AXBOROT TIZIMLARINI

LOYIHALASH
 Loyihalashtirish-bu axborot tizimining dastlabki
tavsifidan loyihaviy (texnik) vazifa shaklidan, tizimni
yaratish uchun etarli bo’lgan standart hujjatlar to'plami
(loyihaviy hujjatlar) shaklida tavsiflashga o'tish jarayoni.
Loyihalashtirish jarayonida texnik topshiriqni
amalga oshirish usuli mavjud, ya'ni texnik topshiriqga
muvofiq yaratilishi kerak bo'lgan vazifalar keltirilgan.
Bunday holda, standart hujjatlar to'plamiga - davlat
standartlari asosida tartibga solinadigan texnik va ishchi
(yoki texnik ishchi) loyihalar kiradi .
 Loyihalashtirish ob'ekti bu axborot tizimidir. "Tizim" atamasining
ishlatilishi bir-biriga bog'liq bo'lgan ko'plab elementlar borligi bilan
ifodalanadi, masalan, o'zaro bog'liq muammolar to'plami: birini hal qilish
natijalari boshqalarni hal qilish uchun zarurdir va hokazo. Tizim
elementlarining to’plami va ulanishlar to’plami tizimning tuzilishini
belgilaydi. Tuzilishning elementlari uning tarkibiy qismlari bo'lishi
mumkin, ular turli belgilar bilan ajralib turadi. Shuning uchun axborot
tizimi, boshqa har qanday tizim singari, juda ko'p turli xil tuzilmalarga ega
bo'lishi mumkin: funktsional, texnik vositalar majmuasining tuzilishi,
funktsional qismning tuzilishi, ta'minlovchi qismning tuzilishi, ob'ekt
tuzilishi.
Axborot tizimining funktsional tuzilishining elementlari
funktsional quyi tizimlardir (axborot texnologiyalari komplekslari).
Funktsional quyi tizim-bu ma'lum bir funktsiyani bajarish uchun
mo'ljallangan tizimning bir qismi, masalan, tashish jarayonini tezkor
boshqarish, temir yo'l transporti infratuzilmasini boshqarish va boshqalar.
 Axborot tizimining ob'ekt tuzilishining elementlari
ob'ekt quyi tizimlaridir. Ob'ekt quyi tizimi-bu ma'lum bir
ob'ektning (yoki uning bir qismining) ishlashini
ta'minlaydigan funktsiyalar to'plamini bajarish uchun
mo'ljallangan tizimning bir qismi. Axborot tizimi
yaratilishini ta'minlash uchun ob'ekt o'zaro bog'liq
elementlar tizimi shaklida taqdim etilishi mumkin.
Masalan, temir yo'l tarmog'i alohida temir yo'llardan
iborat bo'lib, ularning har biri bir qator uzellardan, ular esa
chiziqli korxonalar (saralash stansiyalari, depo) dan
tashkil topadi.
Temir yo'l tarmog'ining tuzilishi
 Temir yo'l transporti axborot tizimining ob'ekt tuzilishi to'rt
darajadagi ob'ekt quyi tizimlarini o'z ichiga oladi: umumiy tarmoq, yo’l,
uzel va tarkibiy korxonalr. E'tibor bering, funktsional quyi tizimlar (axborot
texnologiyalari komplekslari) ob'ekt tuzilishiga ham ega, ularning
elementlari ob'ektning turli darajalarida belgilangan funktsiyani
tegishli darajada bajarish uchun mo'ljallangan.
Loyihalshtirish bosqichida ishlab chiqishni talab qiladigan asosiy
jihatlar, quyidagilar:
axborot tizimi tomonidan amalga oshiriladigan funktsiyalarning
tarkibi, ularning guruhlarga birlashishi (tuzilishi) va ishlashini qo'llab-
quvvatlash uchun axborot tizimi yaratilgan ob'ekt darajalari bo'yicha
taqsimlanishi;
 - tizimni axborotni qayta ishlash texnologiyalarini ishlab
chiqish, kiritilgan ma'lumotlarni taqdim etish shakllarini va
ma'lumotlarni yig'ish, kiritish, uzatish, qayta ishlash, saqlash va
taqdim etish tizimlarini ishlab chiqish;
- ma'lumotlar bazalari va axborot xizmatlarini ishlab
chiqish;
- axborot tizimining texnik vositalarini (texnik ta'minotini)
tanlash: ma'lumotlarni yig'ish, uzatish, qayta ishlash, to'plash va
taqdim etish moslamalarining tarkibi, turi, soni, joylashishi;
- dasturiy ta'minot platformasini (operatsion muhitni)
tanlash, tizim dasturiy ta'minotini ishlab chiqish va joriy etish q
(axborot tizimining dasturiy ta'minoti);
- tizimining ishlash sifati ko'rsatkichlari qo’yilgan talablarni
bajarish mumkinligini tahlil qilish (axborot sifati ko'rsatkichlari,
ma'lumotlar xavfsizligi, vaqt xususiyatlari, ishonchlilik
ko'rsatkichlari va boshqalar bo'yicha) va ushbu talablarni
qondirish yo'llarini izlash.
