Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2003, 171-188

171

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

Hseyin AL*
LKEMZDE MODERN ANLAMDA bankacln gelimesi Tanzimat sonras dneme rastlamaktadr. Bankaclk ilemlerini yerine getiren araclarn ise ok eski tarihlerden beri varl bilinmekle birlikte, konu hakkndaki bilgiler ksa ve zet bilgiler eklindedir. Tanzimat dnemi sonrasndaki bankaclk tarihi ise yava yava akademik almalara konu olmaktadr. Bu yazda bankaclk tarihi alanndaki almalar iin genel bir kaynaka karlmaya allm ve dnem olarak da Cumhuriyete kadar geen sre ele alnmtr. Modern bankaclk faaliyetleri ncesinde Osmanl toplumunda kredi fonksiyonlarn yerine getiren kurumlarn tarihine genel olarak deinilmemi, bu dnem iin sadece sarraflarla ilgili kaynaklarn zikredilmesiyle yetinilmitir. Bu erevede yazya konu edilen kaynak taramas Tanzimat-Cumhuriyet periyodunu kapsamtr. D borlar konusunda yaplan kaynak taramasnda izlenilen yntem burada da izlenerek, nce Trkeye evrilen kaynaklara yer verilmi daha sonra ise Trke ve yabanc dilde hazrlanan almalar ele alnmtr.

a- Trkeye evrilen Kaynaklar

Osmanl dnemi ile ilgili bankaclk literatrne bakldnda bu konuda bilgi veren ilk eserlerin d borlar gibi Osmanl maliyesini konu edinen eserler olduu grlmektedir. Ancak d borlardan ayrlan yn ise, bir sonraki ksmda deinilecei gibi, daha erken tarihlerde bankaclk konusunda telif eserlerin yazlm olmasdr.
* stanbul niversitesi ktisat Tarihi Doktora rencisi.

172

TALD, 1(1), 2003, H. Al

Osmanl bankacl iin genel kaynaka olarak kullanlan eserlerin banda A. du Velayin almas gelmektedir.1 Benzer ekilde Charles Morawitzin eserinde2 de bankalarla ilgili ksmi bilgiler yeralmaktadr. Dilimize evirilen en nemli eser ise Edhem Eldemin kaleme ald Osmanl Bankas Tarihidir.3 Bu almalara, Osmanl Bankasnn tarihesinin anlatld Andr Authmann almalar4 eklenebilir. Alman sermayesinin Trkiyeye giriinin konu edildii Lothar Rathmannn almasnda5 Alman bankalarnn faaliyeti ile ilgili genel bilgiler bulunabilir. Trkeye ok fazla evirinin yaplmad bir alan olan bankaclk tarihi konusunda zikredilmeye deer birka eviri bulunmaktadr. Bunlardan ilki Kurt Grunwald ve O. Ronall Joachimin birlikte hazrladklar Galata Bankerleri ile ilgili makale6, dieri ise bu bankerler grubu ierisinde yeralan byk banker ailelerinden Camondolar zerine Nora eni ve Sophie Le Tarnecin birlikte hazrladklar almadr.7 b- Trke Olarak Hazrlanan Kaynaklar ba- Kitaplar Bankaclk tarihi ile ilgili bilgiler genel olarak bamsz eserlerden ziyade, bankaclk konusunda yazlan kitaplarda bulunmaktadr. Bunun en gzel rnei Hasan Ferid Beyin eseridir.8 ciltten oluan bu eserin nc cildi tamamen bankaclk konusuna ayrlm olup ilk ksmlarnda bankaclk tarihi ile ilgili aklamalar yeralmaktadr. Kitabn dier blmleri dnyadaki nemli bankalar ve bankaclk muamelatna ayrlmtr. Bu eser
1 A. du Velay, Trkiye Maliye Tarihi, (ev. Maliye Tetkik Kurulu), Maliye Bakanl Yayn, Ankara 1978. 2 Charles Morawitz, Trkiye Maliyesi, (ev. Maliye Tetkik Kurulu), Maliye Bakanl Yayn, Ankara 1978. 3 Edhem Eldem, Osmanl Bankas Tarihi, (ev. Aye Berktay), Osmanl Bankas ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1999. 4 Andr Authman, Osmanl Bankasnn Tarihesi, stanbul 1988; Tanzimattan Cumhuriyete Osmanl BankasBank- Osman-i ahane, (ev. Ali Berktay), Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkez Yayn, stanbul, 2002. 5 Lothar Rathmann, Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, (ev. Ragp Zarakolu), Belge Yaynlar, stanbul, 2001. 6 Kurt Grunwald ve O. Ronall Joachim, Galata Bankerleri, (ev. Haydar Kazgan), stanbul niversitesi letme Fakltesi Dergisi, Cilt: VI, Say:1, Nisan 1977(?). 7 Nora eni ve Sophie Le Tarnec, Camondolar: Bir Hanedann k, (ev. Yaman Aksu), letiim Yaynlar, stanbul 2000. 8 Hasan Ferid Bey, Nakit ve tibar- Mali, 3 Cilt (3. Cilt: Bankaclk), Matbaa-i mire, stanbul 1334. Bu eserin tamam Cokun akr tarafndan gnmz Trkesi ile hazrlanm olup henz yaymlanmamtr.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

