Bujar Plloshtani - Traktati Mbi Arsyen e Mendimit

Bujar Plloshtani Traktati mbi arsyen e mendimit
filozofi
Pushkin
1
bujar plloshtani
Kolana Filozofi Bujar Plloshtani Traktati mbi arsyen e mendimit
Prgatiti botimin Bujar Plloshtani Redaktor shkencor Prof. dr. Nexhat Abazi Redaktor letrar Dhimitr Pojanaku Xhelal Tosku Redaktore gjuhsore Valbona Zune Konceptimi i kopertins Ilirjan Aliu
Asnj subjekt privat apo shtetror, nuk ka t drejt t riprodhoj, t prdor dhe t botoj, n mnyr t plot, tekstin e ktij libri, pa miratimin adekuat t autorit apo botuesit.
copyright PUSHKIN
traktati mbi arsyen e mendimit

Ne sjemi t hedhur n kt ekzistenc njlloj si nj gjyle prej nj topi, me nj trajektore absolutisht t prcaktuar. Fati, tek i cili ne biem kur vijm n kt bot q mbetet gjithmon kjo dhe vetm kjo konsiston saktsisht n t kundrtn. N vend q t diktoj mbi ne vetm nj trajektore, ajo na dikton disa, duke na shtrnguar rrjedhimisht t zgjedhim. Kusht befasues, ky i ekzistencs son! T jetosh do t thot ta ndiesh veten fatalisht t detyruar t ushtrosh lirin tnde e t vendossh se far krkon t jesh n kt bot. Jose Ortega y Gasset
bujar plloshtani
Kontemplacion ndrmjet bots reale dhe mistike

Duke lexuar me vmendje veprn me titull Traktati mbi arsyen e mendimit t autorit Bujar Plloshtani, fitohet prshtypja se po i qaset nj problematike t thell filozofike dhe n mnyr t guximshme trajton disa shtje kye q kan qen dhe jan objekt studimi i nns s vjetr t shkencave Filozofis. Bujar Plloshtani, disponon nj bagazh t pasur njohurish filozofike, t cilat sht n gjendje ti aplikoj edhe n situata t reja jetsore. I udhhequr nga fjala e urt Veprat e filozofve jan vizion pr ta ndryshuar botn, ideali i tij sht prpjekja e vazhdueshme e filozofve, shkenctarve dhe mendimtarve pr nj jet m t mir, ku t gjith njerzit do t ishin t lumtur, duke shijuar knaqsit e ksaj bote me vizion m t gjer... Megjithat, duke qen nn ndikim t fuqishm nga doktrinat e ndryshme filozofike (empiriste, racionaliste, optimiste apo pesimiste, reale apo mistike), pikpamja e tij shpesh ndodhet edhe n dilem: Cili sht n thelb qllimi i jets? Ku sht kufiri ndrmjet reales dhe mistikes? Ku duhet t mbshtetet njohja njerzore? Cila sht baza e saj gnoseologjike: empirizmi, racionalizmi apo skepticizmi? 4

Nga ky aspekt, i ndikuar nga Kanti, Dekarti dhe racionalistt tjer, duket se sht m afr racionalizmit sesa empirizmit, sepse krahas prvojs (shqisave) dhe EMPIRIZMIT t Lokut, prparsi i jep bazs racionale, mbase ktu sht n pyetje ARSYEJA, MENDJA E SHNDOSH me t gjitha cilsit e saj dalluese. N baz t materialit q trajtohet n kt vepr n form t letrave filozofike formohet bindja se autori i njeh mir shum vepra filozofike, duke u nisur nga shkolla e Miletit, Sokratit, Platoni, Aristoteli, filozofin e Renesanss, si dhe filozoft e mvonshm: Dekarti, Hjumi, Berkli, Loku, Kanti, Volteri, Spinoza, Hobsi, Hegeli por mbi t gjith, duket se m tepr sht i ndikuar nga Nietzsche dhe Schopenhaueri. Cilat probleme filozofike jan preokupuese pr autorin? Vepra medituese kontemplative
Traktati
mbi
arsyen
mendimit
(funksioni, format dhe mnyrat e t menduarit) prfshijn shtje bashkkohore, filozofike, psikologjike, etike, estetike, logjike e gnoseologjike, ontologjike si jan: shpirti, mendja, gjeniu, hapsira, lvizja, krijimi i universit, njeriu (altruizmi dhe egoizmi), mendimi racional, vullneti, knaqsia, e mira dhe e keqja, domosdoshmria dhe rastsia etj. shtja fundamentale q dominon n kt vepr sht formuluar n mnyr t qlluar dhe adekuate: KRIJIMI I UNIVERSIT 5
bujar plloshtani
sht dshmi e Zotit! Lidhur me kt autori shkruan: Pikpamja e ndrtimit t bots sht ide e nj krijimi absolut e vn n lvizje si pasoj e nj parakushti thelbsor, q sht i pandryshueshm n thelb. Nj veprim psikik i njeriut nuk mjafton pr ta vrtetuar ekzistencn e bots me rregullat e prcaktuara m par nga nj krijim absolut, por thjesht mund t thelloj arsyen mbi njohjen e ktij realiteti si kusht i domosdoshm. Mjafton q t hedhim nj vshtrim krijimit t Universit do t kuptojm se njohja m e madhe e bots qndron tek Zoti... Un besoj se gjithka n kt bot sht e krijuar, asgj nuk ka ardhur si pasoj e rastsis. Krijimi i Universit paraqet vullnetin e Tij t jashtzakonshm pr t prur n ekzistenc lndt dhe lvizjet, q m pas botn t ndrtonte si nj trsi unike, e prsosur nga do e met q mund ti vihet pas... (fq. 188). shtja tjetr me t ciln sht i preokupuar autori sht BOTA me tr absurditetin e saj t pashmangshm: n vend t drejtsis - dominon padrejtsia e cila kahdo na i errson syt. Prball realitetit t ksaj bote qndron ekzistenca transite. Ligjet me t cilat udhhiqet bota jan pasoj e tr energjis negative t njeriut. Bota sht univers mistik q fshihet pas nj misteri, i cili n esenc sht peng absurd pr njeriun. Ktu, duket se ai sht i ndikuar nga filozofia e Nietzsches dhe Schopenhauerit. Sipas tij, filozoft, profett, mendimtart e poett si 6

