Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

Namk Sinan TURAN*

z Andr Raymond Osmanl tarihi aratrmalarnda zellikle Arap blgeleri ve kentleri zerine almalaryla katklar salam, yeni bir yaklam gelitirmitir. Yazd eserlerde bugne kadar ihmal edilmi bir sahay Arap kentlerinin Osmanl dneminde toplumsal ve ekonomik geliimini aydnlatm, oryantalist yaklamn gelitirdii nyarglar sorgulamaya amtr. Arap kentlerini yalnzca fiziki dokusuyla deil, kltrel ve toplumsal boyutuyla da incelemeye alan Raymond, bata Kahire olmak zere Halep, am ve Kuzey Afrika kentlerini ticari, siyasi ve gnlk yaam unsurlaryla resmetmeye almtr. Osmanl idaresinin gelitirdii kurumlar, yerleik politik kltr ve yneticileri uzun soluklu bir mesainin sonucu olarak yeniden deerlendirmitir. Bu yazda Fransz tarihi Andr Raymondun almalarnn uzmanlk alanna olan katks ve sonular tartlmaktadr. Anahtar Szckler: Arap Kentleri, Osmanl, Msr, Kethda, Yenieri.

Andr Raymond and a View on Arab Urban History in the Times of the Ottoman Empire Abstract The historian Andr Raymond developed a new approach in the Ottoman studies and made significant contributions with his studies on Arab regions and cities. In his works he sheds light on topics previously neglected, such as the social and economic development of Arab cities during the Ottoman period, thus triggering a critical discussion on the prejudices with had emerged together with an Orientalist approach. Raymond does not only restrict himself on the physical aspect of Arab cities, but also takes cultural and social aspects into consideration. Hereby, he tries to illustrate the daily life, trade and politics of cities in the Maghreb, such as Halab, Damascus and, in particular, Cairo. In this essay French historian Andr Raymonds works and his contributions to his field is discussed. Key Words: Arab Cities, Ottoman, Egypt, Katkhoda, Janissary.
*Do. Dr., stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm. Namk Sinan Turan, Andre Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak, Ortadou Ettleri, Cilt 2, Say 2, Ocak 2011, ss.169-190.

.Anahtar Szckler: Arap Kentleri, Osmanl, Msr, Kethda, Yenieri

Namk Sinan TURAN

: . . . . . : .

071

1102 Ortadou Ettleri, Ocak 2 Cilt 2, Say

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

Araplarla Trklerin uzun soluklu ortak tarihleri birok ynleriyle henz aydnla kavuabilmi deil. Erken dnemlerle ilgili konular daha fazla ilgi grmse de1 16. yzyl sonrasnda Osmanl idaresi altndaki sre ok boyutlu aratrmalara gereksinim hissetmektedir. Osmanl Arap ilikilerinin tarihsel zemininin henz istenilen boyutlarda aratrmalara konu olmamasnda birok neden etkili grlebilir. Her iki tarafta da ho anlar brakmayan, 19. yzyldaki sre, ciddi bir krlma olan 1916 ve sonrasnda yaananlar her ne kadar tm Araplarla ilikilendirilemezse de- gerek Araplar gerekse Trkler arasnda travmatik bir bak asna neden olmu, nyargl bu tavr aratrmalara yansmtr. Osmanl sonras smrge ynetimlerinin Arap kltrel yaam zerindeki etkileri, bamszlk olgusunun ardndan ulus devlet ina srecindeki yaklamlar Araplarn Osmanl gemiine ynelik olumsuz bir yaklam gelitirmelerine neden olmutur.2 Benzer bir yaklam cumhuriyet Trkiyesinin akademik yaamnda da kendini hissettirmitir. Bu dnemde Arap kltr ve edebiyatna dair Ahmed Ate gibi uluslararas tannml olan doubilimciler yetimise de bu ilgi daha ok filoloji alanyla snrl kalp, bunun tarihilie yansmas daha snrl olmutur. Araplar ve Trkler arasndaki nyarglara karn Bat akademisi blgesel dzeyde de olsa Osmanl dnemi Arap lkelerinin durumuna dair aratrmalarn ncs durumundadr. rnein Msr sz konusu olduunda Stanford Shawn almalar kullanlan yntem ve yaklam olarak hala deerlerini korumaktadr.3 lk almalarda daha geni bir perspektifle uzun bir zaman diliminin aratrma konusu yapld grlmektedir.4 Trkiyeden Salih zbarann almalar zellikle konuya dair yabanc arivleri de kullanmas nedeniyle ciddi katklar salamtr.5 Son yllarda Osmanl dneminde Arap lkelerinin sosyo-politik durumuna dair yaplm almalar arasnda Jane Hathawayn eseri kimi noktalardaki eksiklerine karn yeni bir bak getirmitir.6
Trklerin Araplarla ilk temas slamiyetle karlama srecine bal olarak incelenmektedir. Bu konuda u temel kaynaklara ve bibliyografyalarna baklabilir. H. A. R. Hamilton Gibb, Orta Asyada Arab Ftuhat, (Trkiyat Enstits Yaynlar, 1930); Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1967); Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, (Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1998); Zekeriya Kitap, Arablarn Trkistana Girii, (TDAV Yaynlar, stanbul 2000). Konuya dair bkz. Karl Barbir, 1945 Sonras Arabistanda Osmanl Tarihi almalar, Kemal Karpat (ed.), Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, (Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004), 403-414; ayrca Lbnan rneinde bir tahlil iin Vacih Kavtarani, 20. Yzyln lk Yarsnda Lbnanda Milliyeti Dnce ve Osmanl mgesi, Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, s. 381-401; M. Tufan Buzpnar, Araplarn Osmanlya Bak, zlenim, say 35-36, (1996,), ss.63-65. Stanford J. Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt 1517 -1798, (Princeton University Press, 1962). P. M. Holt, Egypt and the Fertile Crescent 1516-1922, (London: Longmans, 1966). Bunlarn bir ksmnn topland dikkat ekici bir alma olarak bkz. Salih zbaran, The Ottoman Response to European Expansion; Studies on Ottoman Portuguese Relations inthe Indian Ocean and Ottoman Administration in the Arab Lands During the 16th Century, (Istanbul: ISIS Press, 1994). Jane Hathaway, The Arab Lands Under Ottoman Rule, 1516- 1800 (London: Pearson Longman, 2008); kitabn Trkedeki tantm iin bkz. Salih zbaran, Smr ile Pax-Ottomana Arasna Sktrlm Bir Konu: Osmanl Ynetiminde Arap lkeleri, Toplumsal Tarih, Cilt.25, Say 189, (Eyll 2009), ss. 12-21.