173

bankaclk tarihi konusuna deinen ok sayda almaya kaynaklk eden telif eserlerin banda gelmektedir. Benzer bir alma ise stefan Arapyann eseridir.9 Hasan Ferid Beyin eserine gre daha kk hacimli olan bu eserin de giri ksmnda bankaclk tarihi konusunda zet bilgiler yer almaktadr. inde bankaclk tarihi ile ilgili bilgiler olmamasna karn dnemin bankaclk ilemlerini anlayabilmek iin Zhd Bey ve Mehmed Ziyann eserleri10 de aratrmaclara nerilebilecek almalar arasnda gelmektedir. Eski Trke ile yazlm bulunan bu eserlerden sonra zikredilebilecek en nemli alma Hazm Atf Kuyucakn iki ciltlik eseridir.11 Bu eserin ikinci cildi bankaclk konusuna ayrlm olup bankaclk tarihi ve faaliyette bulunan bankalar hakknda aklamalar bulunmaktadr. Yine ztin Akg tarafndan hazrlanan 100 Soruda Trkiyede Bankaclk12 adl eserin baz blmleri Trk bankaclk tarihine ayrlmtr. Yukarda zikredilen eserlerin istisnas ise mnferiden bankaclk tarihine eilen Burhan Ulutan ve Selim Tarlann almalardr. Bu eserlerden ilki olan Burhan Ulutann eserinde13 dnyada ve Trkiyede bankacln geliimi kapsaml bir ekilde incelenmektedir. Ayn sistematik Selim Tarlann eserinde14 de yeralmaktadr. Gerek yukarda zikredilen eski Trke eserler gerekse gnmz Trkesi ile yazlan eserler bu konuda yazlan ikincil yerli ve yabanc eserlere dayanmaktadr. Bankaclk tarihi ile ilgili almalarn bir ksmn ise Osmanldan bugne kadar faaliyetlerini srdren bankalar ile ilgili eserler oluturmaktadr. Bu eserler arasnda Yusuf Saim Atasagun15, Nurettin Hazar16, ahap Stk lter17,Teoman Yazgan18, Edhem Eldem19, Metin Berkenin20 al9 stefan Arapyan, Bankaclk ve Banka Muhasebesi, mir-i Matbaas, stanbul 1928. 10 Zhd Bey, Mali Piyasalar ve Banka Siyaseti, Hsn-i Tabiat Matbaas, stanbul 13371338; Mehmed Ziya, Bankalar ve Muamelat, Matbaa-i Orhaniye, stanbul 1917. 11 Hazm Atf Kuyucak, Para ve Banka, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Neriyat, 2 Cilt, stanbul 1948. 12 ztin Akg, 100 Soruda Trkiyede Bankaclk, Gerek Yaynevi, 2. Bask, stanbul 1989. 13 Burhan Ulutan, Bankacln Tekaml, Ankara 1957. 14 Selim Tarlan, Tarihte Bankaclk, T.C. Maliye Bakanl Yayn, Ankara, 1986. 15 Yusuf Saim Atasagun, Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas (1888-1939), stanbul, 1939. 16 Nurettin Hazar, T.C. Ziraat Bankas (1863-1983), Ziraat Bankas Yayn, Ankara 1986. 17 ahap Stk lter, Ziraat Bankas Dn-Bugn, Banur Matbaas, Ankara 1952. 18 Teoman Yazgan, Trkiyede Bankacln Geliimi, Baylan Matbaas, Ankara 1969. 19 Edhem Eldem, Osmanl Bankas Banknotlar (1863-1914), Osmanl Bankas ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1998; 135 Yllk Bir Hazine Osmanl Bankas Arivinde Tarihten zler, Osmanl Bankas ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1997. 20 Metin Berke, Selanik Bankasndan Interbanka 110 Yllk Mazi, Interbank ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 2000.

174

TALD, 1(1), 2003, H. Al

malar ile Ziraat Bankas ve Trkbankn yaynlarn21 sayabiliriz. Bu eserler dorudan banka tarihleri eklinde olabildii gibi, zerinde allan bankann baz faaliyetlerine ynelik de olabilmektedir. Konu hakknda zerinde durulmas gereken dier bir grup eser ise Haydar Kazgann almalardr. Ad geen yazarn daha nce ksa makaleler eklinde kaleme ald almalar daha sonraki tarihlerde kitaplatrlmtr.22 1980li yllarda Para ve Sermaye Piyasas daha sonra Finans Dnyas dergilerinde yaynlanan finans tarihine ilikin yaz dizilerinin nemli bir ksm bankaclk tarihine ayrlmtr. Genel olarak yararlanlan kaynaklara fazla yer verilmeyen szkonusu almalar bu eksikliklerine ramen yine de bankaclk tarihi konusunda zerinde durulmas gereken kaynaklarn banda gelmektedir. Bankaclk tarihi ile ilgili ksa bilgiler para, banka veya benzer adlar tayan kitaplarda bulunabilir. Ancak bu bilgiler yukarda zikredilen eserlerden yararlanlarak oluturulduundan ayn bilgilerin tekrar niteliindedir. Bunlarn yanlarnda Trk iktisat tarihinin eitli ynlerini ele alan kitaplarda Osmanl dnemi bankacl ile blmler veya deerli bilgiler bulmak mmkndr. Bu erevede Selim lkin ve lhan Tekeli23, Haydar Kazgan24, Rfat nsoy25, lber Ortayl26, evket Pamuk27, Reat Kasaba28, Zafer Toprak29, Hseyin Avni anda30, Ekrem Kolerkl31, Ali Akyl21 Elli Senelik Hayat ve Faaliyeti (1888-1938), Marifet Basmevi, stanbul 1938; Kuruluundan Bugne Trkbank, Trkbank Yayn, t.y. 22 Haydar Kazgan, Galata Bankerleri, Trkiye Ekonomi Bankas Yayn, stanbul 1990; Tanzimattan Cumhuriyete Trk Bankaclk Tarihi, Trkiye Bankalar Birlii Yayn, stanbul 1997; Osmanlda Avrupa Finans Kapitali, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995; Haydar Kazgan ve dierleri, Osmanldan Gnmze Trk Finans Tarihi, 2 Cilt, stanbul Menkul Kymetler Borsas Yayn, stanbul 1999. 23 Selim lkin ve lhan Tekeli, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, 2. Bask, Merkez Bankas Yayn, Ankara 1997. 24 Haydar Kazgan, Murat Koraltrk ve Murat ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, Merkez Bankas Yayn, Ankara 2000. 25 Rfat nsoy, Trk-Alman ktisadi Mnasebetleri (1871-1914), Enderun Kitabevi, stanbul 1982. 26 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Kaynak Yaynlar, Ankara 1983. 27 evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. 28 Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi Ondokuzuncu Yzyl, (ev. Kudret Emirolu), Belge Yaynlar, stanbul 1993. 29 Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat (1908-1918), Yurt Yaynlar, Ankara 1982. 30 Hseyin Avni anda, 1908 i Hareketleri/Yar Mstemleke Olu Tarihi, Gzlem Yaynlar, stanbul, t.y. 31 Ekrem Kolerkl, Osmanl mparatorluunda Para, Ankara 1958.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

175

dz32, Nezihi Aykut33, Vedat Eldemin34 eserleri ile MKBnin35 yaynlar zikredilebilir. Bu eserlere ek olarak uluslararas bankaclk ile ilgili Trke literatrde fazla kaynak bulunmamakla birlikte Nazm Ekrenin36 almas aratrmaclara nerilebilir. bb- Makaleler Osmanl bankaclk tarihi konusunda ok sayda makale bulunmaktadr. Szkonusu makalelerde dorudan bankalar zerine younlald gibi modern bankalarn kurulmasndan nceki dneme veya yardmlama sandklar gibi kurumlara da deinilmektedir. Yaznn giri ksmnda belirtildii gibi Tanzimat ncesi dnemle ilgili olarak sadece sarraflarla ilgili kaynaklarn belirtilmesiyle yetinilecektir. Tanzimat sreci ile kurulmaya balayan modern bankalardan nce bankaclk ilemleri deiik kurumlar vastasyla toplumun kredi ihtiyacn karlamaya ynelmitir. Bu tr kurumlar para vakflar, orta sandklar ve modern bankalarn ilk nvelerini oluturan sarraflar/bankerlerdir. Sarraflar konusunda en nemli alma Necibe Sevgenin 1968-1969 yllarnda seri halinde yaynlanan makaleleridir.37 Bu seride yazar tamamen Osmanl ariv kaynaklarn kullandndan szkonusu makaleler nemlidir. Halihazrda sarraflar konusu fazla akademik dzeyde aratrmaya konu olmayp aratrlmaya muhta konularn banda gelmektedir. Dorudan bankalar veya bankaclk faaliyetleriyle ilgili makalelere bakldnda bu makaleler arasnda Reat Kasabann makalesi38 Trkiyede modern anlamda ilk bankaclk faaliyetleri ile ilgili deiik bilgiler sunmaktadr. Bu makale ngiliz ariv kaynaklarndan yararlanlarak hazrlanmas asndan deerlidir. Cavide Iksal tarafndan Osmanl ariv belgele32 Ali Akyldz, Osmanl Finans Sisteminde Dnm Noktas Kat Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, Eren Yaynclk, stanbul 1996. 33 Nezihi Aykut, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine Devredilen Kaimeler ve Osmanl Bankas Banknotlar, stanbul 1979. 34 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1994; Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1994. 35 Osmanl Dnemi Borsa ve Mali Sistemi-Borsa Rehberi-1928(2), (Eski Yazdan ev. Ragp Batumlu), stanbul Menkul Kymetler Borsas Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1992. 36 Nazm Ekren, Uluslararas Bankaclk ve Trkiye rnei, Trkiye Bankas Kltr Yayn, Ankara 1986. 37 Necibe Sevgen, Nasl Smrldk? Sarraflar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 13, 14, 15, 1968; 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 1969. 38 Reat Kasaba, XIX. Yzyln lk Yarsnda zmirde Bir ngiliz Bankas: zmir Ticaret Bankas, Tarih ve Toplum, 8/43, 1987.