msues t par dhe t prhershm t njeriut e kan orientuar njerzimin n rrug t drejt dhe besim ne Zot - si alternativ e domosdoshme pr t'u shmangur nga t kqijat dhe fatkeqsit. N kontekst t ktij problemi trajtohet edhe e keqja si ves, sjellje dhe veprim q krijohet brenda njeriut me vullnetin e tij. Q t zhduket ky fenomen shteti si aparat i organizuar nprmjet ligjeve dhe normave tjera duhet t kontribuoj n eliminimin e s keqes duke siguruar pr shtetasit e vet jet t lumtur dhe stabile. Antinomi i s keqes sht e mira (mirsia), e cila i sjell njeriut knaqsi shpirtrore. Ktu paraqitet edhe Hedonizmi si doktrin filozofike sipas s cils qllimi i jets sht realizimi i knaqsis, si nj nga hedonistt e par n histori paraqitet Aristipi i Sirens, veprat e t cilit jan humbur (Zhylia, 150). Nga aspekti etik, hedonizmi sht doktrin sipas s cils krkimi i knaqsis (shpirtrore) sht burim i lumturis dhe lulzimit moral t njerzimit. Lidhur me knaqsin edhe Aristoteli konstatonte se jo vetm njeriu, por t gjitha qeniet e gjalla synojn kah knaqsia, e cila realizohet nprmjet sendeve t kndshme duke iu shmangur dhimbjes. Knaqsit e trupit nse jan m t forta se ata t shpirtit, ata shkaktojn shpeshher dhimbje fizike ose morale, thot Aristoteli dhe pastaj vazhdon: lumturia sht nj pun e shpirtit n rrugn 7
bujar plloshtani
drejt t shklqyers ose drejt virtytit (S. Strumf, 98). Sipas hedonizmit etik parimi i prgjithshm moral sht: veprimi n prputhje me ARSYEN E DREJT kjo do t thot se pjesa racionale e shpirtit duhet t kontrolloj pjesn irracionale... (M gjersisht: Aristoteli: Mbi shpirtin, Shkup 2006, maqedonisht). Epikuri dhe pasardhsit e tij e prpunuan edhe m tutje teorin hedoniste mbi knaqsin. Epikuri mendonte se t gjith njerzit kan ndjenj imediate t dallimit t knaqsis - e mira e par e lindur te njeriu, dhe knaqsia kthehemi prsri (S. Strumf, 108), ndjenja, sipas tij si imediate (ndrmjetsuese) test i mirsis ose knaqsis, ndrsa si ndijim sht test i s vrtets, prandaj pr shqisat tona, dhimbja sht gjithmon e keqe, ndrsa knaqsia gjithmon e mir. Epikuri me t drejt konstatonte se as ushqimet, gostit dhe pirjet e vazhdueshme, as knaqsia e epsheve e tavolins s pasur dhe lukseve - nuk jan knaqsi e vrtet: por arsyetimi me mendje t kthjellt - sht knaqsi e vrtet. Personi i cili do t merrej me t gjitha knaqsit fizike, materiale dhe do t linte anash at shpirtrore - do t ishte gjithmon i pa knaqur dhe do t vuante nga dhembja. Dieta pr ushqime dhe pije e njeriut t menur sjell m tepr knaqsi dhe lumturi, sesa dshirat e shtuara pa mas t njerzve, sepse njeriu i menur ka maturi 8

