PRAWO JAKO ZJAWISKO JĘZYKOWE

Mówimy prawem czy mówimy o prawie?

1. Myślenie prawnicze: obiekt – tekst prawny i tekst

prawniczy
2. Argumentacja/dyskurs prawniczy:
MÓWCA – PRZEKAZ (tekst, pismo procesowe - mowa sądowa)
AUDYTORIUM

ARGUMENTACJA JAKO KOMUNIKACJA

I. W argumentacji prawniczej odwołujemy się do:
1/ tekstu prawnego;
2/ języka prawa;

PRAWO:
1/ język, w którym prawo jest wyrażone – pozytywizm prawniczy: tekst
prawny ma znaczenie obiektywne (wola racjonalnego prawodawcy) >
wykładnia prawa to działanie poznawcze, odtwórcze.
2/ system dyskursywny, który jest wyrażany przez język.
3/ systemu norm prawnych i struktury prawa.
Płaszczyzny dyskursu prawnego i prawniczego:
ratio legis ustawodawcy: tekst prawny to performatywny akt
mowy
dogmatycznoprawny
teoretycznoprawny
sędziowski
problemowy – trudne przypadki stosowania prawa – hard
cases.

Dyskurs prawniczy jest konwencjonalny:

reguły odczytywania tekstów prawnych i reguły dyskursu prawniczego
ustalane są przez wspólnotę interpretacyjną; są kontekstowe.
XIX/XX wiek – „zwrot językowy”:

 uznanie samodzielności języka

 postrzegamy świat przez język, używany przez nas język

decyduje o formie postrzegania świata

 poznanie świata może się dokonywać przez poznawanie

języka
 sposób myślenia o świecie jest zakodowany w języku
 Wilhelm von Humboldt (1767-1835)

„Mówimy, tak jak myślimy i

myślimy, tak jak mówimy”
Ludwig Wittgenstein (1889-1951)
Ludwig Wittgenstein:
Tractatus logico-philosophicus 1921

teza 4.01.
“Zdanie jest obrazem rzeczywistości.
Zdanie jest modelem rzeczywistości, jak ją sobie myślimy.”
Teza 4.024. „rozumiemy zdanie, gdy rozumiemy jego
składniki”.
Teza 4.03. Zdanie musi przekazywać nowy sens za pomocą
starych wyrażeń.
 Hipoteza Sapira - Whorfa

Prawo relatywizmu językowego:

używany język wpływa na sposób myślenia.

determinizm językowy:
język kształtuje nasz sposób postrzegania otaczającego nas
świata;
relatywizm językowy:
wobec różnic między systemami językowymi, które są odbiciem
tworzących je odmiennych środowisk, ludzie myślący w tych
językach różnie postrzegają świat.
1. Między problematyką strukturalną i
komunikacyjną.

lingwistyka strukturalna a problematyka prawnicza:

zagadnienie budowy normy prawnej, syntaksa języka prawnego,
logika norm (nazwy, relacje zakresowe, wnioskowania).
Przedmiot badań: język/system językowy jako zamknięta całość,
pierwotna wobec kultury i społeczeństwa.
komunikacyjny aspekt prawa > socjolingwistyka:
język jako akt komunikacji społecznej, działanie społeczne
uwikłane kontekstowo> społeczne rozumienie prawa, błędy
prawodawcy, wykładnia.
Przedmiot badań: mowa i jej społeczne użycie.
2. Między autonomicznością a integracyjnością.

Punkt wyjścia: twierdzenie Herberta L.A. Harta o wewnętrznym i

zewnętrznym aspekcie reguł prawnych

Pytanie podstawowe:
„wewnątrz” czego znajdujemy się jako prawnicy rozumiejąc
reguły i na „zewnątrz” czego znajdujemy się obserwując
regularność ludzkich zachowań?
Możliwości:
1/ „wewnątrz” to wewnętrzny subświat substancjalny
wytworzony przez prawo,
> problem relacji: prawnicy (subświat instytucjonalny afirmujący
praktykę, autonomiczny) – teoria prawa (inny subświat
instytucjonalny posługujący się apriorycznym wzorcem
poprawności logicznej, etycznej, socjotechnicznej itp.;
stanowisko integracyjne)
2/ stanowisko Z. Ziembińskiego: badanie systemu prawa jest
dokonywane „z zewnątrz”, egzegeza prawa jest działaniem
„wewnątrz”.
3. Między deskrypcjonizmem a rekonstrukcjonizmem.

 deskrypcjonizm:
czerpie z filozofii języka potocznego; opis konwencji
językowych zastanych w praktyce prawniczej;
„powierzchniowa” struktura języka.
 rekonstrukcjonizm:
rekonstrukcja praktyk językowych jako logicznie
konstruowanych procedur; wydobycie „głębokiej” struktury
języka.
FILOZOFIA ANALITYCZNA

1. Pojęcie analizy:
a/ poszukiwanie racji logicznych;
b/ rozkład pojęć na mniejsze „części”; poszukiwanie definicji;

c/przekład na język spełniający określone warunki –

przedmiot filozofii języka.