176

TALD, 1(1), 2003, H. Al

rinden yararlanlarak 1968 ylnda yaynlanan makale39 bugne kadar nemini korumu almalarn banda gelmektedir. Zafer Toprak tarafndan hazrlanan alma40 ise hem para hem de bankaclk konusunda genel hatlar vermesi asndan yararlanlmas gereken dier bir almadr. Bu almalar dnda kr Baban41, Selim lkin42, zcan Mert43, Burhan Ulutan44, Namk Zeki Aral45, Kadri46, Veli Aydn47, L. Tanatar Baruh ve L. Ammour48, Edhem Eldem49, brahim Fazl Pelin50, Hseyin Avni51, Jacques Thobie52 ve Rifat N. Balinin53 makalelerinde bankaclk faaliyetleri, kurulan finansal kurulular, bu kurumlarda almalar ve arivlerinin tasnifine kadar uzanan konularda bilgi bulmak mmkndr. Bankalarla ilgili bilgi veren eserlerin yannda ayn dnemin dier finansal aktrleri olan bankerler ile ilgili almalar da ayr blm olarak ilenebilir. Bu almalar ierisinde Haydar Kazgann makaleleri ilk srada gelmektedir. Kitaplar blmnde bahsedildii zere szkonusu makaleler kitaplatrlarak okuyucunun hizmetine sunulmutur. Ad geen yazarn kitaplamayan ve Ga39 Cavide Iksal, Trkiyede lk Bankaclk Hareketi ve Osmanl Bankasnn Kuruluu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 10, 1968. 40 Zafer Toprak, Osmanl Devletinde Para ve Bankaclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul 1985. 41 kr Baban, Tanzimat ve Para, Tanzimat I, Milli Eitim Bakanl Yayn, stanbul 1999. Bu eserin ilk basks 1940 ylnda Maarif Vekaleti tarafndan yaplmtr. 42 Selim lkin, Trkiyede Merkez Bankas Fikrinin Geliimi, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yayn, 1975. 43 zcan Mert, Osmanl Belgelerine Gre Banco Di Romann Trablusgarpdaki Faaliyetleri, Belleten, 51, 200, 1987. 44 Burhan Ulutan, Tanzimat Dneminde Para ve Bankaclk Uygulamalar, Tanzimatn Yzellinci Yl Uluslararas Semineri, Milli Ktphane Yayn, Ankara 1991. 45 Namk Zeki Aral, 1863 Yl Etrafnda Devletin Kredi ve Bankaclk Siyaseti, Yzyllk Tekilatl Zirai Kredi, 1964. 46 Kadri, Tarih-i Banka Ber Vech-i Umumi, Mecmua-i Fnn, 13,14, 1280; Bank- Osmani, Mecmua- Fnun,12, 1279. 47 Veli Aydn, Osmanl Devletinde Yarm Kalm Bir Devlet Bankas Kurma Giriimi:Trkistan Bankas, Toplumsal Tarih, 62, 1999. 48 L. Tanatar Baruh ve L. Ammour, alan Kadndan Bir Kesit: (1919-1934) Osmanl Bankas Kadn Personeli, Tarih ve Toplum, 31/183, 1999. 49 Edhem Eldem, Osmanl Bankas Arivi ve Tasnif almalar Hakknda Bir Sunu, Toplum ve Ekonomi, 3, 1992; Osmanl Dneminden Cumhuriyete Sembolik Bir Devir Teslim Merasimi: Osmanl Bankas Banknotlarnn tfas (1947-1948), 75. Ylda Parann Serveni, (Editr: Mustafa Snmez), Tarih Vakf Yayn, stanbul 1998. 50 brahim Fazl Pelin, Osmanl Bankas, Hukuk Fakltesi Mecmuas, 21, 1341. 51 Hseyin Avni, Osmanl Bankas, ktisadi Yry, 51,53, 1942. 52 Jacques Thobie, Osmanl Bankas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul 1985. 53 Rfat N. Bali, Bir Yahudi Mali ve Sosyal Yardmlama Kurumu: Dersaadet Kk stikrazat Sand, Tarih ve Toplum, 27, 160, 1997.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