pr do gj - dhe kjo i sjell knaqsi e lumturi. Knaqsia si kategori filozofike, etike, psikologjike, por edhe synim kryesor i jets s njeriut n prputhje me etikn, sht nj ndr preokupimet kryesore t Bujar Plloshtanit. Knaqsia sht emocion, ndjenj e kndshme, e dshirueshme pr njeriun, kurse t menduarit (mendimi) - proces psikik i cili krahas operacioneve logjike t shumta prcjell t gjitha nismat dhe veprimet q nxiten nga emocionet, e q synojn knaqsin dhe lumturin e njeriut. Sipas tij knaqsia duket q sht e aft t qeveris me veprimet psikologjike t vetdijes njerzore pr t ciln krkon me do kusht dobin e mjeteve pr jet fatlume nga suksesi i mjaftueshm, ku suksesi i fituar nprmjet njohjes nxit pasionet t prodhojn ndjenjn e knaqsis, e cila n radh t par rregullon sistemin edukativ pr ambicie intelektuale, procesin ushqyes dhe psikik n jetn ton. (fq. 174). I vetdijshm se knaqsia e mirfillt nuk realizohet nprmjet realizimeve materiale (ushqimit, pijeve, luksit, veshmbathjes, standartit jetsor etj.), por nprmjet vshtirsive gjat t menduarit ai konstaton se knaqsia "thelbsisht e gzueshme" nxit shpirtin dhe v n lvizje ambiciet e njeriut pr t realizuar pun dhe vepra t dobishme. N kontekst t knaqsis Shpirti sht kategori e lart filozofike dhe nj pamje e ndrtuar prej misteri hyjnor, i cili vazhdimisht e 9
bujar plloshtani
preokupon at. Shpirti sht frym hyjnore e pashmangshme prtej do t mete fizike apo shpirtrore, i pavdekshm dhe frymzues pr veprime dhe vepra madhshtore t njeriut. Shpirti i bukur na orienton drejt virtyteve t larta njerzore, ndrsa shpirti i lig e drejton njeriun nga rruga - pa rrug dhe rezignacioni drejt dehumanizimit shpirtror. Shpirti i pastr sht dhurat e Zotit (hyjnis), duke e drejtuar jetn ton n pajtim me ligjet e natyrs. Shpirti e nxit dhe e frymzon njeriun drejt njohjes e me kt dhe drejt besimit t njeriut te Zoti. N baz t disa nocioneve q i analizuam shkurtimisht si dhe disa tjer q i prmendm n fillim q i trajton filozofia e tij racionaliste n kt vepr kontemplative filozofike, mund t konstatojm se kjo vepr sht nj kontribut i rndsishm n pasurimin e mendimit filozofik bashkkohor n prgjithsi, si dhe atij shqiptar n veanti. Meditimet e tij racionaliste m bindin se ai disponon me njohuri filozofike, aftsi dhe energji krijuese e mbi t gjitha - guxim dhe vendosshmri q t trajtoj probleme t tilla. Prof. dr. Nexhat Abazi 24 gusht 2009
10
11
bujar plloshtani
Sentenca
Sentenca
Shkrimtari, poeti dhe filozofi diplomojn te Zoti. Instinkti i lir i gjenis pr atavizm sht bindje intelektuale e t menduarit racional. Nuk mund t jetohet pa ndrgjegje t lir. Arti i t jetuarit me dashuri e shuan nj bot me vuajtje. Poezia sht filozofi e mendimit m t thell shpirtror. Njeriu tejkalon do krijes, shkaku i arsyes. Keqkuptimi lind midis njerzve, por toleranca sht kshilla m e mir pr ta vn paqen. Po sikur t gjith njerzit t trajtoheshin t barabart!? 12

Jeta jon mban nj realitet t hidhur! Ndjenjat e larta t fisnikris lindin njerz me vetdije dhe virtyte ideale. Shpirtin duhet pastruar nga substancat e dmshme. Shkenctar, poet, filozof, artist nuk duhet ti trajtojm si njerz t prkryer, por q kan t zhvilluar imagjinatn dhe q kan vizione t largta pr t arritur deri te e vrteta e vetme. Jeta ecn n krkim t fatit t vet. Botn e urrej, shkaku i njerzve. do intuit me vler mendore kaprcen m t fshehtat shkall t shpirtit! E nesrmja sht absurditeti! Inteligjentt m t mdhenj t bots gzojn brenda tyre tiparet m t fshehta t ironis dhe sarkazms! Arti dhe filozofia e ndrgjegjsojn arsyen e t menduarit njerzor. Liria mund t ndihet si norm thelbsore kur arsyeja kthjellohet n instancat m t larta t mendimit. Drejtsia n kt bot prej llumi mbetet nj thesar i pavlefshm. 13
bujar plloshtani
E vrteta sht e pashmangshme. Mendimi sht pasqyra njerzore e jona. Bota sht prsritet. mister i pashmangshm q
Gjenit i ln njerzimit vepra jetsore. Nj besim i thell shpirtror rrit vllimin e ndikimit t ndrdijes n mbar humanizmin shoqror; kjo lind si dhunti hyjnore nga ndriimi i nj Zoti absolut. E bukura sht gjithnj joshse. Arti ka nevoj pr vullnet shpirtror dhe priret drejt intuits pr natyr krijuese. Veprat e gjenive jan vizion pr ta ndryshuar botn. Fjala e poetit sht si nj shtiz, n momentin kur e hedh, e ndien! Q t vlesh duhet ndrgjegje e ngritur! Dshira pr ta ndier t bukurn n art, m par duhen ndjenja t ngritura shpirtrore. Pa natyrn krijuese q t frymzon arsyen e veprimit, bota shpirtrore duket e mjer. N bot sht arsyeja mendore dhe shpirti, q e orientojn njeriun drejt sistemit inteligjent. 14

