 2O
e-aq
H2O+ + H2O OH + H3O+ (хидронијум јон)
H. + O2 HO2. (хидропероксилни сл. рад.)
HO2. + H H2O2 OH- + OH- H2O2
Стварање органских слободних радикала
RH + OH. R. + H2O
RH + H. R. + H2
органски слободни радикали се рекомбинују и трансформишу у нове
 Posledice radijacione povrede prevashodno
su odredjene apsorbovanom dozom:

- izuzetno velike doze (> 10 Gy) –

nekroza ozračenih ćelija
- umerene doze (1-2 Gy) –
smrt radioosetljivih ćelija u deobi
- manje doze (<0.5 Gy) –
nevidljiva, subcelularna oštećenja, koja se,
uglavnom, mogu popraviti aktivacijom
odbrambenih mehanizama ćelije
 Male doze JZ uzrokuju aktivaciju
mnogobrojnih gena:
- protoonkogena (c-fos, c-jun, c-myc)
- gena za citokine (TNF-a)
- gena za enzime antioksidativne zaštite (npr.
SOD)
- gena za enzime uključene u reparaciju DNK
- gena koji zaustavljaju ćelijski ciklus i
indukuju nastanak programirane ćelijske smrti
(apoptoze)
 Aktivacija antionkogena p53 (izuzetno važna uloga u
pokušaju ćelije da popravi nastala oštećenja)
Produkt gena p53 је p53 protein – molekulski policajac
(еngl. «molecular policeman«)
Istovremeno (nerazjašnjenim mehanizmom) dolazi do
- sinteze p53 proteina
- aktivacije p53 kao transkripcionog faktora (p53 aktivira
gene uključene u zaustavljanje ćelijskog ciklusa u kasnoj G1
fazi i aktivaciju procesa apoptoze i indukuje transkripciju
proteina uključenog u reparaciju DNK)
Uspešna reparacija DNK praćena je sintezom drugog
proteina koji inhibiše sintezu p53 i omogućava nastavak
ćelijskog ciklusa
Neuspešna reparacija DNK aktivira programiranu
ćelijsku smrt (zato se p53 i naziva zaštitnikom genoma –
engl. «guardian of the genome«)
 Promene na nivou molekula
Promene proteina
remećenje konformacije proteina
- sekundarne (raskidanje H veza),
- tercijerne (stvaranje SS – mostova) i
- kvatenerne (disocijacija subjedinica složenih proteina)
denaturacija proteina gubitak ili promena
biološke aktivnosti
- izmena enzimske aktivnosti – remećenje metaboličkih procesa
- promena propustljivosti ćelijske membrane
- promena osetljivosti receptora na intra- i ekstracelularne
signale
Promene lipida
autooksidacija polinezasićenih masnih kiselina (verovatno
oduzimanjem H atoma iz masnih kiselina i dodavanjem na C=C
veze)
najosetljivije su micele i lipozomi
 Promene nukleinskih kiselina
Direktnim dejstvom JZ.
- veće doze JZ – raskidanje fosfodiesteraznih veza
medju nukleotidima (jednolančani prekidi  reparabilni,
dvolančani  hromozomske aberacije i smrt ćelije)
- raskidanje glikozidnih veza izmedju azotne baze i
šećera – gubitak azotne baze – mutacija gena
- manje doze JZ – kidanje vodoničnih veza izmedju
dva lanca DNK – denaturacija molekula
Indirektnim dejstvom JZ
reaktivni radikali hemijski modifikuju azotne baze –
pogrešno spaivanje tokom replikacije – mutacije gena
Promene ugljenih hidrata

- cepanje dugih lanaca UH

Promene intracelularnih struktura

strukturne i funkcionalne promene ćelijskih organela

do smrti ćelije

Citoplazma
oštećenja pod dejstvom većih doza JZ (30-50 Gy)
- povećanje propustljivosti ĆM za K+ и Na+
- uvećanje i vakuolizacija mitohondrija, nepravilan
raspored i dezorganizacija krista (u ćelijama u deobi i
na manje doze JZ 2-4 Gy)
- oslobadjanje hidrolitičkih enzima iz lizozoma -
autodigestija
Jedro
Najosetljivije mesto – DNK
- usporavanje deobe ćelije,
- supresija rasta

Morfološki - piknoza jedra i karioreksa

Aberacije hromozoma - na osnovu stanja hromozoma može se
kvantifikovati stepen oštećenja i pouzdano proceniti mogućnost
oporavka ćelije

Strukturne aberacije hromozoma

- delecija (gubitak naslednog materijala)
- inverzija (preraspodela gena unutar hromozoma)
- translokacija (preraspodela gena izmedju dva hromozoma)
- dicentrik (hromozom sa dve centromere)
- prstenasti hromozomi (kao posledica delecije telomernih regiona)
Vrsta i obim oštećenja zavise od fiziološkog stanja i faze ciklusa u
kome se ćelija nalazila u vreme dejstva jonizujućeg zračenja
 Efekti JZ na nivou ćelije