177

lata bankerleri ile ilgili bir makalesi bulunmaktadr.54 Galata bankerleri ile ilgili Haydar Kazgann makaleleri dnda fazla sayda alma bulunmamakla birlikte bu piyasann en byk aktrlerinden olan Kamondolar hakknda Nora eni55 ve Taner Timurun56 makaleleri de bu gruba dahil edilebilecek almalardr. Bankaclk tarihi ile ilgili bahsedilmesi gereken son bir grup ise milli bankalar ile ilgilidir. Bu alanda fazla alma bulunmamaktadr. Snrl saydaki almalar arasnda Tevfik Gran57 ve A. Gndz knn58 almalar, kulland kaynaklar asndan nemlidir. Bu alanda sralanabilecek dier makaleler ise Hilmi K. Bayur59, Seil Akgn60, Arslan Yzgn61 ve Oya Siliere62 aittir. kn ve Siliera ait makaleler dorudan milli bankaclk konusu ile ilgili olmamakla beraber milli iktisat akmnn glendii dnemi incelediinden makale ierikleri byk lde milli bankalardan olumakta ve Osmanldan Cumhuriyete geerken bankaclk sistemindeki dnmleri ortaya koymaktadr. Osmanl bankacl ile ilgili bilgi veren kayda deer makaleler yukarda sralanmakla birlikte saylanlarn tam bir liste oluturduu sylenemez. Bu ksmda ansiklopedi maddelerine girilmediinden aratrmaclar yeni dnemlerde hazrlanan birtakm ansiklopedik almalarda da konu hakknda bilgi bulabilirler. bc- Doktora ve Yksek Lisans Tezleri Osmanl bankacl zerine doktora ve yksek lisans tezi dzeyinde almalarn yeni yeni balad sylenebilir. Son dnemlerde bu alanda akademik almalarda bir art gzlenmektedir. Halihazrda bankaclk
54 Haydar Kazgan, Son Galata Bankerlerine Ait Belgeler, Toplum ve Bilim, 5, 1978. 55 Nora eni, Kamondolar ve 19. Yzyl stanbulunda Braktklar zler, (ev. Cneyt Akaln), stanbul, 15, 1995. 56 Taner Timur, Bir Osmanl Banker Ailesi: Kamondolar, Tarih ve Toplum, 13/74, 1990. 57 Tevfik Gran, Osmanl mparatorluunda Zirai Kredi Politikasnn Geliimi (18401910), Uluslararas Midhat Paa Semineri, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1987. 58 A. Gndz kn, 1909-1930 Yllar Arasnda Anonim irket Olarak Kurulan irketler, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yayn 1975. 59 Hilmi K. Bayur, Ziraat Bankasnn Kuruluu zerine, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 22, 1986. 60 Seil Akgn, Mithat Paann Kurduu Memleket Sandklar: Ziraat Bankasnn Kkeni, Uluslararas Midhat Paa Semineri, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1987. 61 Arslan Yzgn, Ziraat Bankas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul 1985. 62 Oya Silier, 1920lerde Trkiyede Milli Bankacln Genel Grnm, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yayn, 1975.

178

TALD, 1(1), 2003, H. Al

tarihini konu edinen bir adet doktora tezi bulunmaktadr. Kaya Bayraktar tarafndan hazrlanan bu tezde63 Osmanl Bankasnn kuruluu ve Osmanl Devletinin moratoryum ilanndaki yeri konu edilmitir. alma ikincil kaynaklar yannda ariv kaynaklarna dayanlarak hazrlandndan nemlidir. Yksek lisans tezi almalarna bakldnda drt adet tezin bankaclk faaliyetlerini iledii grlmektedir. Szkonusu tezlerden Hseyin Al tarafndan hazrlanan almada64 Tanzimat dneminin ilk oniki yllk dnemindeki bankaclk faaliyetleri, kambiyo istikrar uygulamalar, Dersaadet Bankasnn kuruluu ve kapan ile bu bankann kapanmas srasnda kurulmas dnlen devlet bankas kurma giriimleri ariv belgeleri nda incelenmitir. Murat Hulkiender tarafndan hazrlanan teze65 stanbul piyasasnn etkin aktrlerinden biri olan nl banker George Zarifi konu edilmitir. Bu tez de, kullanlan orijinal kaynaklar ile nemli almalar arasnda yeralmaktadr. Raci zdabakolu tarafndan hazrlanan yksek lisans tezi66 ise tamamen ikincil kaynaklara dayanlarak hazrlanm ve kurulan bankalar ile ilgili bilgiler yeralmtr. Yabanc bankalar konu olarak seen dier bir alma ise Emine Takrana67 aittir. Yukarda zikredilen doktora ve yksek lisans tezleri dnda Cemal Kayar ve Huriser Erturann68 lisans tezleri de konu ile ilgili yaplan almalara eklenebilir. Bu almalardan Cemal Kayarn tezi69 hazrlan tarihi ve kulland kaynaklar dikkate alndnda kayda deer niteliktedir.

63 Kaya Bayraktar, Osmanl Bankasnn Kuruluu, Faaliyetleri ve Osmanl Devletinin Moratoryum lanndaki Yeri (1863-1875), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 2002. 64 Hseyin Al, Tanzimat Dnemi Bankaclk Teebbsleri, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1997. 65 Murat Hulkiender, Devletin Finans evreleri likileri Asndan Galata Bankeri George Zarifi (1806-1884), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2001. 66 Raci zdabakolu, Ondokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Bankacla Giri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1992. 67 Emine Takran, Trk Bankaclnn Geliim Srecinde Yabanc Bankalar ve Bu Bankalarn Trk Bankaclk Sistemine Etkileri, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Adana 1988. 68 Huriser Erturan, 1856 ile 1913 Yllar Arasnda Trkiyede Bankaclk, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm, Yaynlanmam Lisans Tezi, Ankara t.y. 69 Cemal Kayar, Trkiyede Bankaclk Hareketleri-Osmanl Bankas, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Umumi Sosyoloji Krss, Yaynlanmam Mezuniyet Tezi, stanbul 1969-70.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

179

bd- Ariv Kaynaklar Ariv belgelerinin kullanm ile allan Trke bankaclk tarihi literatrndeki almalarn olduka snrl olduu yukarda yaplan aklamalardan rahatlkla anlalabilmektedir. Ariv kaynaklarnn kullanm bir iki istisna dnda sadece doktora ve yksek lisans tezleri ile snrl bulunmaktadr. Bu durum ise Osmanl bankacl konusunun ariv belgelerini de kapsayacak ekilde yeniden allmasn gndeme getirmektedir. Babakanlk Osmanl Arivinin, web sitesi (www.devletarsivleri.gov.tr) zerinden katalog tarama faaliyeti sunmaya balamas konu hakknda alma yaplmasn kolaylatran bir hizmet olarak aratrmaclara sunulmu bulunmaktadr. Bu konuda yararlanlabilecek dier nemli bir ariv kayna ise Osmanl Bankas arividir. Ad geen bankann Garanti Bankas ile birlemesi sonrasnda Bankaclk Tarihi Aratrma ve Belge Merkezi bu bankann ats altnda hizmet vermeye devam etmektedir. Osmanl Bankasnn bankaclk tarihimiz asndan ok zel bir konumu bulunmas nedeniyle ad geen ariv olduka nem arzetmektedir.

c- Yabanc Kaynaklar

ca- Kitaplar Osmanl bankaclk tarihi ile ilgili bilgi veren spesifik eserlere gemeden konunun anlalmasna yardmc olacak literatrn gzden geirilmesi yararl olacaktr. Osmanl Devletinde bankaclk hareketlerinin nemli bir ksmn yabanc bankalar oluturduundan 19. yzylda uluslararas bankaclkla ilgili kaynaklarn gzden geirilmesi konunun kavranmasnda nemli bir noktay oluturmaktadr. Bu erevede zikredilebilecek en nemli alma Karl Eric Bornun70 eseridir. Makaleler ksmnda ayr ayr knyeleri verilen almalarn derlendii ve editrln Rondo Cameron ve V.I. Boyvkinin yaptklar alma ise yine bu alanda yararlanlabilecek nemli bir almadr.71 19. Yzylda finans piyasalarnn gl aktrleri hakknda bilgi edinmek iin Paul H. Emdenin eserinden72 yararlanlabilir. Byk bankaclk gruplarndan olan Rothschildler hakknda Niall Fergu70 Karl Eric Born, International Banking in the 19th and 20th Centruies, (Tr. Graeme M. Holmes), St. Martins Press, New York 1983. 71 Rondo Cameron ve V.I. Boyvkin, International Banking 1870-1914, Oxford University Press 1991. 72 Paul H. Emden, Money Powers of Europe in the Nineteenth and Twentieth Centuries, Sampson Low, Marston & Co. Ltd., London 1945.