Liria mistike e imja sht n qiell. Ndjeshmria dhe hijeshia e femrs sht e vetmja pasuri e tyre individuale e pamohueshme. Pasionet e thella pr t dashur t shpien n fundin e shpirtit. Njeriu sht egoist ndofta i pajisur me zili t mdha, por mbetet i pashmangshm ndaj vetvetes. Piktura shpreh nj mendim ose nj ide mitologjike me an t formave dhe ngjyrave. Skulptura shpreh realitetin e nj kombi prball kulturs dhe historis s krijuar. Muzika shpreh ndjenjat m t forta prtej do realiteti njerzor, duke e ndriuar pamjen e tij t brendshme kah e mira universale. N kohra t duhura na mungon nj pjes e vetvetes, duhet t kemi t ngjar me format mistike t Hns. Nuk ka njerz t kqinj, un shoh vetm shpirtra t kqinj! Un shikoj n njeriun e drejt. Un shikoj n paqen e perhershme. Njerzve u mungon liria, ndryshe jepua lirin, ata do t jen domosdoshmrisht t 15
bujar plloshtani
arsyeshm. Njeriu i pajisur me dhunti shpirtrore provon n kushte t ndryshme dhembjen dhe vuajtjen. Nj mendimtar i vrtet nuk e gjunjzon veten n kushte ngashrimi. Karakteri i nj artisti sht i frymzuar nga superegoja mbi triumfin n dashuri. Nj poet me mision shpirtror nuk krkon t prmbys udhn drejt realitetit njerzor, por vullneti pr pushtet t on drejt humbjes. Nj poet pa ide mund t jet nj model midis s keqes. N kt bot t rrem, udha nprmjet t cils kalojm ne, sht rreziku i madh. Ti japsh mendimit racional at q sht natyr shpirtrore sht dhunti krijuese. Filozofia ime duhet t jet nj joshje mbi mendimin racional. Natyra krijuese e shpirtit sht modeli drejt prsosjes dhe edukimit estetik t njeriut. Njeriu sht forca drejt pushtetit, ndrsa gjeniu drejt intelektit. Mendimi i arsyeshm sht njohja e bots. Fatalizmi shpirtror shpie drejt s keqes. 16

Mendimi filozofik sht akt i lart mendor, q shpreh interesimin pr njohjen e natyrs dhe njeriut. T shmangsh knaqsin me thelbin negativ, ndryshe tejkalon vetveten n kushte paqeje. Kjo bot sht shndrruar n humanizm drejt smirs ndaj njerzimit! Un prjetsisht e krkoj drejtsin. Mund t dashurosh vetm nj ngjashm me tndin. Tjetr jo! shpirt t
N dashurin e vrtet mund t ekzistoj knaqsia shpirtrore. Un skam dashuruar, pos dashuris s vrtet, q realisht nuk ekziston. As kam njohur thellsisht nga traktati pr intelekt, pos nj t vrtete q sht absolute. Prmes autoritetit t arsyes vrej se un jam i pandryshueshm me vetveten. N shtetet ku sundon ligji ekziston rendi juridik. Arti i qeverisjes duhet t jet i shkputur nga prova e egoizmit, ngase sht e nevojshme t ket mendime t vna n veprim konkret pr t mirn e qytetarve. Fundi i bots prkon me fundin e njerzimit. 17
bujar plloshtani
Politika jon n realitet thelbsor ka shtjen, dhe pikrisht pr kt sht materialiste. E keqja ka lindur si domosdoshmri e vullnetit pr ta njohur t mirn e prgjithshme. Njeriu yn i politiks nuk ka mundur t shoh prtej dualizmit, sepse sht i errsuar ngado. Shteti pa mbikqyrs t mirfillt dhe ideal do ta ket t pamundur t funksionoj. Shtetet, universitetet dhe qendrat kulturore n prgjithsi krkojn njerz t ngritur shpirtrisht dhe moralisht, ndryshe do t jet e pamundur t njihen pr vlera botrisht t njohura. Nj poet qiellor udhheq bukur, jo vetm magjin e shpirtit t tij, por dhe shpirtin e miqve t tij t ngritur emocionalisht. T gjitha shkencat e domosdoshme jan nn detyrimin pr t prgatitur udhn e largt t filozofis, e cila sht e ngarkuar t njoh botn, dhe t merret me t vrtetn e pashmangshme n natyr. Q t kemi nj veprimtari t suksesshme, m par duhet t organizojm trurin dhe ndjenjat drejt nj vullneti t prqendruar mir. Gjenit jan libra ku t gjith ne msojm. Liria jon e prgjithshme, gjithnj n thelb, sht nj fat i hidhur. 18

Angazhimi i mendjes shprthen prtej do pakufizimi, q n fakt sht prtej mendimit njerzor. Mendimi duhet t niset nga arsyeja e vrtet, dhe nga prvoja e fituar nga metoda kritike prej shkakut te pasoja. E keqja ka nj dhimbje t ftoht, por sigurisht q n thelb prcakton realitetin njerzor. Liria sht e prcaktuar nga sistemi inteligjent i Zotit, por njerzit duhet ta ndjekin n prshtatjen e domosdoshme sipas kushtit q u imponohet, varsisht fatit. Heshtja ndonjher sht nxitje, ndonjher maturi intelektuale. Dituria e mjaftueshme fitohet nga vrojtimi i natyrs fizike, pra me njohje, dhe plotsohet nga eksperienca e arsyes njerzore. Gjithmon duam t veprojm prtej vullnetit ton, por guximi pr t dashur, ndonjher na mungon. Asgj nuk sht e pamundur n kt bot, prve asaj q sht jasht vullnetit dhe mundsis pr t dashur t veprojm. Injoranca e teprt mund t nxis nj revolt brenda pamjes shpirtrore. Asgj sndryshon n bot, sepse gjithka vepron sipas nj kushti t rrept t ligjeve t 19
bujar plloshtani
natyrs. Gabimi nuk bhet plotsisht me vetdije, njeriun e shtyn dika tjetr brenda tij q t veproj kundr vullnetit t tij. N kushte paqeje prjetohet e vrteta e pashmangshme. Nuk ekziston intelektuale. asgj e vyer pa njohje
Qiejt flasin me zrat e arsyes, kurdoher pamja e brendshme e bots ndryshon sipas nj kushti mistik t diktuar nga njerz mistik. Kjo bot qenka si nj mjegull, pasi ta preksh, t humbet npr duar. Bota na vret tinzisht, por ne sjemi t prirur ta marrim vesh. Religjioni sht e vetmja udh q e sundon njeriun t udhhiqet sipas rregullave t shenjta, t cilat e ojn kah e mira hyjnore.
20
Traktati mbi arsyen e mendimit
21
bujar plloshtani
Skic e vogl mbi filozofin