3 4 5 6

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

171

Namk Sinan TURAN

Osmanl dnemi Arap dnyasnn sosyal ve ekonomik tarihine dair almalar arasnda zellikle kent tarihilii perspektifinden bakldnda Andr Raymondn yaptlarnn zel bir yere sahip olduu grlmektedir. Raymondn almalar daha youn olarak Osmanl dnemi Arap kentlerinin 16-18. yzyllarna eilse de, Msr esas noktay oluturmaktadr. Bu konudaki en nl yapt Artisans et commerants au Caire au XVIIIe sicle 1974 ylnda yaymlanmtr. zellikle Kahire zerine yapt almalarla kent tarihi aratrmalarna nemli katklar salamtr. Bu konuda Les marchs du Caire (with G. Wiet), Le Caire (1979, 1993), Le Caire des janissaries (1995), Egyptiens et Franais au Caire, 1798-1801 (1998) adl kitaplar ilk akla gelenlerdir. Raymondun zellii akademik yaamnn erken dnemlerinden itibaren Ortadounun Osmanl gemii zerine eilmi olmasdr. Blgeyi yakndan tanmas, kaynak kullanmndaki eitlilik ve orijinal yaklamlar ona alannda ayr bir yer kazandrmaktadr. Osmanl dnemi Arap ehirlerinin en nemli uzman olmasnn yannda bir dier dikkate deer yn ise Ortadouya olan ilgisinin alt dnemle snrl kalmamasdr. Raymond aydn duyarll iinde blgedeki gelimeleri yakndan takip eden ve aktivist kimliini koruyan bir akademisyendir. Sorbonne niversitesindeki genel tarih eitiminin ardndan Tunusa giderek burada bir sre yerel bir okulda ders veren Raymond, blgedeki Fransz smrgeciliinin olumsuz etkilerini ve bamszlk mcadelesinin geliim srecini bizzat gzlemlemitir. Fransaya dnnde alma konusuna karar vermitir. Charles-Andr Julien, H.A.R. Gibb ve Albert Hourani gibi tannm arkiyatlardan yararlanan Raymond 1954 ylnda Oxfordda doktora tezini tamamlad. Ayn yl amdaki Fransz Enstitsnden ald bursla burada bir yl Arapa tahsili grd. Bu srete, Msr, Suriye, Lbnan ve Filistinde gezilerini srdrerek blgeyle ban glendirdi. Bir yl sonra Kahiredeki Fransz Enstitsnde almalarn srdrd. Burada zellikle Tunus ve Msr zerine younlat. Kahiredeki iki yl Tunus niversitesi ve University of Bordeaux yllar izledi. 1966-1975 yllar arasnda amdaki Fransz Akademisini ynetti. lk nemli almalarn bu dnemde kaleme ald. 1977den 1988e kadar olan dnemde Aix en Provencede grev yapt. Harvard (1981) ve Princetondaki (1988 ve 1990) almalarnn yannda University of Provencedeki Centre de Recherches et dEtudes sur les Socits Mediterranennesn (1984-88) yneticiliini stlendi. Aralarnda Institut de Recherches et dEtudes sur le Monde Arabe et Musulman, Institut du Monde Arab de Paris, Association Franaise pour lEtude du Monde Arabe et Musulman, European Association for Middle Eastern Studies gibi prestijli kurumlarn bulunduu akademik merkezlerde kuruculuk, bakanlk ya da yneticilik vasflaryla grev yapt.

172

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

Raymond Osmanl dnemi Arap ehir tarihiliinin maestrosu haline getiren almalar uzun dneme dayal titiz aratrmalarn rn olarak yine bu dnemde ortaya kt. Kahireyi inceledii aratrmalarn 1980li yllarda daha geni boyutlu almalar izledi. Srasyla The Great Arab Cities, An Introduction (1984), Grandes villes arabes a lpoque ottomane (1985), La ville arabe, Alep, a lpoque ottomane (1988); Arab Cities in the Ottoman Period (2002) ve Tunis sous les Mouradites (2006) isimli kitaplar yaymland. Andr Raymond ile ilgili ska ifade edilen gereklerden biri de kendisini akademik yaamn iine kapayarak realiteden ve gncel gelimelerden kopmamasdr. II. Dnya Savann ardndan amda Fransz Enstitsndeki grevi srasnda Suriyedeki gelimeler hakknda basnda yer alan ilk yazlarn sonraki dnemde Tunus ve Cezayirin bamszlk mcadeleleri srasnda srdrm, Fransz kamuoyunu buradaki gelimeler ve nedenleri hakknda bilgilendirmitir. Ayn tavr 1956da Svey Krizi srasnda da ortaya koymaktan ekinmedii grlmektedir. almalarnda birincil kaynaklarn yannda ehrin gndelik yaamn farkl boyutlaryla gzler nne serecek seyahatnameleri, mahkeme kaytlarn, fiziki evreye dair arkeolojik kalntlar da geni lde kullanmas erken Modern alarn Arap kentlerini yalnzca ekonomik ynleriyle deil, toplumsal adan da son derece renkli bir doku iinde soluk alp veren bir havada resmetmesine imkan salamtr. Bu ynyle Albert Hourani gibi ustalarn ve Nelly Hanna gibi gen kuak tarihilerin de takdirini toplamtr. Fransz Annales Okulunun yntemlerini Arap ehir tarihi aratrmalarna uygulayan Raymond, ok saydaki katk salayc bilimsel yaynnn karlnda Ortadoudan ve Batdan dllere layk bulunmutur.7 Kendisi iin ayrca rencileri ve meslektalarnn makalelerinden oluan bir de armaan kitab hazrlanmtr.8 Arap ehir tarihilii sz konusu olduunda Andr Raymondun hi phesiz en nemli katks bu gne kadar gelen baz yanl alglamalarn ve nyargl yaklamlarn dzeltilmesini salamasdr.9 Bunlardan ilk dikkati eken Osmanl fetihlerinin Arap ehirlerinde gerilemeye ve sosyo-ekonomik bir durgunlua neden olduu eklindeki genel kabulnn sorgulanmasdr. Raymondun eserlerinde bu iddia tartlmaya almakta, yeniden dnlmektedir.
7 Bunlar arasnda Lewis Galantiere dl (2002), merkezi stanbuldaki IRCICAnn dl (2003), Giorgio Levi Della Vida dl (2004), merkezi Ammanda bulunan International Council of the World Congress for Middle Eastern Studiesin verdii dl (2006) ve Beyrut American niversitesinin verdii dl (2007) ilk akla gelenlerdir. Nelly Hanna ve Raouf Abbas (ed.), Society and Economy in Egypt and the Eastern Mediterranean , 16001900; Essays in Honor of Andr Raymond, (Cairo: American University in Cairo Press, 2005), s. 248 Andr Raymond, Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views, BRIMES 21-1, (Durham, 1994), s. 3-19.

8 9

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

173

Namk Sinan TURAN

Raymondun dikkat ektii gibi 1516-1683 dneminde hatta daha sonralar imparatorluun tebaas Tunadan Hint Okyanusuna ve randan Magribe kadar ayn kanunlara ve idari organizasyona tabi olarak, ayn dili konuarak ve ayn paray kullanarak seyahat edebiliyordu ki bu gerek byk bir pazar iin uygun zemini hazrlamaktayd. nsan ve mallarn bu kolay dolam yalnzca da ve l gibi doal artlara veya yerel isyanlar ve gebe saldrlar gibi gvensizliklerle engellenebiliyordu. Siyasi klme nedeniyle Kahire gibi baz byk kentlerin ektii skntlar dnldnde bu byk bir avantajd. Uluslararas ticari yollar zerindeki ehirler byk pazar avantajn sonuna kadar kullanacaklardr. Msr ve Suriyenin byk ehirleri Avrupa, Asya ve Afrika balant blgelerinde olmann avantajyla hem Bat lkelerinin mamul madde hem de Dou lkelerinin baharat ve dokumalar iin datm merkezi olacaklard. Kahire, Kzldeniz ve Hint Okyanusundan gelen okyanus ticareti iin standart bir aktarma merkeziydi. Halep ise karayollarnn nemli bir parasn kontrol ediyordu. 15. yzyl sonunda Avrupallarn Hint Okyanusuna gelileri bile Kahirenin ticari gcn uzun sre tehdit etmedi. Uzak ticaret Avrupann byk pazarlarna ynelmise de ran ve Hindistan gibi daha yakn blgelerle olan ticari ilikiler esas itibariyle Kahire ve Halepin ticari kontrolnde kalmaya devam etti. Genel olarak Ortadounun byk Arap ehirleri Osmanl fethinin yaratt olumlu artlardan faydaland ve Avrupallarn ticari saldrlarndan pek zarar grmedi.10 Hindistan yolunun kefi dou mallarnn ak ynn birden deitirmedi. Kahiredeki byk tccarlarn hesaplarnda baharat zellikle biber ticareti byk rakamlar tutmaya devam etti. 17. yzylda hala 30dan fazla rn Doudan geliyordu. 18. yzylda bu durum sarsldnda Kahire elindeki kahve kozunu doru kullanarak uluslararas ticaretteki karl konumunu korudu. Osmanl lkelerinde bazen yasaklanan kahve aktif ticaret maddesi haline geldi. Yemenden gelen 20 bin tonluk kahvenin yaklak yars Kahire yoluyla datlyordu. Bu miktarn 5 bin tonu imparatorluk iinde dalyordu (yalnzca stanbulun pay 1500 ton olarak kabul edilmektedir). 18. yzyl balarnda 2 bin tonluk kahve Fransann Msrdan yapt tm ithalatn yarsna iaret ediyordu. Ayn yzyln sonunda kahve ithalat 300 milyon para ile deerlendirilirken bu Msrn toplam ithalatnn te biri demekti. Bu nedenle Kahire 18. yzyl bana kadar byk uluslararas ticaret merkezlerinden birisi olmaya devam etti.11 Andr Raymonda gre Osmanl dneminde Arap ehirlerinin geliimi Osmanl hakimiyetiyle gelen ekonomik kalknmayla balantldr. Gelime ehir10 11 Andr Raymond, The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns, International Journal of Turkish Studies Cilt 1, Say.1, (1980), s. 84-86 Raymond, a.g.e., s. 86-87.