180

TALD, 1(1), 2003, H. Al

sonun iki ciltlik almas73, iinde Osmanl Devleti ile ilgili bilgilerin de yer almasndan dolay nemlidir. Bu alanda yararlanlabilecek dier bir kapsaml alma ise Stanley Chapmann74 eseridir. Bu almalara Yousef Cassisin almas75 da eklenebilir. Yine makro dzeyde Herbert Feis76 ve Niall Fergusonun77 eserlerinde bilgi bulunabilir. Finansal merkezler ile ilgili almalara ise Charles P. Kindlebergerin almas78 rnek olarak verilebilir. Bankaclk piyasalarnda yaanan krizler iin Charles P. Kindlebergerin almalar79 ilk srada zikredilebilecek eserlerdir. Yine ad geen yazarn Avrupa finans tarihini konu edinen almas80 da bu alann klasik eserleri arasnda saylmaldr. Dnya yzeyine bankalar yaylan lkeler asndan konuya yaklaan eserler dier lkelerle birlikte Osmanl Devletindeki bankaclk faaliyetlerine yer verdiklerinden byk nem arzetmektedir. Bu eserlerin bazlar dorudan bankacla ayrlrken bazlarnn iinde bankaclk ile ilgili bilgiler bulunabilmektedir. Bu eserlere bakldnda bunlar arasnda D.M.C. Platt81, Geoffrey Jones82, Guy P. Palmade83, C.E. Knox84, Jean Ducruet85, Carl Anton Schaeffer86, Rondo Cameron87, Roger Alderson88,
73 Niall Ferguson, The House of Rothschild: Moneys Prophet (1789-1848), Viking Penguin, 1998; The House of Rothschild: Worlds Banker (1849-1999), Viking Penguin, 1999. 74 Stanley Chapman, The Rise of Merchant Banking, George Allen&Unwin, 1984. 75 Yousef Cassis, City Bankers 1890-1914, Cambridge University Press, 1994. 76 Herbert Feis, Europe: The Worlds Banker 1870-1914 An Account of European Foreign Investment and the Connection of World Finance with Diplomacy before the War, Yale University Press, New Haven 1930. 77 Niall Ferguson, The Cash Nexus: Money and Power in the Modern World 1700-2000, Basic Books, New York 2001. 78 Charles P. Kindleberger, The Formation of Financial Centers: A Study in Comparative Economic History, Princeton Studies in International Finance No: 36, 1974. 79 Charles P. Kindleberger ve Jean Pierre Laffargue, Financial Crises Theory, History, and Policy, Cambridge University Press, 1982; Charles P. Kindleberger, Manias, Panics and Crashes: A History of Financial Crises, Harper&Collins, 1989. 80 Charles P. Kindleberger, A Financial History of Western Europe, Oxford University Press, 1993. 81 D.M.C. Platt, Finance, Trade, and Politics in British Foreign Policy 1815-1914, Clarendon Press, Oxford 1968. 82 Geoffrey Jones, British Multinational Banking 1830-1990, Clarendon Press, 1993; Banking and Oil: The History of the British Bank of the Middle East, 2 Volumes, 1987. 83 Guy P. Palmade, French Capitalism in the Nineteenth Century, (Tr. Graeme M. Holmes) Barnes&Noble, New York 1961. 84 C.E. Knox, French Interest and Policy in the Ottoman Empire 1887-1905, Harvard 1940. 85 Jean Ducruet, Les Capiteaux Europeens au Proche-Orient, Paris 1964. 86 Carl Anton Schaeffer, Ziele und Wege Jungtrkische Wissenschaftspolitik, Kalsruhe 1913. 87 Rondo Cameron, France and Economic Development of Europe 1800-1914, Randy Mc Nally&Company, 2. Edition, Chicago 1966.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

181

Boris Barth89, Armin Kssler90, Karl Strasser91, Georges Diouricth92, David S. Landes93, Fritz Stern94, John G. Williamson95, A.S.J. Baster96, R. Riesser97, Lothar Gallin98 eserleri ilk etapta saylabilecek almalardr. Bu eserlerin bazlarnda Trkiye iin ayrlm zel blmler bulunmaktadr. Zikredilen eserler haricinde ksmi bilgiler bulunabilen eserler de bulmak mmkndr. Osmanl bankacl ile en eski bilgiler byk oranda yabanc eserlere dayanmaktadr. Bu eserlerden Trkeye evrilen en nemli eser ise A. du Velayin almasdr. Bu eser yannda Osmanl maliyesi ile ilgili bilgi veren ayn trden almalarda Osmanl bankacl ile ilgili bilgiler bulunabilir.99 Yine Osmanl ekonomisine ynelik bilgilerin bulunabilecei Zvi Yehuda Hershlagn Introduction to the Modern Economic History of Middle East 100 , Roger Owenn The Middle East in the World Economy 18001914101, Jehuda Wallachn editrln yapt Germany and Middle East 1835-1939102, Charles Issawinin The Economic History of Turkey 18001914103 adl eserlerinde genel hatlar ile bilgi bulunabilmektedir.
88 Roger Alderson, London and Intervention of the Middle East: Money, Power and War 1902-1922, Yale University Press, New Haven 1995. 89 Boris Barth, Die Deutsche Hochfinanz und die Imperialismen Banken und Aussenpolitik vor 1914, Franz Steiner Verlag, Stutgart 1995. 90 Armin Kssler, Aktionfield Osmanisches Reich: Die Wirtschafts-interessen des Deustschen Kaisserreiches in der Trkei 1871-1908, Arno Press, New York 1981. 91 Karl Strasser, Die Deutschen Banken im Ausland, Mnchen 1924. 92 Georges Diouricth, LExpansion des Banques Allemandes, Paris 1909. 93 David S. Landes, Bankers and Pashas: International Finance and Economic Imperialism in Egypt, Harvard University Press, Cambridge (MA) 1979. 94 Fritz Stern, Gold and Iron-Bismarck, Bleichrder and the Building of German Empire, Alfred A. Knopf 1977. 95 John G. Williamson, Karl Helferrich 1872-1924 Economist, Financier, Politician, Princeton University Press, 1971. 96 A.S.J. Baster, International Banks, Arno Press, 1977. 97 R. Riesser, The German Great Banks and Their Concentration in connection with the Economic Development of Germany, National Monetary Comission, 1911. 98 Lothar Gall, Gerald D. Feldman, Harold James, Carl Ludwig Holtferich ve Hans E. Bschgen, The Deutsche Bank 1870-1995, Weidenfeld&Nicholson, 1995. 99 Bu kaynaklar d borlarla ilgili kaynak taramasnda zikredildiinden, szkonusu almaya baklabilir. 100 Z.Y. Hershlag, Introduction to the Modern Economic History of Middle East, 2. and Revisited Edition, E.J. Brill, Leiden 1980. 101 Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, Methuen 1981. 102 Jehuda Wallach (ed.), Germany and Middle East 1835-1939, Jahrbuch des Instituts fr Deutsche Geschichte, Beiheft 1, Tel-Aviv University, Tel-Aviv 1975. 103 Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago 1980.