Filozofia si shkenc e hershme mbi mendimin kritik zhvilloi ecurin progresive t njohjes s ligjeve t natyrs fizike, duke prmbledhur nj sr parimesh t unifikuara t njohjes, ku nprmjet arsyes i konsideron konceptet shoqrore dhe natyrore si ndryshim thelbsor drejt t mirs njerzore. Filozofis i prgjigjet arsyeja, pasiq e vrteta mund t njihet vetm prmes autoritetit t arsyes, pra racionalisht, ndrsa me ann e t menduarit racional, filozofia synon t hedh autoritetin e vet duke i shqyrtuar lndt dhe lvizjet e natyrs fizike nga shkaku te pasoja. Arsyeja n filozofi shkon aq larg, saq me kmbngulje krkon t shqyrtoj dhe t njoh botn, e cila njhersh sht si prov e nj krijimi shkencor. T kesh bindje pr t medituar, pastaj dhe ta udhheqsh mendimin derisa arsyeja t kuptoj njohjen e bots duhet t jet nj privilegj i arsyes s pastr, pasiq prmes saj mund t fitohen njohjet m t fshehta t bots. Ta njohsh botn krkon mendje t shndosh, pra intuit racionale, sepse krijimi i universit dhe lndt q e prbjn natyrn jan nj orientim absolut, q domosdoshmrisht bartin nj arsye absolute, pasiq gjithka n natyr lviz me nj kuptim t prkryer. Pa ndonj bindje intelektuale apo arsye kritike, vshtir se do ta edukonim mendjen ton pr ta vrojtuar me ndrgjegje t logjikshme kt 22

hapsir gjigante, e cila sht nj paramendim i prsosur n ditt n vazhdim. Mirpo, filozofia duke i dhn kaq prparsi arsyes t shqyrtoj lndt dhe lvizjet e bots, ajo njkohsisht i prgjigjet zhvillimit t mendjes s njeriut duke i mundsuar m par t prfitoj njohjen, dhe kryesisht, pastaj t preokupohet me krijimin e bots. Ambiciet drejt njohjes s bots, e bjn njeriun t zhvilloj arsyen drejt traktatit pr intelekt. Shkenca e filozofis merret me problemet e prgjithshme n lidhje me shtje t tilla si; njohja, ekzistenca, vullneti pr t vrtetn, mendimet, bukurin, vlefshmrin, moralin, pasionet, gjuhn, ligjsit e natyrs, substancn dhe drejtsin. Krijimi i filozofis sht nj akt i lart mendor q lind nga domosdoshmria e ndriimit t shpirtit krijues, ku botn e shquan nprmjet kriterit t shqyrtimit t s vrtets mbi sendet dhe substancn nga arsyeja dhe prvoja e shndosh. Filozofia shquan udhn prej ku adresohen pyetje t tilla si mistike nga ana e saj kritike, ku sistematikisht, dhe n mnyr t prgjithshme priret n besimin pr t arsyetuar argumentin e njohjes s natyrs deri n konkludimet e vrteta. Kryesisht, objekt hulumtimi ka shqyrtimin e ligjeve t natyrs, si e drejt natyrore, t cilat ojn deri te njohja e vrtet e bots. Te njohja si kriter vlersimi futet arsyeja dhe prvoja. Prvoja ndihmon n t vrejturit sistematik t lvizjeve t natyr duke i futur shqisat n vmendjen e duhur pr ti njohur vetit e bots nprmjet orientuesit 23
bujar plloshtani
t ideve, q sht psikika mendore e ndrgjegjsuar nga arsyeja e pastr. Filozofia, si njohje prfitohet nga shqyrtimi i ligjeve t natyrs nprmjet zhvillimit inteligjent t vullnetit pr t ditur n lidhje me marrdhniet e ideve t thjeshta dhe t prbra, t cilt barten n sistemin e vmendjes nga edukimi me shkencat. Ndr joshjet thelbsore t filozofis, kryesisht hyn njohja e bots si nj krijim i vetdijshm, e cila prmes arsyes tenton ti shqyrtoj gjsendet dhe substancn n natyr duke i zbrthyer joshjet e panjohura pr nga shkaku te pasoja. Njohja e gjsendit dhe substancs n natyr krkon kushte, t cilat lidhen drejtprdrejt me njohurit e mjaftueshme t njeriut, pr ti vrojtuar me kuptimin e t vrtets, besimit dhe argumentit. Mirpo, me futjen e gjykimit kritik t arsyes n njohjen e vrtet, do e met dhe pasiguri e gjsendit dhe e substancs n natyr do t kthjellohen n shprehjen e t vrtets dhe argumentit, pa u ndikuar nga ligjet e bots absurde. Filozofia si shkenc e mendimit mbi principet themelore t bots synon t shqyrtoj prmes arsyes s pastr kuptimin e vrtet t njohjes s bots nga shkaku te pasoja, e cila lidhet drejtprdrejt me natyrn si e drejt natyrore, me njeriun si vepr e pandryshueshme e Zotit, dhe universin si argument i prkryer pr krijimin e ekzistencs s njeriut dhe natyrs. Mendimi mbi t vrtetn sht nj krijim shkencor i prfituar nga bashkimi i ideve t 24