Axborot tizimlarini ishlab chiqish bosqichlari
Avtomatlashtirilgan tizimlarni ishlab chiqish bosqichlari va
loyiha hujjatlari turlari GOST 34.201-89 (a ilova) bilan tartibga
solinadi. Normativ hujjatlar axborot tizimlarini yaratishning
quyidagi bosqichlarini belgilaydi:
avtomatlashtirilgan tizimga (AC)talablarni shakllantirish;
AT kontseptsiyasini ishlab chiqish;
texnik topshiriq;
eskiz loyihasi;
texnik loyiha;
ish loyihasi va ish hujjatlari;
joriy etish va to’g’rilash;
ta’minot
 Talablarni shakllantirish bosqichining asosiy mazmuni-bu
ma'lumotlarni to'plash va ob'ektni tahlil qilish, uning ishlashini qo'llab-
quvvatlash uchun ATni yaratish, mavjud axborot tizimini tahlil qilish
(shu jumladan axborot oqimlarini o'rganish, kamchiliklarni aniqlash) va
ATni yaratishning maqsadga muvofiqligini asoslash. Ushbu bosqichda
talablarni shakllantirish uchun quyidagi tayyorgarlik operatsiyalari
amalga oshiriladi:
- ko'rsatkichlarni tanlash;
- ATni yaratishning maqsadga muvofiqligini aniqlaydigan
omillarni aniqlash;
- AT foydalanuvchilarining talablarini aniqlash.
AT kontseptsiyasini ishlab chiqish bosqichida foydalanuvchi
talablarini yaratilgan tizim kontseptsiyasi darajasida qondirish yo'llarini
izlash amalga oshiriladi (tuzilish, funktsiyalar, dasturiy-texnik platforma,
rejimlar). Tizim kontseptsiyasining muqobil variantlari ko'rib chiqiladi,
tahlil qilinadi, tizimning eng yaxshi kontseptsiyasi tanlanadi
 Texnik topshiriq bosqichida avtomatlashtirilgan tizim uchun texnik
topshiriq (TT) ishlab chiqiladi. TT tarkibi va mazmuni normativ hujjatlarda
belgilangan. TTning asosi yaratilgan tizimga qo'yiladigan talablardir.
Eskiz loyihasi bosqichida tizim va uning qismlari bo'yicha
dastlabki loyiha echimlari ishlab chiqiladi. Ushbu bosqichni texnik loyiha
bosqich bilan birlashtirish mumkin.
Texnik loyiha bosqichida tizim va uning qismlari uchun asosiy
loyiha echimlarini ishlab chiqish amalga oshiriladi: funktsional tuzilmani
aniqlash; texnik vositalar to'plamini tanlash; ma'lumotlar bazasini
boshqarish tizimini (MBBT) tanlash va ma'lumotlar bazalarini, kirish va
chiqish shakllarini loyihalash; ma'lumotlarga qo'yiladigan talablarning
bajarilishini ta'minlaydigan axborotni qayta ishlash texnologiyasini ishlab
chiqish; ma'lumotlarni qayta ishlash algoritmlarini ishlab chiqish; turli
funktsiyalarni bajarish. Ushbu bosqichda tizim uchun dizayn hujjatlari va
tizimni yaratish uchun zarur bo'lgan qismlar ishlab chiqiladi.
 Ish hujjatlari bosqichida dasturiy ta'minot ishlab tizim
vositalari chiqiladi, qabul qilingan dasturiy vositalarni
moslashtirish amalga oshiriladi, AT ishga tushirish va
ishlatish uchun zarur va etarli ma'lumotlar mavjud bo’lgan
ishchi loyiha va ishchi hujjatlar tayyorlanadi.