174

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

lerin fiziksel yaplarnda olduu gibi nfus yaplarnda da izlenebilmektedir. 16. yzylda Rumeli ve Anadoludaki ehir hayatnda balayan gelime sreci Arap ehirlerinde de benzer ekilde seyretmitir. Son yllardaki akademik aratrmalar Arap blgelerindeki Osmanl mimarisi ve kent gelimesi konusundaki haksz hkmleri geeriz klmtr.12 Trkiyede Osmanl dnemi Arap tarihine dair eserler son derece az olduu gibi ehirlerin durumu sz konusu olduunda bu durum daha da geri boyuttadr. Bununla birlikte Raymondun almalarn bazlar Trkeye kazandrlmtr. Bunlardan ilk dikkat eken Robert Mantrann editrln stlendii Osmanl Tarihi adl almann Arap Eyaletleri blmdr. Burada yazar uzun yllara dayal aratrmalarnn muhasebesi niteliinde konuyu ilemektedir. Merkezle olan ilikiler, yerel yneticiler, vergilendirme, iktisadi durum gibi meseleler incelemektedir. Bunun yan sra Arap eyaletlerinin gelimesi, yerel zorbalar ve taral hanedanlarn konumu, aralarndaki atma ve uzlama zeminleri ele alnmaktadr. Raymond burada yalnzca merkezi Arap eyaletlerini deil, Suriye, Irak, Musul, Badatn yan sra Cezayir, Tunus ve Trablusgarp da konu edinmektedir.13 16 ve 18. yzyllar arasnda Arap eyaletlerinin durumu hakknda vazgeilmez bir zet olan bu almann yannda asl zerinde duracamz yaptlar dorudan ehir tarihi zerine younlaan Osmanl Dneminde Arap Kentleri ve Yenierilerin Kahiresi adl almalardr. Osmanl Dneminde Arap Kentleri Tarih Vakf Yurt Yaynlar arasndan Ali Berktay evirisi olarak 1995te yaynlanmtr.14 Yazar kitabn Trke basmna yazd nszde Arap dnyasnda Osmanl gemiine dair olumsuz yaklamdan sz etmekte ve bunun nedenleri arasnda yerel tarihsel kaynaklar hakknda kt bilgilenmek ve d kaynaklara (elilik raporlar, seyahatnameler) fazlaca ball gstermektedir. Barkan gibi aratrmaclarn balatt arive dayal almalarn yalnzca merkezi Osmanl lkeleri asndan deil Arap eyaletleri asndan da alg deiikliklerine neden olduuna iarete etmektedir. Raymondun nsznde dikkat ektii bir baka nokta Osmanl gemiinin bu blgelerde smrgeci mant ile deerlendirilmesinin ariv kaynaklar gz nne alndnda gereki olmaddr. Aksine ekonomik gerekliklerin gz nnde tutulmas, Osmanl mparatorluunun, szcn Braudelci anlamnda bir dnya ekonomisi oluturduunu ve bu geni btn iinde eyaletlerin ve zellikle kentlerin, imar edilmi alanlar ve nfuslar yzde elli orannda artan Halep, am, Kahire ve Tunustaki dikkat ekici geliimi de aklayan bir atlm yaadklarn dnmemize yol amaktadr. Bu saptama, bu kent12 13 14 Andr Raymond, The Residential Districts of Cairo during the Ottoman Period, The Arab City: Its Character and Islamic Cultural Heritage (Riyahd: Arab Urban Development Institute, 1982), s. 100-110. Andr Raymond, Arap Eyaletleri 16.-18. Yzyllar, Osmanl mparatorluu Tarihi, c. I, Robert Mantran (ed.), ev. Server Tanilli, (stanbul: Say Yaynlar, 1991), s. 419-510. Andr Raymond, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, ev. Ali Berktay, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1995), 256 s.

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

175

Namk Sinan TURAN

lerin harap oluu zerine klasik tezleri tamamen rtmektedir. Byk Arap kentleri, tam tersine geleneksel kentlerden geriye kalan grntsnn bugn bile arpc bir resmini sunduu bir zenginlik yaamlardr. Halep gibi bir kent doruk noktasna Osmanl dneminde ulam ve Kahire 18. yzyldan nce, Memluk dneminde bile, Osmanllar zamanndaki kadar geni ve kalabalk olmamtr. (s. vi) Raymond kitabnn nsznde yer alan yaklamla metnini ina etmekte. Kitapta, Osmanl fetihlerinin blge zerindeki etkisi, Arap kentlerinin yeni yap iindeki rgtlenmesi ve byk kentlerin evrimindeki balca veriler incelenmektedir. Raymond Osmanl fetihlerinin inhitata neden olduu eklindeki alglamalarn aksine byk Arap kentlerinde ekonomik kntnn nceki dnemlerde baladna iaret etmekte. Ona gre imparatorluun Arap lkelerine yerlemesinin bu lkelerin ou asndan ilk sonucu, arln hissettikleri d tehlikelerin uzaklamalaryd. Bunun aksi durum savunma almalarn zorunlu klan scak snrlarn yanndaki kentlerdi. zerinde durulan bir dier nokta yazarn yukarda anlan baz almalarnda da dikkat ektii gibi15 ekonomik canlanma ve gelimeydi. Osmanl fethi Arap devletlerini Akdenizin Romadan sonra grd en byk siyasi birliin paras haline getirmiti. nsanlarn ve mallarn yer deitirme kolayl, byk eitlilik gsteren bir btn iinde ticaretin geliimini gl bir ekilde desteklemi olmalyd. mparatorluun salad retim ve tketim pazarnn dev boyutlarnn canlandrd i akmlar, 19. yzyla kadar bu youn ticari etkinlik iinde ilk sray almt. ok kalabalk Mslman topluluklarn tek bir otorite altnda birletiren ve greceli bir dolam kolayl salayan ok geni bir imparatorluk kurulmasnn bir dier sonucu da, yararl etkileri zellikle kara kervanlarnn balca iki k lkesi olan Msr ve Suriyede hissedilen, haccn geliimiydi. Osmanl yneticileri bu uygun koullar dini olduu kadar siyasi amalarla da etkin bir biimde kullanmlard. Hac, Osmanl devleti iin dnyevi otoritesini ve en nemlisi slam gc olma roln her yl ifade etmenin aracyd.16 Raymond, Osmanl dneminde kentlerin atlmna katkda bulunan unsurlar arasnda, eitlilik ve etkinlikleriyle kentleri zenginletiren nfusun hareketliliini de gstermektedir. Tm bu etkenler kentsel bymenin dinamiini oluturmutur. Raymond almasnda Arap kentlerindeki nfusun yaps zerinde durmakta, egemen ynetici zmreyi, ulema, tccar ve zanaatkarlar, nihayet aznlklar ayrntl biimde incelemektedir. Burada dikkat eken yn Osmanl dzeninin zellikle gvenlik ve ekonomik krlar anlamnda salad imkanlarn nfusun renkli ve dinamik bir nitelie brnmesine hizmet ediidir. Egemen zmre
15 16 Bkz. dipnot 10. Raymond, a.g.e., s. 16-21.