Rudolf Carnap: „Analiza logiczna pewnego wyrażenia sprowadza

się do stworzenia systemu językowego i umieszczenia
analizowanego wyrażenia w tym systemie”.
Metody analizy filozoficznej:

 eksplikacja (R. Carnap) transformacja pojęcia mniej

ścisłego na bardziej ścisłe.
 parafraza: cechy analogiczne do eksplikacji, przedmiot
złożone wyrażenia językowe.

 presupozycja: Zdanie p jest presupozycją zdania q, jeśli

możliwość przypisania wartości prawdy lub fałszu zdaniom
q i –q uzależniona jest od tego, że zdanie p jest prawdziwe.

 argumentacja z przypadków wzorcowych

Wittgenstein II: mowa jako działanie, „gra językowa”
WITTGENSTEIN II DOCIEKANIA FILOZOFICZNE

 gra językowa
 podstawą gry językowej jest nazywanie
 rozróżnienie: język i coś, co jest przed/pozajęzykowe
 reguły jako środki ekspozycji obiektów przedstawionych w
zdaniach deontycznych (reguły językowe; obiekt; język, w
którym przedstawiany jest obiekt). Innymi słowy:
przedmiot, znaczenie przedmiotu, wypowiedź o
przedmiocie.
 Oddzielamy:
1/ czynność mówienia, w której odnosimy się do
2/ obiektu przedstawionemu dzięki
3/określonemu środkowi ekspozycji.
 znajomość reguły nie oznacza zdolności do przedstawienia
jej w formie abstrakcyjnej, ale jest wiedzą o tym, jak tę
regułę zastosować do nowych okoliczności, w czym zawiera
się wiedza o kontekście jej zastosowań.
 miejscem reguł są praktyki, w które jesteśmy wprowadzani
poprzez ich doświadczanie – kierowanie się regułą,
komunikowanie czegoś, wydanie rozkazu itd. są to pewne
zwyczaje/instytucje.
 Analityczna filozofia prawa

1/ scjentyzm: dążenie do obiektywnej prawdy.

Wartość poznawczą miały mieć tylko twierdzenia analityczne i empiryczne.
Teoria prawa jako nauka, a nie metafizyczne spekulacje.

2/ Opisowo-wyjaśniająca funkcja twierdzeń nauk analitycznych.

Klasyczna koncepcja prawdy przyjmowana przez logiczny empiryzm.

3/ Prymat metodologii naukowej nad badaniami przedmiotowymi:

opis i analiza samego języka.
Etapy rozwoju filozofii analitycznej

I. Analityczna filozofia prawa a pierwotny pozytywizm

prawniczy (Jeremy Bentham, John Austin).
J. Bentham: prawo to zespół znaków, które ujawniają wolę suwerena i
odnoszą się do obserwowalnych w danej sprawie zachowań,
podejmowanych przez osobę lub klasę osób, które są temu prawu
poddane.
Powiązanie filozofii prawa z filozofią języka rozumianą empirycznie i
utylitarystycznie.
Cel: budowa wolnej od wartości refleksji nad prawem.
Ale: tworzenie prawa nie jest tylko działaniem językowym (aktem mowy).
Pytanie:
Jakie kryteria pozwalają zidentyfikować prawo jako obiekt poznania.
John Austin: prawo właściwie nazwane to prawo, którego istotą
jest rozkaz osoby inteligentnej skierowany do innej osoby
inteligentnej.
Prawo boskie i prawo ludzkie.
Prawo pozytywne to rodzaj prawa ludzkiego.
„Przedmiotem jurysprudencji jest prawo pozytywne: prawo po prostu i ściśle
nazywane: albo prawo ustanowione przez polityczną władzę nadrzędną dla
podporządkowanej jej władzy politycznej”.
J. Austin, The Province of Jurisprudence Determined, 1954, s. 9.