182

TALD, 1(1), 2003, H. Al

Yukarda sralanan eserler yannda dorudan Osmanl bankacln konu edinen veya Osmanl Devletini konu edinmekle birlikte iinde bankalarla ilgili bilgi bulunabilen eserler bulunmaktadr. Bu eserlerin banda Christopher Clayin104 kapsaml almas gelmektedir. Osmanl bankacl ile ilgili yazlan eserlerin ounluu Osmanl Bankasn eksen olarak almaktadr. Bu eserlerin en belirgin rnekleri Adrien Biliottinin105 almasdr. Jacques Thobienin almasnda da ayn ekilde106 Osmanl Bankas hakknda bilgiler yeralmaktadr. Bu almalarn yannda James Lewis Farleyin107 almalar da bankaclk konusunda yararlanlabilecek eserler arasnda gelmektedir. cb- Makaleler Osmanl Devletinde modern bankaclk faaliyetlerinin yabanclarn girimleri ile balad bilinmektedir. Uluslararas sermayenin dnya yzeyine yayld 19. yzylda ngiltere, Fransa ve Almanya gibi dnya ekonomisini ynlendiren lkelerin bankalarnn da dnya yzeyine yayld gzlenmektedir. Osmanl rnei de bu adan gzel bir rnek oluturmaktadr. Bu erevede ilk olarak zerinde durulmas gereken konu, yabanc bankalarn dnya yzeyine neden yayldnn incelenmesidir. Uluslararas bankaclk literatrne bakldnda bu sorularn cevaplar bulunabilir. Teorik dzeyde konunun muhtelif cephelerini anlayabilmek iin Jean M. Gray ve H. Peter Gray108, Herbert G. Grubel109, Robert Z. Aliber110, H.R. Hutton111, Allen B. Frankel112, Geoffrey Jones113, Mark Casson114, Adrian
104 Christopher Clay, Gold for Sultan: Western Bankers and Ottoman Finance 1856-1881, I.B. Tauris, New York 2000. Bu alma ile ilgili bilgiler iin d borlarla ilgili kaynak taramas yazsna baklabilir. 105 Adrien Biliotti, La Banque Impriale Ottomane, Paris 1909. 106 Jacques Thobie, Intrts et Imprialisme Franais dans LEmpire Ottoman 1895-1914, Publications de la Sorbonne Imprimerie Nationale, Paris 1977. 107 James Lewis Farley, Banking in Turkey, London 1862; Turkey, London 1866. 108 Jean M. Gray ve H. Peter Gray, The Multinational Bank: A Financial MNC?, Journal of Banking and Finance, 26/1, 1973. 109 Herbert G. Grubel, A Theory of Multinational Banking, Banca Nazionale del Lavaro, 123, 1977. 110 Robert Z. Aliber, International Banking: Growth and Ragulation, The Columbia Journal of World Business, Winter 1975; International Banking: A Survey, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 111 H.R. Hutton, The Regulation of Foreign Banks-A European Wievpoint, The Columbia Journal of World Business, Winter 1975. 112 Allen B. Frankel, The Lender of Last Resort Facility in the Context of Multinational Banking, The Columbia Journal of World Business, Winter 1975.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

183

E. Tschoegl115, Ingo Walter ve H. Peter Gray116, Charles P. Kindleberger117, Jayshree Sengupta118, Howard Curtis Reed119, Frank H. King120 ve P.L. Cottrellin121 makalelerine bavurulabilir. kinci olarak bankaclarn zikredilen toplumlardaki konumlarna ilikin makaleler yararl olabilir. Bu konuda Yousef Cassis tarafndan yaplan derleme122 bu alandaki snrl saydaki almalardan birisidir. Ayrca ad geen yazar123 ile Pat Thanenin makaleleri124 ayn trden almalar ierisinde yeralmaktadr. Bu almalara David Mc Leann makalesi125 de eklenebilir.
113 Geoffrey Jones, Bank as Multinationals, Bank as Multinationals (Ed.: Geoffrey Jones), Routledge, 1990; Introduction, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 114 Mark Casson, Evulotion of Multinational Banks: A Theoretical Perspective, Bank as Multinationals (Ed.: Geoffrey Jones), Routledge 1990. 115 Adrian E. Tschoegl, International Retail Banking as a Strategy: An Assessment, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 116 Ingo Walter ve H. Peter Gray, Protectionism and International Banking, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 117 Charles P. Kindleberger, International Banks as Leaders or Followers of International Business: An Historical Perspective, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 118 Jayshree Sengupta, Internationalization of Banking and Relationship between Foreign and Domestic Banks in the Developing Countries, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 119 Howard Curtis Reed, Appraising Corporate Investment Policy: A Financial Center Theory of Foreign Direct Investment, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 120 Frank H. King, Structural Alternatives and Contraints in the Evolution of Exchange Banking, Bank as Multinationals (Ed.: Geoffrey Jones), Routledge, 1990. 121 P.L. Cottrell, The Coalescence of a Cluster of Corporate International Banks 185575, Banks and Money (Ed.: Geoffrey Jones), London 1991. 122 Yousef Cassis (Ed.), Finance and Financiers in European History (1880-1960), Cambridge University Press, 1992. Bu eserin ierisinde yer alan makalelerden Jose Harris, Financial Elites and Society: Comments; Dolores L. Augustine, The Banker in German Society; Alain Plessis, Bankers in French Society (1860s-1960s); M.J. Daunton, Financial Elites and British Society (1880-1950), Harold James, Banks and Economic Development: Comments; Richard Tilly, An Overwiev on the Role of the Large German Banks up to 1914; Andr Gueslin, Banks and State in France from the 1880s to the 1930s: The Impossible Advance of the Banks; Yousef Cassis, Introduction: The Weight of Finance in European Societies. 123 Yousef Cassis, The Banking Community of London, Money, Finance, and Empire (1790-1960), (Eds.: A.N. Porter ve R.F. Holland), Frank Cass, 1985. 124 Pat Thane, Financiers and the British State: Sir Ernest Cassel, Business History, 28/1, 1986. 125 David Mc Lean, Finance and Informal Empire before the First World War, The Economic History Review, 29/2, 1976.