176

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

nfusun nemli bir blmn oluturmuyordu. En nemli kesim Trk kkenli askerlerdi. Bunlarn yannda merkezi hkmetin gnderdii siyasi personel ve ulemann says hem azd hem de geici sre burada kalmaktaydlar. Ulemaya bakldnda ise tara eyaletlerinin adli sisteminin btnn elinde tutmak zere merkezi hkmet tarafndan gnderilen kadlarn dnda bu grubun tamamna yakn Arap kkenliydi. Bununla birlikte Raymonda gre yerli nfustan gelmelerine karn, ulema benzeik bir toplumsal grup oluturmuyordu. Ekonomik adan retici olan yerli toplulukta iki temel karakteristik grlmekteydi. Birincisi bilinen bir zelliktir: Ticari etkinliklerin retici etkinliklere (zanaat) stnl. Geleneksel bir toplumsal tavra ve Arap dnyasndaki ekonominin ve tekniklerin evrimine bal nedenlerle, tccarn yeri hem toplumsal saygnlk hem de ekonomik gereklik iinde zanaatkarn stndeydi. Raymond bu konuda ilgin rnekler sunmaktadr. Kahirede 17. ve 18. yzyllarn son yirmier yllarna denk den miras dkmlerinden kard sonular bu stnl sayya vurmaktadr. Buna gre 1679 ile 1700 arasnda bir tacirin ortalama miras 188.565 para, zanaatkarnki ise 48.845 parayd. Ekonomik yaama dair ikinci karakteristik ise Arap-slam toplumunun grece eitlii hakkndaki geleneksel grlerle elimektedir. 18. yzyl Kahiresindeki zanaatkar ve tacirlerin miraslarnn incelenmesi servetler arasndaki ar eitsizlii ortaya koymaktadr.17 Bu erevede dikkat eken bir baka konu Arap kentlerinin ounda uluslararas ticarette uzmanlam byk tccarlarn yer aldr. Bu zengin tccarlar yaadklar kentlerin ve sosyal dokunun geliiminde olumlu etkilerde bulunmaktaydlar. Sekinler, brokratlar ve zengin tccarlarn yannda Arap kentlerinin sradan insanlar da Raymondun almasnda yer almaktadr. Bunlar yalnzca Msrl, Suriyeli, Trk ya da dier Mslman unsurlar da deildir. slamn egemenliini tanm olan ve ehl-i kitap olarak bilinen Hristiyanlar, Yahudiler ve daha ok ticari amalarla burada bulunan Avrupallar (Frenk) incelenenler arasndadr. Raymondun ortaya koyduu gibi Arap kentleri krsal alanlara gre etnik, dini ve dilsel unsurlar olarak eitlilik iermektedir.18 Osmanl idaresinin merkezi lkelerdeki ynetim esaslarna dair aratrmalar bulunmakla birlikte uzak eyaletlerdeki durum yeterince aratrlm deildir. Raymondun eseri Arap kentleri zelinde byle bir boluun doldurulmasna hizmet ediyor. Yazarn kendisi de Arap kentinin sistematik bir incelemeye alnmam olmasna dikkat ekiyor. Eyaletlerle hkmet arasndaki yazmalar ve daha nemlisi evamir-i sultaniyyenin henz incelenmemi olmas merkezi politikann kentlerin ynetiminde oynad roln bilinmesini engellemektedir. Bu nedenle almalarnda yazarn izledii yntem dsal kalan incelemelerden yola kan gzlemlerle yetinmek eklinde zetlenebilir. Byk Arap kentlerinin ortak zelliklerinden biri, kent ilerine bakan memurlarn sayca az oluudur.
17 18 Raymond, a.g.e., s. 53. Raymond, a.g.e., s. 74.

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

177

Namk Sinan TURAN

Kentlerde geleneksel olarak iki uzmanlam memur bulunurdu: Muhtesip ve vali. Bu iki kurum Osmanl dneminde de varln srdrmtr. Raymond yalnzca merkezi idarenin temsilcilerinin politik kararlar zerinde deil gndelik yaam iindeki toplumsal rollerine de deinir. rnein muhtesiplerin ve kadlarn sorumluluundaki ar, pazar denetimleri konusunda kulland ar folkloruna dair rnekler sosyal tarihilik asndan ilgi ekicidir.19 Osmanl dnemi Arap kentlerinde ne zerklik ne de bu zerklii salayacak kurumlar vardr. Bununla birlikte kent ii gruplamalar (tevaif), kent yaamnda etkin bir rol oynamaktadr. Meslek loncalar, etnik ve dini topluluklar Osmanl dneminde eitlilik olarak artm, Osmanllarn bu blgelerdeki ynetimlerinin aralar arasna girmitir. Loncalar temelinde bakldnda saylarnn kentlere gre deitii grlmektedir. Doal olarak ilk hedefleri yelerinin mesleki etkinliklerini denetlemektir; ancak en az onun kadar nemli ilevleri arasnda iktidarla kent nfusu arasndaki balanty kurmak ve iktidarn zel bir idari kuruma gereksinim duymadan denetimini srdrmesini salamaktr. Raymondn verdii rneklerden anlald zere meslek loncas, kriz annda grlerine bavurulan eyhler araclyla, yetkili makamlarn uyruklar denetim altna almasn salayan bir yar resmi ynetim hcresiydi. Benzer biimde ok eitli olduklar grlen tm etnik ve dini topluluklar yar idari birimler gibi rgtlenmi olup, eyhlerin ynetimi altndayd. Osmanl makamlarnn balca endiesi stanbulda ve tm eyalet bakentlerinde dzenin srdrlmesi ve gvenliin salanmasyd. darenin kolluk gleri ve yerel unsurlara ramen gvenliin salanmas her zaman kolay deildi. Kentlerin iktidar ele geirmek iin mcadele eden ynetici zmrenin eitli bileenleri arasnda srekli ve kimi zaman kanl atmalara sahne olduklar dnldnde gvenlik meselesinin nem tad grlyordu. Bununla birlikte yerel halkn kendilerini dorudan ilgilendirmeyen kavgalardan sanld kadar zarar grdkleri sylenemezdi. Raymond kent halknn asl acy, emirlerin olaan haralarndan ve iddet hareketlerinden ektiklerini belirtmektedir. Ancak kentlerin sklkla yaad iddet dalgalar dnda gnlk dzenin dikkat ekici biimde salanm olduunu kaydetmektedir. Bu konuda yalnzca yerel kaynaklar deil yabanc gzlemcilerin yazdklarn da dikkate almaktadr. Bir kent yaam iinde byk nem tayan temizlik, su ihtiyacnn karlanmas, sokaklarn aydnlatlmas ve yangnlara kar gelitirilen nlemler almasnn alt balklar arasnda yer almakta. Kent temizlii konusunda Kahire gibi yerlerde zebbal ve terrabin adl grevlilerin bulunduunu, masraflarnn sokak sakinlerince karlandn yine buradan renmekteyiz. Benzer biimde Halepte cretlerini esnaflarn dedii kennas (sprc) loncas pazarlarn temizliiyle ilgilenirdi. Kahireli eyh Hasan e-Hicazinin Arap sokak19 Raymond, a.g.e., s. 79-80.