Joriy etish bosqichi qurilish-montaj ishlarini bajarish,
ATni ishga tushirishga tashkiliy tayyorgarlik, xodimlarni
o'qitish, ishga tushirish va ishga tushirish ishlari, tajriba
ekspluatatsiyasini o'z ichiga oladi (natijalariga ko’ra ATni
zaruriy takomillashtirish), qabul sinovlari.
ATni ta’minot bosqichida ATga kafolat va kafolatdan
keyingi xizmat ko'rsatiladi, ATning ishlashi tahlil qilinadi,
operatsion xususiyatlarining og'ishlari aniqlanadi va ularning
sabablari aniqlanadi, hujjatlarga kerakli o'zgarishlar kiritiladi.
 Talablarning tarkibi va shakllanishi
loyihalashtirilgan avtomatlashtirilgan tizimga
Avtomatlashtirilgan tizimga talablarni oqilona va puxta shakllantirish
tizimni yaratish bo'yicha ishlarni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarur shartdir.
Talablar tarkibi GOST 34.602-89 tomonidan tartibga solinadi, u TT
tarkibini avtomatlashtirilgan tizimga o'rnatadi (b ilova). Biroq, talablarni
shakllantirishning boshlanishi allaqachon yaratishning maqsadga muvofiqligi
asoslash bilan bog’liq bo’lgan birinchi bosqichda amalga oshiriladi.
Loyihalash jarayonida tizim mijozlari bilan kelishilgan holda talablar
aniqlanishi va o'zgartirilishi mumkin. Bu oddiy jarayon, ko'pincha tizimni
boshqacha tarzda yaratish mumkin emas. Dastlabki bosqichda (TT
bosqichida) talablar qanchalik to'liq, oqilona shakllantirilsa, shuncha
muvaffaqiyatli bo'ladi (tezroq, arzonroq) tizimni yaratish jarayoni bo'lishi
mumkin.
 Avtomatlashtirilgan tizimga qo'yiladigan talablar uch
guruhga bo'linadi:
umuman tizimga qo'yiladigan talablar;
tizim tomonidan bajariladigan funktsiyalarga
qo'yiladigan talablar;
ta'minot turlariga qo'yiladigan talablar (axborot,
matematik, prog'ram-ko'p va boshqalar).
TTga kiritilgan talablar tarkibi, loyihalashtirilgan
tizimning turiga, maqsadiga va xususiyatlariga qarab
o’rnatiladi. Avtomatlashtirilgan tizimlarning keng sinfiga
qo’yilgan talablar ro'yxatining asosiy elementlarini ko'rib
chiqamiz.
Umuman tizimga qo'yiladigan talablar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
a) tizimning tarkibiy xususiyatlari va ishlash rejimlariga qo'yiladigan
talablar:
 asosiy funktsiyalarning tarkibi (funktsional quyi tizimlarning
tarkibi);
 tizimning ob'ekt tuzilishi (ierarxiya darajalari soni, har bir
darajadagi asosiy ob'ekt quyi tizimlari);
 ob'ekt quyi tizimlari hududiy bo'linmagan taqdirda ular
o'rtasida ma'lumot almashish vositalari va usullariga qo'yiladigan
talablar;
 o'zaro ta'sir qilish imkoniyati ta'minlanishi kerak bo'lgan
qo'shni tizimlar yoki yaratilgan tizimning allaqachon amalga
oshirilgan elementlari bilan integratsiyalashuv (muvofiqlik)
talablari;
 tizimning ishlash rejimlariga qo'yiladigan talablar (ommaviy,
interaktiv va boshqalar)
b) maqsad ko'rsatkichlariga qo'yiladigan talablar, ya’ni,
tizimning asosiy maqsadiga muvofiqligi darajasini
belgilaydigan tizimning eng muhim xususiyatlari.