184

TALD, 1(1), 2003, H. Al

Dnya yzeyine yaylan Avrupa merkezli bankalar ile ilgili almalar yukarda zikredilen teorik dzeyin tarihi uygulamalarnn anlalmasna yardmc olacaktr. Bu almalarn en gzel rneini Rondo Cameron ve V.I. Boykinin derlemesi126 oluturmaktadr. kinci nemli derleme ise Geoffrey Jonesa127 aittir. Dorudan Osmanl Devletinde bankacl konu edinen makalelere bakldnda dier iktisat tarihi konularna gre zengin bir literatrn olduu sylenebilir. Bu alanda yaplan almalarn nde geleni Christopher Clayin Osmanl Bankasn konu edinen makaleleridir.128 Osmanl Bankas ile ilgili almalara John Karatzoglounun makalesi129 eklenebilir. Nora eni tarafndan yine Kamondolar zerine hazrlanan almalar130 dnemin nl banker ailelerinin yaantlar hakknda nem arzetmektedir. Bu almalar yannda R.P.T. Davenport Hines ve Jean Jacques Van Helten131, Marian Kent132, W.O. Henderson133, Michelle Raccagni134, Donald Quata126 Rondo Cameron ve V.I. Boykin(Eds.), International Banking 1870-1914, Oxford University Press, 1991. Bu derlemenin ierisinde yer alan Rondo Camerona ait giri ksm, P.L. Cottrell, Great Britain; Hubert Bonin, The Case of the French Banks; Richard Tilly, International Aspects of the Development of German Banking; Gyrgy Kver, The Austro-Hungarian Banking System; Jacques Thobie, European Banks in the Middle East ve kitabn editrlerinin deerlendirmelerine ilikin sonu blm Osmanl Devletinde bankaclk faaliyetinde bulunan lkelerin uluslararas bankaclk motivasyonlarnn anlalmasna yardmc olacaktr. 127 Geoffrey Jones (Ed.), Banks as Multinationals, Routledge, 1990. Bu derlemenin baz makaleleri daha nceki dipnotlarda yeralmaktadr. Bunlarn dnda kalan Geoffrey Jonesn, Competitive Advantages in British Multinational Banking since 1890; Peter Hertnern, German Banks Abroad before 1914; John P. McKayn, The Rothschilds: Ownership Advantages in Multinational Banking adl makaleleri okunabilecek dier makalelerdir. 128 Christopher Clay, The Origins of Modern Banking in the Levant: The Branch Network of the Imperial Ottoman Bank (1890-1914), International Journal of Middle East Studies, 26, 1994; The Imperial Ottoman Bank in the later Nineteenth Century: A Multinational National Bank?, Banks as Multinationals (Ed.: Geoffrey Jones), Routledge, 1990; The Bank Notes of the Imperial Ottoman Bank, 1863-1876, New Perspectives on Turkey, Fall 1993; Western Banking and the Ottoman Economy before 1890, The Journal of European Economic History, 28/3, Winter 1999. 129 John Karatzoglou, The Imperial Ottoman Bank in Salonica, The First 25 Years (18641890), Yaynlanmam alma. Bu alma Osmanl Bankas Bankaclk ve Finans Tarihi Aratrma Merkezi, Tarih Vakf ve Avrupa Bankaclk Tarihi Birlii tarafndan ortaklaa dzenlenen Bankaclk ve Finans Tarihi 2000 adl yarmaya sunulmu ve Jri zel dln almtr. 130 Nora eni, The Camondos and Their Imprint on the 19th-Century Istanbul, International Journal of Middle East Studies, 26, 1994; Des Banquiers Faiseurs de Ville les Camondo a Istanbul, Histoire Economique et Sociale de LEmpire Ottoman et de la Turquie (1326-1960) (Ed.: Daniel Panzac), Peeters, 1995. 131 R.P.T. Davenport Hines ve Jean Jacques Van Helten, Edgar Vincent, Viscount DAbernon, and the Eastern Investment Company in London, Constantinople and Johannesburg, Business History, 28/1, 1986. 132 Marian Kent, Agent of Empire? The National Bank of Turkey and British Foreign Policy, The Historical Journal, 28/1, 1975.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

185

ert135, Edhem Eldem136, Mihail D. Sturdza137, Heinz Lemke138, Elena Frangakis Syrett139, G. Poulgi140, Jacques Thobie141, Boris Barth142, Nachum T. Gross143, Kurt Grunwald144, Walter Hoffmann145 ve Albert Basterin146 makaleleri Osmanl bankaclnn yabanc bankalar ksm iin nemli almalardr. Bu almalara ek olarak German Finance in Turkey147 adl anonim alma zikredilebilir.
133 W.O. Henderson, German Economic Penetration in the Middle East, 1870-1914, The Economic History Review, XVIII, 1948. 134 Michelle Raccagni, The French Economic Interests in the Ottoman Empire, International Journal of Middle East Studies, Volume: 11, 1980. 135 Donald Quataert, Dilemma of Development: The Agricultural Bank and Agricultural Reform in Ottoman Turkey, 1888-1908, International Journal of Middle East Studies, 6, 1975. 136 Edhem Eldem, The Imperial Ottoman Bank: Actor or Instrument of Ottoman Modernization?, Modern Banking in the Balkans and West-European Capital in the Nineteenth and Twentieth Centruies, (Ed.: Kostas P. Kostis), Ashgate Publishing Limited, 1999. 137 Mihail D. Sturdza, Haute Banque et Sublime Porte: Prliminaires Financiers de la Guerre de Crime, Contributions a LHistoire Economique et Social de LEmpire Ottoman, Collection Turcica, Paris 1986. 138 Heinz Lemke, Die Deutsche Bank in der Auseinandersetzung um die Erteilung der Erdlkonzession in Mesopotamien, 1911-1914, Jahrbuch fr Geschichte, 34, 1987; Die Erdlinteressen der Deutschen Bank in Mesopotamien in den Jahren 19031911, Jahrbuch fr Geschichte, 34, 1987. 139 Elena Frangakis Syrett, The Role of European Banks in the Ottoman Empire in the Second Half of the Nineteenth and Early Twentieth Centruies, Banking, Trade, and Industry Europe, America and Asia from the 13th to the 20th Century, (Eds.: Alice Teichova, Ginette Kurgan-Van Hentenryk ve Dieter Ziegler, Cambridge University Press, 1997. 140 G. Poulgi, La Banque Imperiale Ottomane, Annales des Sciences Politiques, May 1910. 141 Jacques Thobie, Banques Europennes Finance et ndustrie-Au Moyen-Orient 1870-1914, Annales du Levant, 2, 3, 1987; BO en Banque mpriale de Perse Jusquen 1914, Stratgies Compares de deux Banques Centrales dans u Contexte Semi-Colonial, Relations nternationales, 56, 1988. 142 Boris Barth, Politische Bank wider Willen Die Deutsche Orientbank vor dem Ersten Weltkreig, Zeitschrift fr Unternehmengeschichte, 42/1, 1997. 143 Nachum T. Gross, Die Deutsche Palastina Bank 1897-1914: Ein Forschungsfragment, Zeitschrift fr Unternehmengeschichte, 42/1, 1997 144 Kurt Grunwald, Penetration Pacifique-The Financial Vehicles of Germanys Drang Nach dem Osten, Jahrbuch des Instituts fr Deutsche Geschichte, Beiheft 1, Germany and the Middle East 1835-1939 International Symposium April 1975; How Foreign Investment Came to the Middle East, Tradition, 11/4, 1976. 145 Walter Hoffmann, Deutsche Banken in der Trkei, Weltwirtschaftiche Archiv, VI, 1915. 146 Albert Baster, The Origins of British Banking Expansion in the Near East, Multinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992. 147 Anonymous, German Finance in Turkey, The National Review, Volume: 48, January 1907.