178

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

larndaki ihmal edilmilie ve hijyen sorununa gnderme yapan tespitlerine deinen Raymond, son tahlilde bu kentlerin durumunun ayn dnemdeki Bat kentlerinin durumlarndan kt olmadna iaret eder.20 Kahire ve Cezayir gibi kentlerde dikkat eken yn gerek bir kamu hizmeti bulunmasa da merkezi ya da yerel ynetimlerin (paalar ve ynetici zmre) sanldndan daha gl mdahaleleri, dorudan tketicilerin deme yaptklar uzmanlam meslek loncalarnn etkinlii ve vakflarn (habus) katklarnn birleerek byk kent yaamnn ileyiini salam olmalardr. Mekansal rgtlenme konusu Raymondun almasnda kentlerin rgtlenme ilkelerini belirleme asndan nem tayor. Buna gre Arap kentlerinin mekansal rgtlenmesinde belirleyici unsur ekonomik merkez olarak tespit ediliyor. Kentin ikinci zellii, ekonomik etkinliin younlat merkezi blgelerle ikamete ayrlm blgeler arasndaki ok byk farkllamayd. Bu bln ksmen, ekonomik ilevlerin ncelliinin ve neminin sonucuydu. Olayn sosyo-kltrel boyutu ise, Akdeniz toplumlarnda aile yaamnn toplumdan greceli kopukluuna ilikindi. Topluluklarn blnmesindeki ve topografik adan ayr semtler halinde rgtlenmelerindeki katlk, Arap kentinin nc zelliini oluturmaktadr.21 Ekonomik etkinliklerin, byk Arap kentlerinin rgtlenmesinde oynad temel role ynelik Arap dnyasnda greli bir durgunluun btne egemen olduu tezi ileri srlmektedir. Bu durgunluu aklayan birok neden ortaya konulmaktadr. Raymond bunlar u ekilde snflandrmakta: Makul bir karla yetinip ar rekabeti reddetme konusundaki genel eilim, kapal topluluklar ve skk bir corafi ereve (ar iinde) yaama alkanlnn bu eilimi glendirmesi. Teknik bululara ak olmama, bilerek yok saylan d dnyaya stn tutulmas alkanlk halini alm bir evren iine kapanma eilimi. Bununla birlikte tm yeniliklerin reddedilmedii grlyordu. rnein yaam biiminde gerek bir devrim yaratan yeni mallarn hzl yaylmas bunu gstermekteydi. Msra 16. yzyln ilk on ylnda giren kahve, ancak sonraki tarihlerde teslim bayran eken sert dini makamlarn tm honutsuzluuna karn, kendisini kabul ettirmiti. Evliya elebi 1650ye doru Kahirede 643 kahvehane saymt ve 18. yzyl sonunda Description de IEgypte bu say 1200 olarak tahmin ediliyordu.22 Ekonomik rgtlenmenin ikinci arpc nitelii zanaat faaliyetlerinin ticari faaliyetlere oranla zayflyd. Ancak Raymond Arap kentlerinin snai retimlerinin kmsenmemesi gerektiini dnmektedir. Byk kentler, merkezleri olduklar lkelerin genel ekonomisinde temel bir rol oynuyorlar, krsal nfusun ihtiyac olan ve ev atlyelerinin de krsal zanaatn de yeterli miktarda retemedii rnleri salyorlard. Dier yandan kentler, imparatorluun retimleri birbirini tamamlayan dier eyaletlerine ihra edilen mallar retiyorlard.23
Raymond, a.g.e., s. 99-101. Raymond, a.g.e., s. 115-119. Raymond, a.g.e., s. 159-160. Raymond, a.g.e., 190.

20 21 22 23

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

179

Namk Sinan TURAN

Arap kentlerinin konut alanlar ve konut tipleri konusu Raymondun ayn zamanda baz nyarglar da tartmaya at meselelerden biridir. Aslnda sz konusu nyarglar Osmanl kent tarihileri tarafndan da sorgulanmaktadr. stanbul, Bursa, Edirne gibi kentler zerine yaplan almalarda kentin yaam rntleri, farkl etnik ve dini gruplarn durumu bugn yeniden ele alnmaktadr. lber Ortayl ayr kompartmanlar iinde yaadklarn syledii Osmanl cemaatlerinin kltrel ve dini olarak benzerlikler zerine ina edilmi mahallerde yerletiklerini belirtir.24 Donald Quataert ise byle bir genellemenin her blge ve kent iin aynen kabul edilemeyeceine iaret eder. Buna rnek olarak da 18. yzyl ortalarnda Halep kentini gsterir.25 Gerekten de bu Arap kentinin sakinleri ounlukla ayn dinden olanlarla deil, benzer refah dzeyindekilerle birlikte yaamay tercih ediyorlard.26 Raymond dini ya da ulusal aznlklarn topluluk gereklerinin getirdii corafi gruplamalar sosyo-ekonomik yaplarn etkisinde gelien mekansal dzenlemeyi bozan etkenlerden biri olarak deerlendirmektedir. 400 yllk Osmanl idaresi homojenleen ikamet semtlerinin geliimi eilimini glendirmitir. Bu dnemde tm Arap kentlerinde bir Yahudi (Hare el-Yehud) ve Yakndounun tm byk kentlerinde bir ya da birka Hristiyan mahallesi (Hare el-Nasara) bulunmaktadr. Osmanl idaresi srecinde Mslman aznlk mahalleleri (Antakyada Aleviler, Badatta iiler) ya da etnik arlkl mahalleler (am, Halep ya da Badatta Krt mahalleleri, Cezayir ya da Tunusta Endls mahalleleri) giderek belirginlemitir. Ira Lapidus Kahirede her Hristiyan ve Yahudi mezhebinin kendi soka olduunu belirtirken, Halepte Ermenilerin ve Marunilerin kentin kuzeybatsnda yerletiklerini tespit etmitir. Kudsteki durum hemen her almada zerinde durulan bir konudur.27 Raymondun tespitleri de bu tezi destekler niteliktedir. Ona gre bu blnmenin nedeni gvenlik kaygs deildir. Osmanllarn daha iyi denetlemek, ynetmek ve kolaylkla smrmek iin aznlk toplumlarnn yapsn glendirme eilimleri, zimmilerin ayr gruplar halinde rgtlenerek dini ve toplumsal zerkliklerini gvence altna alma istekleriyle birlemitir. O zaman, greceli olarak kapal, kendi dini makamlar tarafndan ynetilen, homojen mahallelerin oluumu her yerde g kazanmtr.28
lber Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile (stanbul: Pan Yaynlar, 2000); Millet Sistemi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (stanbul 1985, c. 4), s. 996-1001. Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev. Aye Berktay (stanbul: letiim Yaynlar, 2003), s. 256-258. Abraham Marcus, The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century (New York: Colombia University Press, 1989). Ira Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, (Cambridge: Cambridge University Press, 1967), s. 85 vd. Raymond, a.g.e., s. 209.