Masalan, temir yo'l chiptalarini sotish va bron qilish
tizimlari uchun belgilangan ko'rsatkichlar - o'tkazish
qobiliyatidir (chiptani sotib olishning o'rtacha vaqti),
ulanuvchi kassir terminallari, xizmat ko'rsatiladigan
hududlar; axborot-ma'lumot tizimi uchun vokzal-bu
o'rtacha reaktsiya vaqti, foydalanuvchi terminallari soni,
berilgan ma'lumotlarning ishonchliligi ko'rsatkichlari (
C) ishonchlilik talablari:
 tizimning yoki uning qismlarining ishonchliligi bo'yicha talablar
qo'yilishi kerak bo'lgan nosozliklar ro'yxati (nosozlik deb tushunilgan
narsaning belgisi) ;
 ishonchlilik ko'rsatkichlarining tarkibi va miqdoriy qiymatlari
(normalari) tizim yoki uning elementlari uchun nosozlik turlari bo'yicha;
 tizimni yaratishning turli bosqichlarida (tizimning hayot
aylanishi)ishonchliligini baholash va boshqarish usullariga qo'yiladigan
talablar;
D) ma'lumotlar sifatiga qo'yiladigan talablar:
 ma'lumotlarning ishonchliligi ko'rsatkichlari (tizim tomonidan
kiritilgan, saqlangan, chiqarilgan) va ularning miqdoriy qiymatlari;
ma'lumotlarning xavfsizligi ta'minlanishi kerak bo'lgan holatlar
(hodisalar);
 tizim himoyalangan bo'lishi kerak bo'lgan ma'lumotlarga ruxsatsiz
kirishning mumkin bo'lgan usullari;
D) standartlashtirish va birlashtirish talablari:
hujjatlar aylanmasi tizimni yaratishda ishlatiladigan
standartlar;
 amaldagi klassifikatorlar;
 tizimni yaratishda standart dasturiy ta'minot va
texnik vositalardan foydalanish talablari;
f) tizimni rivojlantirishga qo'yiladigan talablar:
o'zgartirish, yangi funktsiyalarni qoshish qobiliyati;
ochiqlik (boshqa tizimlar bilan o'zaro aloqa qilish
imkoniyati);
miqyoslilik (foydalanuvchilar sonining ko'payishi,
ulangan terminallar soni va boshqalar).
Tizim tomonidan bajariladigan funktsiyalarga (vazifalarga)
qo'yiladigan talablar quyidagilardan iborat:
 tizim darajalari bo'yicha taqsimlanishi bilan har bir
funktsional quyi tizim (axborot texnologiyalari kompleksi)
uchun vazifalar ro'yxati;
 har bir funktsiyani amalga oshirish sifatiga
qo'yiladigan talablar (vazifalar, vazifalar to'plami);
 kirish va chiqish ma'lumotlarini taqdim etish shakllari;
vaqtinchalik
 reglament (vaqt xususiyatlariga qo'yiladigan talablar);
natijalar sifatiga qo'yiladigan talablar (berilgan
ma'lumotlarning ishonchliligi, hisob-kitoblarning aniqligi
va boshqalar).
 Ta'minot turlariga qo'yiladigan talablar tizimning maqsadlariga va
turiga bog’liq.
Axborot ta'minotiga qo'yiladigan talablar quyidagilarni o'z ichiga
olishi mumkin: ma'lumotlar sifati, ma'lumotlarning tarkibi va tashkil
etilishi, ularning tegishli tizimlar bilan muvofiqligi, tasniflagichlardan
foydalanish va yagona hujjatlar, nazorat qilish, saqlash, yangilash
usullari va ma'lumotlarni tiklash.
Dasturiy ta'minotga qo'yiladigan talablar dasturiy ta'minot sifatiga,
interfeyslarga, ishlatiladigan dasturlash tillariga, operatsion tizimga va
boshqalarga qo'yiladigan talablarni o'z ichiga olishi mumkin. texnik
ta'minotga qo'yiladigan talablar ayrim turdagi uskunalarning
funktsional, konstruktiv, ekspluatatsion xususiyatlariga, masalan,
ma'lumotlarni uzatish vositalarining tezligiga, hisoblash vositalarining
ishlashiga qo'yiladigan talablarni o'z ichiga olishi mumkin, saqlash
moslamalari hajmi, alohida qurilmalar yoki komplekslarning
ishonchliligi va boshqalar.
 Yuqorida sanab o'tilgan talablar quyidagicha ifodalanishi
mumkin:
kerakli elementlar ro'yxati (vazifalar ro'yxati; tizimga
qarshi bo'lishi kerak bo'lgan ma'lumotlarga ruxsatsiz kirish
usullari ro'yxati himoyalangan bo'lishi kerak va hokazo);
mumkin bo'lgan elementlar ro'yxati, masalan, optik tolali
simlar yoki mis simlar (o'ralgan juftlik) va boshqalar aloqa
liniyasi sifatida ishlatilishi mumkinligini ko'rsatish.;
sifat tipidagi talablar, masalan, ochiqlik talabi, miqyoslilik
va boshqalar.;
miqdoriy ko'rsatkichlar (tegishli ko'rsatkichlar qiymatlari
normalari) – ma'lumotlarning ishonchliligi, vaqt
xususiyatlariga qo'yiladigan talablar.