- oštećenja enzimskog sistema ćelije

- poremećaj propustljivosti ćelijske membrane

- supresija rasta

- promena osetljivosti ćelijske membrane na

signale iz spoljašnje sredine

- izmena nasledne osnove

 Maligna transformacija ćelije

oštećenje DNK zračenjem – izmene u strukturi

onkogena i/ili antionkogena
- promene na nivou onkogena (dominantnih gena) –
maligna transformacija ćelije
- promene na nivou antionkogena – gubi se
sposobnost ćelije da se suprotstavi malignoj
transformaciji – nastanak malignih ćelija
- mutacija gena za p53 (kod većine karcinoma,
leukemija i jednom broju sarkoma - u oko 60%
malignog tkiva) - p53 ne može da zaustavi
ćelijski ciklus, indukuje apoptozu i spreči
razmnožavanje ćelije sa izmenjenom DNK
 Promene ćelijskog ciklusa
Efekti JZ najbolje se uočavaju na ćelijama koje se brzo dele
(npr. ćelije kože i sluzokože creva)

- inhibicija svih faza ćelijskog ciklusa (M, G1, S, G2)

Dejstvo zračenja u toku mitoze

Inhibicija mitoze
Promene u ćelijskom ciklusu najizrazitije su kod ćelija koje
su mitotički vrlo aktivne
Inhibicija mitotičke aktivnosti zavisi od doze JZ – sve
izrazitije mitotičko kašnjenje, veći broj oštećenih ćelija (smrt
ćelija ili prisutne abnormalnosti u ćelijskoj deobi – džinovske ćelije
ili duži periodi bez mitoza)

(i male doze JZ deluju inhibitorno na mitotičku aktivnost ćelije)

Radiosenzitivnost je odnos između reagovanja dve
vrste ćelija na istu dozu zračenja – osetljivost na
zračenje
Po Bergoni-Tribondoovom zakonu radiosenzitivnost
ćelija, tkiva i organa direktno je proporcionalna
njihovoj reproduktivnoj sposobnosti, a obrnuto
proporcionalna stepenu diferencijacije

Tri osnovne grupe ćelija u odnosu na

radiosenzitivnost:

• ćelije prekursori (matične i stem ćelije)

• ćelije u diferencijaciji
• zrele ćelije
 Zrele ćelije po opadajućem redu
radiosenzitivnosti
• limfociti
• granulociti
• epitelne ćelije
• endotelne ćelije
• vezivno-tkivne ćelije
• koštane ćelije
• mišićne ćelije
• nervne ćelije
 Oporavak ćelije

Reparacija је uspešnija što je oštećenje manje, odnosno

energija zračenja koju je apsorbovao biološki sistem

Mehanizmi reparacije:
- sprečavanje oštećenja makromolekula (hemijski
odbrambeni sistemi – antioksidansi: katalaza, glutation
peroksidaza, SOD, albumini...),
- popravka oštećenih biomolekula (biohemijski odbrambeni
sistemi – enzimi: nukleaze, DNK-ligaze, DNK-polimeraze...),
- zaštita imunskog sistema (antioksidansi: vitamin E i C;
enzimi)
 Efekti JZ na tkiva
Sistem/tkivo Osetljivost Efekti
Hematopoezni vrlo visoka leukocitopenija, eritrocotopenija, trombocitopenija
(infekcije, anemija, krvarenja)
Reproduktivni vrlo visoka mutacije i hromozomske aberacije (sterilitet)
Gastrointestinalni visoka gubitak mitoza, edem, degeneracija i nekroza epitelnih
ćelija (anoreksija, muka, povraćanje, dijareje,
poremećaji lučenja HCl i pepsina)
Koža visoka opadanje kose, promene na dlakama i noktima, eritem,
depigmentacija, ulceracije, dermatitisi
Oči umerena katarakta, bol, crvenilo
CNS slaba uglavnom posledica oštećenja k.s.
Ostali (srce, vrlo slaba uglavnom posledica oštećenja k.s.
bubrezi, pluća,
jetra,...)
 Akutna radijaciona bolest

Javlja se kada je celo telo kratkotrajno

izloženo visokim dozama radijacije

Četiri stadijuma:
• početni (0 – 48 h po ozračivanju)
• latenti (48h – 3 nedelje po ozračivanju)
• izraženo bolesno stanje (3 – 8 nedelja po ozračivanju)
• stadijum oporavka (8 nedelja – nekoliko meseci p.o.)
 Manifesacije akutne radijacione
bolesti
U početnom stadijumu:
gubitak apetita, muka, preznojavanje,
umor

U stadijumu izražene bolesti:

groznica, infekcije, glavobolja, opadanje
kose, hemoragije, dijareje, letargija,
gubitak percepcije, kardiovaskularni
kolaps.
 Hronična radijaciona bolest

Javlja se posle dužeg izlaganja manjim

dozama zračenja

Efekti:
•kancerogeneza
•ubrzano starenje
•teratogeni efekti (abnormalnosti skeleta, očiju i čeljusti)