24 25 26 27 28

180

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

Raymondun almasn teknik bir kent tarihi aratrmasndan ayran ve zgn bir nitelik kazandran yn toplumsal tarihin eitli aamalarn da konunun iine alabilmesinde yatyor. zellikle mahallelerde donanm, ev tipleri ve gndelik yaama dair anlatlar bilinmeyen ya da ok az takip edilen bir corafyann Osmanl dnemi macerasn renmek isteyenlere farkl imkanlar sunuyor. zellikle mahalle sakinlerinin gvenlik, sradan komuluk, alkol ya da fuhu gibi olaylar karsnda takndklar tavrlar Balkanlar ya da merkezi Anadoludaki toplumsal tarih aratrmalaryla karlatrlarak okunmay hak ediyor. almada Cezayir, Tunus, Suriye ve Msr kentleri geni bir corafya ve uzmanlk alannn merkezleri olarak yer alrken ileri srlen tespitlerin kimi zaman yzeysel kalabilecei kaygsn akla getiriyor. Oysa Raymond bu kayglar ortadan kaldrmada ikna edici bir yntem kullanyor, farkl rneklerden yola karak daha geni bir resmin inasna imkan tannyor. Andre Raymondun Arap kentine yaklamnda dikkat ekici ynlerden bir dieri kenti yalnzca yzyllar ncesine ait belgelerden ilhamla tasvirlere dayal bir anlat zerinde kurgulamas deil ayn zamanda sosyal ilevinin altn izebilmesi. Raymond iin kent sosyal, ekonomik ve kltrel hayatyla bir btnlk arz ediyor. Yneticiler ve ehrin halk arasndaki ilikiler kurumsal olmann tesinde toplumsal anlamda itibar kazanyor. Bunun yannda tarih yazclnda ok az incelenmi olan Msrdaki idari dnmlerin sosyo-politik yansmalar onun ilgi alanna giriyor. 17. yzyl Osmanl mparatorluu iin askeri bir fetih devletinden brokratik ve vergi toplayan bir devlete dnm karakterize etmektedir. Merkezdeki dnm uzak eyaletler zerinde de etkisini gsterecektir. Ynetici kadrolarda ve yerel askeri glerin dzeninde dnm Msr asndan dikkat ekicidir. Msrdaki Osmanl askerleri, imparatorluk fetihleri ve zel eyalet seferlerine katlan askerler olmaktan kp, sabit, yerel kar gruplarna dnmlerdir. 17. yzyl sonu ve 18. yzyl ba Osmanl Msrnn tarihinde askerlerin, zellikle de alay komutanlarnn ei grlmedik nfuza sahip olduklar bir dnemdir. Sz konusu srecin bir blmne damga vuran karakterler arasnda Gnllyan alaynn komutan Hasan Aa Bilifya, damad smail Bey ile himaye ettii bir yenieri komutan olan Mustafa Khya el-Kazdal bata gelmektedir. Bu isim Msrn asker, zanaatkar ve airet topluluklarn blen iki hizipten biri olan Fakari hizbinin liderliini yapmtr. zellikle Mustafa Khya el-Kazdal bir yzyl sonra Msr kontrol edecek haneyi kuran isimdir. Kazdallar bu dnemde yalnzca alaydan beylie dnen askeri gruplardan biri olarak kalmam Msrda yaanan dnmn n saflarnda yer almlardr.29

29

Jane Hathaway, Osmanl Msrnda Hane Politikalar Kazdallarn Ykselii, ev. Nalan zsoy, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002), s. 13-15.

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

181

Namk Sinan TURAN

15 Kasm 1736da balca Yenieri ortalarnn nde gelen bey ve komutanlar Birketl-Fildeki Defterdar Muhammed Beyin konanda bir suikastla ortadan kaldrlmlard. Bunlar arasnda Yenierilerin komutan Kazdal Osman Kethda da vard. Kahirede yirmi yl boyunca egemen emir durumunda bulunan ve ayn zamanda gl Kazdallar slalesinin ba olan Osman Kethdann ldrlmesiyle Msr tarihine yaklak otuz yl boyunca damgasn vuracak olan kiilerin nlerindeki engeller ortadan kalkmt. Bunlardan birisi de Osman Kethdann efendisi Hasan Kethdann olu olan Abdurrahman Kazdal idi. 1751den zellikle Yenieriba brahimin 1754deki lmnden balayp el-Kebir Ali Bey tarafndan srgn edildii 1765e kadar nemli roller stlenen Abdurrahman Kethda zamannda Msr ve zellikle Kahire refah dnemlerinden birini yaayacakt. zellikle mimari etkinlikler Kazdalnn eyalet bakentinin ehresini deitirecekti. Bununla birlikte ne yaad dnemin tarihilerince ne de sonraki dnemin uzmanlarnca gereken ilgiyi gremeyecekti. Le Caire Des Janissaires adl almasnda Raymond 1739-1765 arasn kapsayan olaylar Msrn kaderini belirleyen g merkezlerinden birinin Abdurrahman Kethdann yaam ekseninde inceliyor.30 Msrn bu dnemi Osmanl tarihi iinde zellikle nem tayor. 16. yzylda Osmanl siyasal sistemine dahil olan Msr zellikle Sleyman I dneminde yaplan dzenlemelerle yzyllk bir skunet dnemi yaamt. Msrn ynetimi Osmanl mevcut kurumlaryla Memluk dneminden devralnm kurumlarn yeniden dzenlemi haliydi. Ynetim vali, kad ve ocaklardan meydana gelen l bir kurumlamaya dayanyordu. Eyalet ynetimin ba vezir dzeyindeki ou padiahla yakn akrabalk iindeki paa unvanl valilerdi. darenin yannda, mali ve dzenin korunmasna ynelik geni yetkileri vard. Raymond 17. yzyl ncesi dnemin iktidar yapsn ortaya koyabilmek iin bu konuyu ele alyor. Valiler, kadlar ve ocakllar ynetim iindeki konumlaryla inceleniyor. 17. yzyl bandan itibaren iktidarn evrimi Paalarn gcnde zayflama ve onlara kar cretkar klar gsteren beylerin nfusunun art ayrntl biimde gzler nne seriliyor. Bununla birlikte Raymond Osmanl merkezi rejimine balln zayflad dnemlerde bile son derece hassas bir dengeyle g dengesini stanbul lehine evirebilecek yeni g odaklarn desteklemek yoluyla kontroln salanabildiine dikkat ekmektedir. Ekrem Inn da belirttii gibi kitap bu ynyle vali, kad ve yenieri kethdas etrafnda oluan ok bilinmeyenli siyaset denklemini, yasland kltrel boyutlar gz ard etmeden zmeye almaktadr. Vard sonu, tarihe yalnzca trajedileri kaydeden yal bir hafza gzyle bakanlar ya da cinayet, suikast ve srgnler zerine rlm siyaset perdesi altndaki
30 Andr Raymond, Le Caire des Janissaires: Lapogee de la ville ottomane sous Abd al-Rahman Katkhuda, (Patrimoine de la Mediterranee,1995), 125 s.; Trkesi iin bkz. Yenierilerin Kahiresi Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii, ev. Alp Tmertekin, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999), 173 s.