186

TALD, 1(1), 2003, H. Al

Bankaclk tarihi ile birlikte dikkate alnmas gereken dier bir konu ise yaanan finansal krizlerdir. Osmanl bankaclk tarihinde bu konu henz ilenmemitir. Bu alanda sadece Osmanl ekonomisi ile ekonomik krizleri ele alan evket Pamukun almas148 bulunmaktadr. Oysa finansal krizlerle ilgili literatr olduka zengin olup Eugene N. White149 ve Forrest Capie ile Geffrey E. Woodun150 derlemeleri finansal piyasalarda yaanan krizler iin nerilebilecek makale derlemeleridir. Bu alanda dier gzel bir alma ise Michael Bordo ve arkadalarnn geni makalesidir.151 cc- Doktora ve Yksek Lisans Tezleri Yukarda sralanan eserlerin yannda hazrlanan baz almalarda bankaclk konusunda daha ayrntl bilgi bulmak mmkndr. Haris Exertsoglou tarafndan hazrlanan Greek Banking in Constantinople 18501881152 adl doktora almas buna gzel bir rnektir. Bu almada Osmanl d borlar genel olarak zetlendii gibi Rum bankerlerin Osmanlya verdikleri krediler, kurduklar bankalar ve ele alnan dnemdeki finansal gelimeler ilenmektedir. Tanzimat ncesi dnemler iin Araks ahinerin yksek lisans 153 ve O. Jamgoyann doktora almas 154 da nemli almalar arasnda gelmektedir.
148 evket Pamuk, The Ottoman Empire in the Great Depression of 1873-1896, Journal of Economic History, XLIV/1, March 1984. 149 Eugene N. White (Ed.), Crashes and Panics: The Lessons From History, Dow-Jones Irwin, 1990. Bu derleme iindeki Charles P. Kindlebergern, The Panic of 1873; Jack W. Wilson, Richard E. Sylla ve Charles P. Jonesun Financial Market Panics and Volatility in the Long Run 1830-1988; Michael Bordonun The Panic of 1873 and Financial Market Volatility and Panics before 1914; Gary Gortonun Banking Panics and the Stock Market in the Late 19th Century, derlemeyi yapan yazarn Are There Any Lessons from History, Franklin R. Edwardsn Historical Perspective and Porposed Changes, William L. Silberin The Achilles Heel of the Financial Sector: A Comment on the Crash adl makaleler finansal piyasalardaki krizleri esitli alardan ele almaktadr. 150 Forrest Capie ve Geoffrey E. Wood (Eds.), Financial Crises and the World Banking System, St. Martins Press, 1986. Bu derlemeki Anna J. Schwartzn Real and Pseudo Financial Crises, Roy A. Batchelorun The Avoidance of Catastrope: Two Nineteenth-century Banking Crises, Michael Bordonun Financial Crises, Banking Crises, Stock Market Crashes and Money Supply: Some International Evidence, 1870-1933 adl makaleler aratrmaclar iin nerilebilir. 151 Michael Bordo ve dierleri, Is The Crises Problem Growing More Severe?, Economic Policy, April 2001. 152 Haris Exertsoglou, Greek Banking in Constantinople 1850-1881, Unpublished Ph.D. Thesis, Kings College London University, 1986. Bu alma ile ilgili bilgiler iin d borlarla ilgili kaynak taramas yazsna baklabilir. 153 Araks ahiner, The Sarrafs of Istanbul: Financiers of the Empire, Unpublished MA Thesis, Bogazii University, 1995. 154 O. Jamgoyan, Les Finances de LEmpire Ottoman et les Financiers de Constantinople (1732-1853), Unpublished Ph.D. Thesis, Sorbonne 1988.

Osmanl Bankacl zerine Bir Kaynak Taramas

187

cc- Dier Yukarda zikredilen yabanc kaynaklar haricinde uluslararas bankaclk faaliyetinde bulunan bankalarn ve banker ailelerinin zel arivleri ile yabanc devlet (ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya vb.) arivleri de yaplacak aratrmalarda yararlanlmas gereken kaynaklardr. Bu materyallere gazete ve dergilerde yaynlanan makaleler ve haberler de eklenebilir. zellikle ngiliz, Fransz ve Alman basnnda yeralan haberler aratrmalar iin nemli bilgiler salayabilecektir.155 d- Deerlendirme Yukarda ok sayda kaynak zikredilmekle birlikte szkonusu almalar bankaclkla ilgili kaynaklarn tam bir listesi deildir. Ancak Osmanl bankaclk tarihi ile ilgili son dnemde yaplan almalar finans tarihi literatrnn giderek zenginlemesini salamaktadr. Bu gelimede Osmanl Bankas Bankaclk ve Finans Tarihi ve Aratrma Merkezinin katklar unutulmamaldr. Bu merkezin gerek Osmanl finans tarihi asndan olduka nemli olan Osmanl Bankas arivini aratrmaclarn hizmetine sunmas gerekse dier kurumlarla birlikte dzenledii ve gelenekselletirilmeye allan Bankaclk ve Finans Tarihi yarmas ilerleyen dnemlerde aratrmaclar Osmanl finans tarihi zerine eilmeye itecektir. u ana kadar yaplan almalara gzatldnda Osmanl finans tarihinin yalnzca Osmanl arivleri ile deil ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, talya vb. lkelerdeki kaynaklarn da gzden geirilmesini zorunlu klmasdr. Bunun en gzel rneini Cristopher Clayin almas ortaya koymaktadr. Yabanc kaynaklarla birlikte Osmanl kaynaklarnn devreye sokulmas konunun tam anlamyla kavranmasn salayacaktr.

Studies on Ottoman Banking System

Hseyin AL
Abstract This article aims to review the literature on Ottoman banking system. The studies mentioned in this study were grouped as a) studies published in foreign
155 ngiliz gazetelerinde yaynlanan haberlerin evirisi iin Active Bankaclk ve Finans Dergisine baklabilir. Ad geen derginin Ocak-ubat 2001(16) saysndan itibaren szkonusu haberlerden Osmanl maliyesi ve bankacl ile ilgili haberler ve yorumlar tarih srasyla yaynlanmaktadr.

188

TALD, 1(1), 2003, H. Al

languages and have not yet been translated into Turkish b) studies published in Turkish c) studies that were already translated into Turkish. The recent studies have certainly enriched the literature on Ottoman banking system. That the archives of the Ottoman Bank has been opened for academic research and that grants were began to be given for the academic studies on financial history will no doubt increase the academic concern for the field. In order to grasp the issue wholly, the present study concludes by emphasizing the need to utilize archival sources of Ottoman Empire both in Turkey and abroad.