vrteta, i cili krkon nevojn e njohjes s sendeve dhe substancs prmes gjykimit kritik duke shikuar n ekzistencn e t qenurit brenda sistemit inteligjent. T njohurit e bots nuk fitohet rastsisht, por me domosdoshmrin e vullnetit duke shqyrtuar objektet e natyrs, t cilat lidhen me vrtetsin e njohjes s bots, si rezultat i t menduarit sistematik. Lvizjet ekzakte t natyrs dhe universit, madje dhe vrtetsia e Qenies s domosdoshme shprehin mendimin racional t bazuar nga arsyeja e shndosh, nga ku vrtetohet se natyra sht e krijuar sipas nj pikpamjeje t prshtatur me njeriun, dhe se pason gjithka nprmjet ligjeve t sigurta q e ruajn rendin absolut t krijimit t natyrs dhe universit. Filozofia nprmjet arsyes dhe prvojs s fituar nga njohurit e mjaftueshme, ku n shqyrtimet esenciale tenton ti zbrthej joshjet e s vrtets q lidhen me vullnetin e natyrs dhe njeriut nxit n bindjen se shoqria duhet t kujdeset ndaj prfitimit t njohjes n natyr, ku kjo e fundit do ti mundsoj m leht se kurdoher tjetr t shoh gjendjen drejt ndryshimit t vazhdueshm pr t mirn e prgjithshme. Kjo shkenc e dijes njerzimin e orienton drejt prfitimit t mendimit racional ndaj natyrs, q n t vrtet sht njohja, e cila arrihet nga edukimi me shkencat dhe artet, kshtu duke e br njeriun zot t vmendshm t lvizjeve t natyrs. Mendja e njeriut pasi t zhvillohet nga njohja e mjaftueshme do t merret me t 25
bujar plloshtani
vrtetn, duke hedhur idet e tij intelektuale se mund t hulumtoj apo t vrtetoj n rastin konkret duke u nisur nga metoda e Dekartit, pra, dyshimi. Dyshimi sjell deri te njohja e formave n baz, sepse procesi skeptik ndaj njohjes sht krahasim i vlefshm q vlen pr kthjellimin dhe qartsimin e ideve t reja drejt prshtypjeve t ideve t vrteta, sepse dyshimi sjell konceptimin e drejt t njohjes s vrtet, ngaq intelekti ndjen sigurin e duhur mbi mendimin racional, dhe pasi sjell njohjen e forms mbi gjendjen e sendit n natyr fut mendimet kritike midis s keqes dhe s mirs, ku vetm kshtu mundet t vijm deri te konkludimi i drejt i ideve intelektuale. Q t besojm nj veprim psikik t shkaktuar nga njeriu, m par duhet t kemi faktet dhe dshmit materiale. Faktet mund ti sjellim nprmjet veorive krahasuese t nj veprimi t shkaktuar nga njeriu. Nse faktet e nxjerra nga prvoja arsyetojn veprimet psikike t njeriut, ather ne mund t besojm mbi nj shtje t caktuar. Ekziston edhe plani i besimit shpirtror me bindjen pr t arsyetuar nj t vrtet, e cila sht e pashmangshme dhe, q mund t fitohet nga ndrgjegja e logjikshme pr t besuar qensisht mbi qensoren. N kt pamje hyn besimi n Zotin e vrtet, q sht i shkputur nga do vullnet dhe akt njerzor. Mbi kuptimin e t argumentuarit nj fakt apo nj prove materiale, fillimisht na duhet t jemi t arsyeshm mbi bazn e justifikimit t metods 26