182

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

galipleri ile maluplar bou bouna arayanlar adna gerekten dndrcdr. nk Osmanlnn Msr ynetiminde ne iktidar adna sz sahibi olan valiler, kadlar ve yenieriler mutlak galipleri temsil etmiler, ne de Memluk beyleri mazlum maluplarn safnda yer alabilmilerdir.31 Osmanl Msrnda merkezin izledii politika incelikli bir satran oyununu andrmaktadr. Raymondun ykt n yarglardan biri de Osmanl rejiminin resmi grevlileriyle ilikilerinin dzeyine ynelik anlatdr. Her eyden nce merkezi hkmet Msrdaki valilerinin ok glenmesi ve kendisine kar tehdit oluturabilmesi olaslna kar Memluk beyleriyle zaman zaman ittifak yapmaktan kanmamaktadr. Baz durumlarda ise Memluk beyleri oyunu kuralna gre oynama konusunda direnebilmektedirler. Andr Raymondun kiisel tarihi zerinden Kahireye ynelik bir toplumsal tarih aratrmasna imza att Abdurrahman Kethda bu direnci gsteren aktrlerden biridir. Her ne kadar tarihi kaynaklar onu gereince nemsememise bile Memluk Kahiresini Osmanl Kahiresine dntren isimdir. Siyasi adan pek becerikli olmad ortadr. 1747-1751 arasn Hicazda srgnde geirmesi buna iaret etmektedir. Talih ona 1754te brahim Kethdann lmyle bir kez daha glse de 1760larda yaad politik rekabet karsnda ortaya koyduu tercihler bir kez daha srgne gnderilmesine neden olmutur (1765-1776). Siyasi adan perdenin arkasnda kalma abalarn aklamak kolay gzkmese de bir dnem Kahiredeki en byk g merkezi olduu muhakkaktr. Abdurrahman Kethda rneinde olduu gibi Memluk Beylerinin Msrn bu dneminde ne kan gleri birok etkene baldr. Her eyden nce yenieri zmresi ve Memluklar arasndaki siyasi ilikiler iki grup arasndaki ittifakn askeri boyutuna iaret etmektedir. Hathaway ve Raymond gibi aratrmaclarn aka gsterdii gibi bu ilikinin sonucunda yenieriler iinde Trk unsurun yerine Memluk unsuru artmaya balayacaktr. Sz konusu ittifakn ekonomik ynn ise Msra byk paralar salayan kahve ticaretinin denetimi oluturmaktadr. Abdurrahman Kethdann byk lde Kahirenin imarna harcad gelirin temeli kahve ticaretinden elde edilen byk servete dayanyordu. Msrn 1736-1780 arasnda yaad bolluun ve gz kamatrc zenginliin dayand kahve ticareti refah dneminin gstergesiydi. Ancak ayn dnemde ticaretteki bu ykselie karn zanaatlarda belirli bir durgunluk dnemi yaanyordu. Kahirede alan nfusun nemli bir blmnn ura alan olan kuma imalat ve ticaretinin yannda eker ticaretinde de bir daralma sz konusuydu. Bunun temelinde Marsilyadaki imalathanelerin rekabeti vard. Ayn dnemde Msrn da Kahirenin de iktisadi etkinlik merkezi, kahve ticareti et31 Ekrem In, Msrda Osmanl Satranc, Yenierilerin Kahiresi, nsz, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999), s. 8.

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

183

Namk Sinan TURAN

rafnda biimlenmiti. Kahve ticareti, saylar 500 il 600 civarnda bulunan byk tccarlarn oluturduu bir topluluun elindeydi. Bu tccarlar bir ehbender bakanlnda ayr bir mesleki topluluk oluturuyordu. Raymond 17201760 aras dnemde glerinin zirvesine ulaan uveyhiler ve erayblerin geliimi zerinden byk tccarlarn dinamizmine ve Msrn iktisadi yaamndaki belirleyici rollerine iaret etmektedir. Fas kkenli erayblerden Kasm Bey 1734te ldnde mahkeme kaytlarna geen mirasnda 21.3 milyonluk nakit para gzkyordu. Kukusuz mahkeme kaytlarnda yer almayan eitli tanmaz mallarn da aralarnda bulunduu pek ok maln varl dikkate alndnda servetin boyutlar byyordu. Ayn aile mallarn satabilmek iin bayi a kurmu, Kzldeniz ile Kahirede depolar ve antrepolar yaptrmt.32 Raymondun kurgusunda kahve tccarlarnn zel yer ediniinde byk tccarlar ve asker tabakas arasndaki balar belirleyicidir. Kahirenin merkezde yer ald bir toplumsal tarih anlatsnda bu kanlmazdr. Egemenler lkeyi ynetmelerine imkan tanyan gelirin byk blmn Msrdaki zenginlikten alyordu. Ayn grup yenierilerle kurduklar ilikiler sayesinde lkedeki egemenliklerini srdrmeyi garantiliyordu. Byk ticaret ve yenieriler arasndaki iliki 18. yzyl Msrnda tarihin akna yn vermiti. Yenieriler yalnzca zanaatkarlar ve tccarlardan kent rsumu almakla kalmyor, ileticisi olduklar gmrk vergilerinden de yararlanyorlard. Gmrkler ve ihra rnleri tekellerini denetleyebilmeleri onlara Avrupal tccarlarla iliki kurma imkan yaratyordu. Tm bu ilikiler a Raymondun almasnda brahim Kethda ya da kendisini tmyle toplumsal ve dinsel vakflarn gelitirilmesine, dolaysyla benzeri grlmedik bir imar abasna adayan Abdurrahman Kethda gibi isimlerin toplumsal altyapsn aklayabilmede anahtar rol stlenmesini salyor. Abdurrahman Kethdann Kahiresi 1718-1730 arasnda stanbulda yaanan Barok dnemden izler tayor denebilir. Kahire dnmekte, gney ynne doru bymeyi, Bat blgelerindeki nfus art izlemektedir. Raymond sz konusu geliim srecini ehrin gemi asrlardaki durumuyla mukayeseli biimde ortaya koymaktadr. Bunu yaparken dnemin Arapa literatrnn yannda Savary gibi gzlemcilerin aktardklarna da bavurmaktadr. Savary 1777de Kahire ve Msr ziyaret ettiinde kent ve lke hala altn an yayordu. Ancak 1783-1785 yllar arasnda Msrda bulunan Volneyin izdii portre hi de selefinin izdiine benzemiyordu. nk onun dneminde Msr 1798e kadar dinmeyecek olan bir bunalmn eiinde olup, i sava lkeyi kasp kavurmakta, 1792ye kadar srecek bir veba salgn ve ktlk ba
32 Raymond, (1999), a.g.e., s. 73-81.

184

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

gstermekteydi.33 Oysa Msrn zenginlii sayesinde Kahirenin hzla gelitii dnemde her ey bambakayd. Abdurrahman Kethda bu bymeye ilgisiz kalmad gibi kentin antsal biim almasna da katkda bulunmutu. Arap lkelerinde Osmanl ynetimiyle ilgili balca nyargnn gerileme ve k iddialar zerine younlat ve Raymon gibi tarihilerin aratrmalarnn bu bak asn sarst yukarda belirtilmitir. Osmanl idaresinin zellikle kent yaamn sndrd ve Arap kentlerini sosyo-kltrel anlamda gerilettii iddialar mimar ve estetik unsurlarn deerlendirilmesinde de etkisini gstermitir. Kahire sz konusu olduunda buradaki Osmanl dnemi mimari miras Memluklar ayla karlatrlarak aalanmaya maruz kalmtr. Osmanl mimari etkinliklerini gn na karma konusunda pay sahibi olan Edmond Pauty gibi bir uzman bile bylesine vasat bir sanatla ilgilendii iin nerdeyse zr dileyecek gibidir. Marcel Colombe 1517 sonrasnda Msrn iine dt sylenen kltrel ksrl eletirirken bir zamanlar gz kamatrc parlakla erimi olan bilim ve sanat alanlarnn Osmanl Kahiresinde dumura uradn, inaat alannda ise hemen hibir orijinalliin yaratlmadn ileri srmektedir. Raymond bu konuda yeni bir bak temsil etmektedir. Ona gre Osmanl mparatorluunun sradan bir vilayeti konumuna indirgenmi ve gelirinin bir blmn Babliye vergi olarak deyen bir lkedeki genel koullar pek elverili saylmasa da, Osmanl dnemindeki bayndrlk almalar gene de grkemli Memluklar dnemiyle rahatlkla karlatrlabilecek kadar nemlidir34 1517-1798 arasn kapsayan dneme ilikin bir dkmde 199 adet snflandrlm yap yer oluyordu ki, ayn sre erevesinde bakldnda Memluk yaplarna (233) yakn bir saydr bu. Kent asndan byk nem tayan kamu binalarna bakldnda ise rakamlar birbirine yakndr. Kahirede 124 Memluk yapsna kar 125 Osmanl yaps yer almaktadr. Abdurrahman Kethday Kahirede lmszletiren icraatlar siyasi olmaktan te kltrel alandaki katklarnda sakldr. Mimari alanda grlen atlmlar ehri Osmanl kimliine kavuturmutur. Bu sre grnrde son derece anakroniktir. Merkezden siyasi olarak gittike uzaklaan Kahire kltrel anlamda Osmanl damgasna kavumaktadr. Kahire ehir olarak yeni yerleimlerle genilerken Birketl-Fil ve zbekiyye gibi zengin muhitler stanbuldaki Boazii ve dier mesire yerleri benzeri bir havaya brnmektedir. Mimari alanda btnyle bir Osmanl havasndan sz etmek mmkn deildir ama Osmanl Memluk tarz bir sentez aka grlmektedir. zellikle sebiller stanbuldaki benzerleriyle kyaslanabilecek bir sluba sahip olmaktadr. 18. yzyln ilk yarsyla son eyrei arasndaki dnemde ina edilen yaplar Osmanl
33 34 Raymond, (1999), a.g.e., s. 93-122. Raymond, (1999), a.g.e., s. 126.