•katarakta
•genske mutacije
 Nejonizujuće zračenje
• Nejonizujuće zračenje odnosi se na svaki tip
elektromagnetnog zračenja koje ne poseduje
dovoljnu količinu energije da jonizuje atome ili
molekule, tj. da potpuno ukloni elektron iz
atoma ili molekula
• Umesto stvaranja naelektrisanih jona, prilikom
prolaska kroz materiju, elektromagnetno
zračenje samo ekscitira – pomera elektrona na
viši energetski nivo.
 Izvori nejonizujućeg zračenja
Namerno generisanje nejonizujućeg zračenja

Mobilni telefoni i bazne stanice 0,9 GHz – 1,9 GHz

Prenosni, bežični telefoni 30 MHz – 5,8 GHz
Radari 3 MHz - 40 GHz (obalski – vojni na avionima)
Radio i TV stanice 30 kHz – 3 GHz
Sredstva za održavanje veze i prenos signala 30 Hz –
300 GHz (podmornice – radioastronomija)
Kućni aparati 50 Hz – 1,5 GHz (mikrotalasne peći 0,9 do
2,5 GHz)
Bežični sistemi daljinskog upravljanja i nadzora;
telemetrija, telemedicina
Industrijski uredjaji za visokofrekventno zagrevanje 10
Hz – 10 MHz
 Izvori nejonizujućeg zračenja

Parazitno generisanje NJZ

Atmosferska pražnjenja
Energetski vodovi, dalekovodi
VF smetnje kod električnih motora, pri uključenju
i isključenju snažnijih potrošača
Neonsko osvetljenje; lučno pražnjenje
Medicinska oprema
Prekidačka napajanja
Računari i monitori
Motori sa unutrašnjim sagorevanjem
 Biološki efekti NJZ
Direktni
Indirektni
Kratkoročni efekti
zavise od frekvencije i dobro su dokumentovani
Dugoročni efekti
dosadašnja, dostupna istraživanja nisu pokazala dugoročne
efekte izlaganja. Podaci su vrlo često kontradiktorni i
nekonzistentni

Ipak, postoji vremensko ograničenje za izlaganje NJZ

Direktni
Električno polje indukuje površinsko naelektrisanje,
protok električne struje, polarizaciju molekula
(formiranje dipola), usmeravanje već postojećih dipola,
što može izazvati:
Nadražaj i bridjenje kože. Podrhtavanje kose i dlaka
i mala električna pražnjenja. Opekotine pri većim
gustinama struje.
Stimulaciju elektroosetljivih ćelija nervnog sistema i
mišića. Grčenje mišića, poremećaje u ponašanju i radu
CNS, na većim gustinama struje.
Apsorpcija, na niskim frekvencijama je, najčešće,
zanemarljivo mala, a zagrevanje tkiva nemerljivo.
Magnetno polje indukuje električna polja u telu i
vrtložne struje. Jako statičko MP može izazvati muku,
vrtoglavicu, gadjenje, povraćanje.
Izlaganje EMP iznad 100 kHz može dovesti do značajne
nehomogene apsorpcije energije i povećanja T tkiva.
Impulsna polja mogu izazvati poremećaje sluha.
Indirektni:

Zagrevanje okolnih provodnih objekata -

opekotine.
Indukovanje električne struje, struja dodira –
strujni udar, pri dodiru sa objektom na drugom
potencijalu.
Pojava statičkog elektriciteta i pražnjenje u
slučaju dodira, odnosno trzanje, grčenje,
nelagodnost, opekotine.
Pojava mehaničkih sila i privlačenje
feromagnetnih materijala.
Ometa rad električnih implanta. Posebno može
ometati, izazvati nepravilan ili prestanak rada
ugradjenih pejsmejkera.
 Osnovne mere zaštite od NJZ

Bez potrebe ne biti u polju zračenja

Biti dalje od izvora i što kraće vreme u polju
zračenja
Glavu i oči ne primicati izvoru zračenja
Tehničkim sredstvima sprečiti svako
nepotrebno zračenje (poklapanje, kontakti,
mesto i položaj otvora na opremi)
Meriti zračenja
Obeležiti zone zračenja
Osposobiti se za bezbedan rad
Periodično obavljati zdravstvene preglede
 Mere zaštite od NJZ
Poštovati propisane granice izlaganja
Otkriti prisustvo i utvrditi nivoe izlaganja
Voditi evidenciju o izvorima i označiti ih
Sprovoditi kontrolu, nadzor i merenje nivoa
zračenja
Voditi evidenciju o merenjima nivoa
zračenja
Koristiti zaštitna sredstva i opremu za
bezbedan rad
Kontrolisati sprovedene mere zaštite od
zračenja
Statistički isti faktor rizika nose:

Smoking 1.4 cigarettes (lung cancer)

Radiation dose of 0.1 mSy (cancer)
Eating 40 tablespoons of peanut butter (liver cancer)
Eating 100 charcoal broiled steaks (cancer)
Spending 2 days in New York City (air pollution)
Driving 40 miles in a car (accident)
Flying 2,500 miles in a jet (accident)
Canoeing for 6 minutes (accident)