dhe t njohim procedurn ligjore si koncept paraprak i nnshtruar vullnetit ligjor. Argumentimi mund t fitohet sipas nj metode shkencore e juridike. Ktu krkohet nj njohje m e prgjithshme e gjrave si n form logjike, ashtu dhe n at analitike. Rasti m par duhet t procedohet, pastaj t vrtetohet akti psikik nga prova materiale, dhe se n far kushtesh ka qen n kryerjen e veprimit, q m pas t dihen rrethanat e ndodhjes s fajit psikik. E vrteta derisa t zbrthehet nga t gjitha kushtet materiale, dhe ndrkoh t hidhet n diskutim faji psikik, qllimi nxjerr n drit argumentimin e mundshm dhe real n sht drejt triumfit apo humbjes. I gjith ky sistematizim rregullohet nga njohja intelektuale, e mundsuar nga shkenca e filozofis, t cils i prgjigjet arsyeja e pastr. N do pikpamje t filozofis ka njfar pike ku futet n meditim bindja e filozofit, dhe brenda bindjes shprehet motivi i vet filozofit pr t filozofuar me mendimin e vrtet mbi ligjsit e natyrs. T vrojtuarit, t krahasuarit ligjet e natyrs me arsye m leht mund t kuptohen apriori. Filozofia si dashuria mbi menurin merret me pikpamjet e prgjithshme t natyrs dhe ligjeve t saj, vullnetin si koncept i vetm i njohur pr njeriun nga ku motivon detyrimet njerzore pr t mirn e tyre vetjake. Na mson sesi duhet t prcaktojm rregullat e mendjes drejt orientimit t shqyrtimit t bots, dhe njohjes s substancs n kuptimin e brendshm t 27
bujar plloshtani
natyrs. Andaj, fal filozofis na sht br e njohur kaq shum vullneti. Kjo shkenc q aplikon dije pr t njohur botn i dha kujdes t veuar formimit t vullnetit brenda krijimit njerzor, si nj lvizje aktive e mundshme pr t arritur deri te suksesi i mjaftueshm intelektual. Vullneti dhe prvoja n procesin e t menduarit nxjerrin faktet, ndrsa arsyeja na prir psikikn drejt njohjes logjike t njeriut, natyrs fizike dhe Zotit. T gjitha njohurit mbi njeriun, substancn shpirtrore dhe mbi Zotin na vijn nga prvoja e arsyes njerzore duke gjurmuar natyrn fizike, si e drejt natyrore q ngjiz prshtatjen e njeriut intelektual me ligjet e natyrs. Njohurit e prfituara nga filozofia, n radh t par na edukojn se n kt bot asgj nuk sht e lindur, madje as idet, as mendimi, as perceptimi gati se asgj, por t gjitha kto fitohen nga eksperienca natyrore duke vrojtuar sipas mendimit racional. Idet, perceptimet, arsyeja, meditimi fitohen sipas planit t t menduarit empirik. N fillim, dituria e njeriut sht e pamjaftueshme pr t shquar veprimin e natyrs si e drejt natyrore n prshtatje t dretprdrejt me njeriun, dhe pastaj me zhvillimin e sistemit t t menduarit, ajo nis t mendoj e t arsyetoj njohjen e natyrs sipas arsyes shkencore, dhe m pastaj nga rrjedhimet logjike nis t hulumtoj n krijimin e mendimit intelektual, q sht dituria e mjaftueshme. Me rritjen e inteligjencs njerzore, dhe aftsis pr t menduar filozofikisht n kushte intelektuale 28

orientohet vetdija drejt dituris s dobishme, e cila nga njohja shquan rregullat e gjithsis, ndrsa me vullnetin, si lvizje aktive e s mundshmes fut bindjen racionale se mund t njoh ligjsit dhe pikpamjet e natyrs q e rrethojn at. Ky botkuptim jep mundsin e njohjes mbi botn, njeriun, natyrn, se fundja, filozofia zbardh joshjet e t panjohurs s mendimit mbi botn me an t vullnetit duke i dhn mendimit forc pr t ngadhnjyer n vazhdimsi sistematike. Sa m shum t zhvillohet mendimi racional pr t diktuar gjith lvizjet e natyrs, aq m shum filozofia synon t arsyetoj rendin e ideve ndrmjet ideve t reja n varshmri t drejtprdrejt me prvojn e mendimit njerzor, duke e argumentuar rendin natyror t natyrs, si nj kusht i domosdoshm i mirqenies njerzore. N fillim kemi procesin e zhvillimit t mendjes pr ti diktuar ngjarjet dhe lvizjet, pastaj intelekti shquan mendimin e vetdijshm drejt rregullave pr njohje t vrtet, ndrsa m pas shqisat perceptojn realisht mendimin e fituar nga plani i prvojs pr t vshtruar me arsye t pastr mbi ligjsit e natyrs fizike, dhe universit mistik. Filozofia sipas teoris s lasht greke merret si dashuria mbi menurin pr t vlersuar mbi njohjen e bots prmes mendimit racional, q sajon ngritje t theksuar t ndrgjegjes njerzore, dhe nprmjet arsyes shquan kuptimin e njohjes s sendit n natyr. Njohja e sendit sht vlersim i natyrs, duke 29
bujar plloshtani
e par m shum si nj e drejt e prbashkt njerzore. Mungesa e theksuar e njohjes n natyr, me siguri shkakton n memorjen e njeriut nj zbraztir t theksuar pr tu prirur drejt ambicieve t mdha, si jan: njohja e vrtet e njeriut dhe Qenies s prjetshme. Shkenca e filozofis i ndihmon arsyes t mbetet drejt ambicieve pr njohje t prgjithshme mbi botn, dhe nj mendim racional i shtrir n gjith ekzistencn e natyrs duke qen e orientuar sipas vullnetit suprem pr t qen pjes e prshtatjes inteligjente me botn, dhe konceptet njerzore, q synojn kah e mira e prgjithshme. Njohja e fituar nga shqyrtimi racional i t menduarit sjell n ekzistenc mjetin pr jet fatlume, nga q mendja si substanc pr t njohur lndt dhe lvizjet e natyrs me arsyen e pastr, vjen si pasoj e filozofis racionale. Filozofia ndahet n: 1 Filozofi q studion ligjsit e natyrs 2 Filozofi analitike 3 Sistemi i t menduarit
30
Mbi artet
Te kjo letr filozofike dua t vrtetoj q, jo vetm filozofia mund t zbrthej joshjet e mundshme t ekzistencs s bots, por dhe artet synojn pikpamjet mbi rolin e ndryshimit t gjendjes s ekzistencs shoqrore. Nse filozofia pikpamjet e veta i hedh nprmjet arsyes kritike duke prfituar te mendimi i njohjes s gjsendit n natyr me an t metods empirike, rrjedhimisht del se artet kryesisht flasin me gjuhn e intuits, ose gjuhs s veuar. Domethn vullnetin e shoqris apo gjsendit n natyr e bn m konkrete dhe t thjesht, duke e interpretuar rolin e gjendjes s tyre t vazhdueshme nprmjet gjuhs s veuar me thelbin drejt fatit intelektual. Nj vepr arti e vrtet sht nj shprehje e shenjt q buron nga instinkti i lir i gjenis apo intuits, ku priret t flas pr 31
bujar plloshtani
problemet e ekzistencs njerzore, ligjsit e bots, konceptet shoqrore n realitet dhe lirit individuale t njeriut. Vepra e nj arti t vrtet ka pr thelb ndryshimin e gjendjes son njerzore, duke futur pamjen e arsyes kritike pr t nxjerr n drit modelin e vrtet t veprimit shoqror nga ky realitetit i zakonshm. Shembuj t modifikuar kemi n letrsin e shkrimtarit Alber Kamy, me protagonistin e romanit I huaji, Merso; pastaj te Franc Kafka, me protagonistin e romanit Procesi, Jozef K. apo t Gregor, te romani Metamorfoza. Tek I huaji, Alber Kamy na paraqet shkoqur mendimin e ekzistencs s njeriut absurd, ku kuptimi i jets sht individuale dhe se jeta jetohet plotsisht me aktin e prgjegjshmris, kshtu heroi Merso duke i dhn vetvetes lirin e veprimit absurd, edhe pse e ka goditur ngjarja e hidhur, si sht vdekja e nns, aspak nuk e trishton at; ndrsa te Procesi, Franc Kafka na paraqet llojin tjetr te ekzistencs ku njeriu edhe pasi t prcaktohet nga formalitetet mund t jetoj i shthurur pa e ndier problemin si nj qllim kryesor, q n nj mnyr krkon domosdoshmrisht t gjej problemin, ndrsa n ann tjetr harron t ndiqet pas rregullit t procesit t tij q i sht imponuar. Tek Metamorfoza Franc Kafka sjell personifikimin e vetvetes me personazhin Gregor, ku nj dit ky i fundit zgjohet nga gjumi pr t kuptuar se sht shndrruar n nj insekt gjigant. 32