Rozkaz suwerena jest wyrażany w języku wypowiedzi ogólnych (jest to

specyficzny normatywny fragment języka naturalnego).
Doktryna antymetafizyczna.
Konsekwencje:
1/ teza o separacji prawa i moralności w płaszczyźnie walidacyjnej;
2/ teza społeczna;
3/ metoda formalno-dogmatyczna.
Dogmatyzm: uznanie treści aktu woli suwerena za prawo.
Formalizm: metoda badania prawa przez prawnika.
Systematyzowani prawa, poszukiwanie pojęć zawartych w treści prawa, ich
porządkowanie, ustalanie konsekwencji logicznych norm prawnych.
4/ stosowanie prawa jako operacja „czysto logiczna”, sylogizm prawniczy.
II. Nowy model analitycznej filozofii prawa: H.L.A. Hart
(1953)
Uwzględnienie w prawoznawstwie tzw. zwrotu językowego.
Nowa analityczna filozofia prawa to zastosowanie koncepcji
Ludwiga Wittgensteina i Johna Langshawa Austina.
Oddzielenie intensji (znaczenia pojęcia) od ekstensji (zakresu tego pojęcia).
Metody badawcze: deskrypcjonizm i rekonstruktywizm.
J. L. Austin: performatywny aspekt języka.
III. Lata 70-te i 80-te XX w.: teoria aktów mowy.
Przedmiot badania: akty mowy jako konkretne sposoby
użycia pewnych wypowiedzi w konkretnych sytuacjach.
1. Nielingwistyczne koncepcje normy prawnej.
2. Pragmatyka języka prawnego: teoria czynności konwencjonalnych.
3. Socjolingwistyka (socjologia języka prawnego): badanie wpływu sytuacji
społecznej użytkowników języka na język prawa.

IV. Postanalityczna filozofia prawa (od lat 90-tych XX w.).

Teoria aktów mowy

Punkt wyjścia:
pragmatyzm Charlesa Sandersa Peirce’a:

świat myśli oddziałuje na świat faktów

język to konwencjonalnie ustanowione narzędzie
poznawcze
język to instytucja społeczna: warunek społecznego
egzystowania ludzi

wiedza i język kształtują się w społecznym dyskursie, prowadzi

to do ciągłego poszerzania poznania i tym samym do
racjonalizacji ludzkiego działania

warunek możliwości poznania = warunek możliwości

doskonalenia etycznego
KONCEPCJA KONWENCJONALNYCH CZYNNOŚCI
MOWY

Mówienie jest działaniem

- zdania deskryptywne są prawdziwe albo fałszywe (wartość
logiczna) - konstatywy
- istnieją też takie zdania, które nie są prawdziwe albo fałszywe >
pełnią inne funkcje
Performatywy:
- brak jednoznacznego kryterium leksykalno -
gramatycznego;
-konieczność użycia kryterium funkcjonalnego: to czy
wypowiedź ma postać konstatywu czy performatywu
zależy od konwencji, która znajduje zastosowanie w
konkretnych okolicznościach wygłoszenia wypowiedzi.
Niespełnienie reguł A i B powoduje, że dana
czynność w ogóle nie jest skutecznie
wykonana, nie dokonuje się.
W obu przypadkach czynność jest spełniona,
ale jest nadużyciem procedury – jeżeli
jesteśmy np. nieszczerzy.
- akt mowy to intencjonalne odniesienie
umysłu do świata/rzeczywistości
- akt mowy łączy trzy aspekty:
1/ aspekt lokucyjny: mówienie czegoś
2/ aspekt komunikacyjny:
illokucyjny sens wypowiedzi językowych.
Co się robi mówiąc, nadaje znaczenie wypowiedzi; cel –
zrozumienie wypowiedzi przez adresata.
3/ aspekt pragmatyczny:
perlokucyjny sens wypowiedzi; jej funkcja.

John Rogers Searle „Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość”. 1998.

Typy sensu illokucyjnego:
- asertyw – przekonanie odbiorcy o prawdziwości zdania
(stwierdzenia, opisy, klasyfikacje, itp.), kryterium udanego
aktu mowy: prawda/fałsz
- dyrektyw – spowodowanie, by odbiorca zachował się w sposób
odpowiadający zawartości dyrektywu (polecenia, rozkazy,
groźby). Warunek szczerości: pragnienie.
- komisyw – podjęte przez nadawcę zobowiązanie wykonania
czegoś (umowy, obietnice, gwarancje, zobowiązania).
Warunek szczerości: zamiar.
- ekspresyw – wyrażenie warunku szczerości aktu mowy
(przeprosiny, podziękowania, powitania, kondolencje).
- deklaratyw – spowodowanie zmiany w świecie poprzez
przedstawienie go tak, jakby zmiana już się dokonała.
Język jest efektem społecznego działania ludzi
↓
należy badać kontekst/sytuację ich wygłoszenia (ma
to wpływ na prawdziwość/fałszywość)
↓
konsensualny charakter prawdy i rzeczywistości
↓
poznanie jest nierozerwalnie związane z językiem
J.L. Austin: „Wiedzieć, czym jest jakaś rzecz, to w
poważnej mierze znać jej nazwę, jej właściwą
nazwę”.
John Rogers Searle, Czynności mowy:
“1. Rozumieć zdanie to znać jego znaczenie.
2. Znaczenie zdania wyznaczają reguły, a reguły
te określają zarówno warunki wypowiadania
zdania, jak też za co to zdanie uchodzi”.