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

185

Namk Sinan TURAN

egemenliinde geen 281 ylda ina edilenlerin te birinden fazladr. Btn bu etkinliin en youn olduu yllar Abdurrahman Kethda dnemine denk dmektedir. Ceberti gibi Abdurrahman Kethdaya kar son derece sert bir tavr sergileyen yazarlar bile bu ba dndrc imar faaliyeti karsnda hayranlklarn ifade etmekten geri kalmamaktadr. Bylesine kapsaml bir etkinlik hem kendisine den kabark miras, hem de yenieri ocann ba sfatyla salad gelirler sayesinde, yani ocan snrsz kaynaklarn ve zellikle kahve ticaretini elinde tutmasyla gerekletirilmitir. Kahirenin tarihi potas saylan Fatmi ve Memluk dnemi Kasaba caddesinin sonunda bugn bile btn grkemiyle ykselen Beynel-Kasreyn Sebili, Msrn bu dnemde yaad zenginlii atafatl bir dekora kazmay baarm, gzel sanatlara vurgun bir emirin izlerine tanklk etmektedir.35 1765de Abdurrahman Kethdann srgne gnderilmesi Kahire ve genelde Msr iin bir dnemin sonuna iaret ediyordu. Aslnda onun desteiyle iktidara gelen Ali Bey zamannda Msrdaki iki yz elli yldr yaam dzenleyen rgtlenmenin nitelii kkl deiime urayacaktr. Yenieri ba srgne gnderildikten sonra ocak komutanlar sistemli biimde politikann dnda tutulmaya allacaktr. 1798de Napoleon igaline kadar olan dnemde Msr yeni sorunlar ve atmalarn merkezi haline dnecektir. Andr Raymondun almas bu srece giden son yzyln profilini karmak asndan yeni bir bak as salamaktadr. Ancak en nemlisi smrgecilik ile Pax-Ottomana arasnda skp kalan, ayn ekilde oryantalist yaklamnn olumsuzluklarn zerinde toplayan Osmanl dnemi Arap kent tarihiliine ynelik katksdr. Raymondn almalar ihmal edilmi ya da bilinli olarak tahrife uram Osmanl kent tarihinin sorunlar zerine younlamaktadr. Onu zgn klan yn baskn eilimlere boyun eme kolaylna dmeden yeni bir yaklam ina edebilmesinde yatmaktadr. Bylelikle Nelly ve Hathaway gibi gen kuaklarn bu birikim zerinden Osmanl Msrnn tarihini yeniden yazabilmelerine olanak salamaktadr.

35

Raymond, (1999), a.g.e., s. 125-157.

186

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

Kaynaka
Barbir, Karl, 1945 Sonras Arabistanda Osmanl Tarihi almalar, Kemal Karpat (ed.) Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, (stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004), ss. 403-414. Buzpnar, M. Tufan. Araplarn Osmanlya Bak, zlenim, , Say 35-36, (1996), ss. 63-65. Nelly Hanna ve Raouf Abbas (ed.), Society and Economy in Egypt and the Eastern Mediterranean, 1600-1900; Essays in Honor of Andr Raymond (Cairo: American University in Cairo Press, 2005). Gibb, Hamilton A. R., Orta Asyada Arab Ftuhat, (Trkiyat Enstits Yaynlar, 1930). Hathaway, Jane, Osmanl Msrnda Hane Politikalar Kazdallarn Ykselii, ev. Nalan zsoy, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002). ____________, The Arab Lands Under Ottoman Rule, 1516- 1800, (Londra: Pearson Longman, 2008). Holt, P. M., Egypt and the Fertile Crescent 1516-1922, (Londra: Longmans, 1966). In, Ekrem, Msrda Osmanl Satranc, Yenierilerin Kahiresi, nsz, (stanbul:Yap Kredi Yaynlar, 1999). Kavtarani, Vacih, 20. Yzyln lk Yarsnda Lbnanda Milliyeti Dnce ve Osmanl mgesi, Kemal Karpat (ed.), Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, (stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004), ss. 381-401.

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

187

Namk Sinan TURAN

Kitap, Zekeriya, Arablarn Trkistana Girii, (stanbul: TDAV Yaynlar, 2000). Lapidus, Ira, Muslim Cities in the Later Middle Ages, (Cambridge: Cambridge University Press, 1967). Marcus, Abraham, The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century, (New York: Columbia University Press, 1989). Ortayl, lber, Osmanl Toplumunda Aile, (stanbul: Pan Yaynlar, 2000). ___________, Millet Sistemi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 4, (stanbul: letiim Yaynlar, 1985), ss. 996-1001. zbaran, Salih. Smr ile Pax-Ottomana Arasna Sktrlm Bir Konu: Osmanl Ynetiminde Arap lkeleri. Toplumsal Tarih, Eyll 2009, c. 25, say 189, s. 12-21. zbaran, Salih, The Ottoman Response to European Expansion; Studies on Ottoman Portuguese Relations inthe Indian Ocean and Ottoman Administration in the Arab Lands During the 16th Century, (stanbul: ISIS Press, 1994). Quataert, Donald, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev. Aye Berktay, (stanbul: letiim Yaynlar, 2003). Raymond, Andr. Arap Eyaletleri 16.-18. Yzyllar, Robert Mantran (ed.), Osmanl mparatorluu Tarihi, Cilt. I, ev. Server Tanilli, (stanbul: Say Yaynlar, 1991), s. 419-510. _______________, Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views, BRIMES 21-1, (Durham, 1994), s. 3-19. ________________, The Residential Districts of Cairo during the Ottoman Period, The Arab City: Its Character and Islamic Cultural Heritage, (Riyahd: Arab

188

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

Urban Development Institute, 1982), s. 100-110. _________________, Le Caire des Janissaires: Lapogee de la ville ottomane sous Abd al-Rahman Katkhuda, (Patrimoine de la Mediterranee, 1995). _________________, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, ev. Ali Berktay, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1995). _________________, Yenierilerin Kahiresi Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii, ev. Alp Tmertekin, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999). _________________, The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns, International Journal of Turkish Studies, Cilt. Say.1, (1980), s. 84-86. Shaw, Stanford J., The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt 1517 -1798, (Princeton University Press, 1962). een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, (Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1998). Yldz, Hakk Dursun, slamiyet ve Trkler, (stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1967).

Ortadou Ettleri, Ocak 2011 Cilt 2, Say 2

189