 mówienie jest czynnością konwencjonalną

 reguły językowe konstytuują statycznie
rozumianą sferę znaczeń wypowiedzi, ale też
związki miedzy poszczególnymi czynnościami
mowy
 dokonanie czynności mowy jest jak ruch w grze
– wyznacza pewien zasób odpowiednich ruchów
partnera
↓
trzeba badać zdolność mówiącego do uczestniczenia w
rozmowie i tworzenia złożonych ciągów czynności
mowy (takich jak: argumentowanie, dyskutowanie,
kupowanie, sprzedawanie itp.)
Kompetencja językowa jest zdolnością do brania
udziału w szczególnej sferze działań społecznych,
jaką jest tworzenie i rozumienie wypowiedzi.
Znaczenie nie jest czysto konwencjonalne; jest też
związane z intencją.
język prawny konstruuje pewien możliwy
świat rozumiany jako „świat prawny”
↓
język prawny konstytuuje byty (określone podmioty) i

fakty (zawarcie/wypowiedzenie umowy, wydanie

wyroku/decyzji administracyjnej, zawarcie małżeństwa),
które są jednocześnie częścią realnego świata
 Postanalityczna filozofia prawa

Punkt wyjścia: powszechne intuicje i przekonania na temat

prawa, które z jednej strony warunkują istnienie prawa jako
artefaktu społecznego, a z drugiej stanowią podstawy związanego
z nim społecznego „samorozumienia (np. H. Hart)
Zastosowania filozofii analitycznej w prawoznawstwie mogą być
dwojakiego rodzaju:
1/ mogą dotyczyć tak zwanej ogólnej teorii prawa
2/ szczególnych teorii prawnych, które skupiają się na wybranych aspektach
praktyki prawnej czy po prostu – na klaryfikacji bądź analizie pojęć dyskursu
prawnego i prawniczego (w tym dogmatyki prawa).
 Odrzucenie tezy z lat 60/70-tych XX wieku — o
spekulatywnym i w rezultacie nienaukowym charakterze
filozofii i prawa oraz przyznaniu waloru naukowości jedynie
analitycznej teorii prawa.

 Współczesne analityczne teorie prawa zajmują się udzielaniem

hermeneutycznej odpowiedzi na metafizyczne pytanie o naturę
prawa, a kluczową rolę w realizacji tego zadania pełni intuicja.
 Cechy stanowiska postanalitycznego
1/ Synteza: łączenie różnych działów poznania i praktyki ludzkiej.
Całościowe omawianie problemów należących do etyki, filozofii społecznej,
czy też prawoznawstwa.
Pomniejszanie konceptualizującej i systematyzującej roli teorii prawa wobec
nauk szczegółowych i wprowadzanie w to miejsce filozofii prawa.

2/ Naukowość filozofii analitycznej.

Wartość poznawczą miały mieć tylko twierdzenia analityczne i empiryczne.
Pozostałe, skoro nie są ani zdaniami uzasadnionymi logicznie (syntaktycznie),
ani też weryfikowanymi poprzez ich konfrontację z rzeczywistością, są po
prostu pozbawione sensu, a tym samym lokują się w obszarze metafizyki.
3/ „imaginatywny” sens filozofii — filozofii humanistycznej.
Filozofia krytyczna. Demistyfikacja „władzy prawniczej”.
4/ odrzucenie prymatu metodologii naukowej nad badaniami
przedmiotowymi;

5/ odrzucenie systemowości pojmowanej jako jedna, dominująca forma

organizacji myślenia poprzez język.
Studia nad przypadkami, ich gromadzenie, opisywanie i wyjaśnianie poprzez
kontekst użycia języka lub pewien typ takiego kontekstu.
6/ Integracja zewnętrzna nauk:
wspólnota jest nie tylko niezbędna jako płaszczyzna komunikacji, ale że
zasadniczym celem nauki jest zachowanie (kreacja, doskonalenie) samej
wspólnoty (R. Rorty).
Wielowymiarowa humanistyka zamiast naturalizmu.
Ujmowanie zadań sędziów i prawoznawców jako poszukiwanie optymalnego
rozumienia prawa w kontekście norm i wartości kultury – R. Dworkin.