Koncepti i arteve n njfar mnyre tregon ekzistencn e shoqris, dhe ligjsit e bots se si zhvillohen gradualisht n kuptimin thelbsor t sistemit intelektual. Veprimtaria shpirtrore dhe psikike t paraqitura n radh letrash te shoqrit e transformuara, sot e ksaj dite shprehen n do vepr arti, ku diktohen hapat e hedhura dhe parimet universale mbi edukimin estetik t natyrs shoqrore sipas planit t intelektual. Thelbi i arteve krkon mjeshtri, dhe intuit shpirtrore duke e pasuruar do vepr arti me shprehje dhe form elokuente; ku artet n prgjithsi burojn nga inteligjenca dhe shpirti implicit i mjeshtrit q e krijon. T gjitha llojet e arteve n prgjithsi burojn nga modeli pr t na dhn nj fragment, nj kndvshtrim t jets, nj koncept bazuar nga realiteti njerzor me sajimin pr ti mundsuar njeriut lirin dhe vullnetin pr jet. Artet e bukura mundsojn nj edukim t brendshm shpirtror duke i dhn njeriut formn dhe pamjen e vrtet t njohjes s bots, si realitet dhe absurditet. Sipas meje ekzistojn: - Vepra q krijohen me frymzim hyjnor q prbjn veprat e krijuara nga inspirimi intuitiv i gjenis pa futur imagjinatn, por q sajojn bindje apo atavizm. Vepra q krijohen me frymzim t vazhdueshm q prbjn veprat e krijuara nga shllime pr mendime atavizmi, q mund t shrbejn n hartimin dhe sistemimin e gjith veprs pa futur intuitn e lir t gjenis. 33
bujar plloshtani
Ndrsa veprat gjeniale t poetve, piktorve, skulptorve, kompozitorve jan t lindura nga arsyeja krijuese me motivin pr ti shrbyer t mirs universale, njeriut n veanti, dhe shoqris n prgjithsi. Sepse nga thelbi ngadhnjyes i tyre burojn instinktet m t larta t natyrs krijuese, ku na msojn udhn e njeriut duke i respektuar dhe kodifikuar ligjet e natyrs. Nj vepr madhore e letrsis apo artit paraqet emocionin e brendshm t nj shoqrie civile, apo bindjen absurde t nj autokracie q tenton me do kusht t pozicionoj vullnetin pr pushtet ndaj nj shoqrie t kujdesur shpirtrisht. Vepra t tilla me prmbajtje shpirtrore krijojn edukimin estetik t njeriut dhe shoqris prball ligjeve t ksaj bote t squllt, pr t ciln duhet kuptuar q pas edukimit estetik nprmjet ideve universale qndron substanca shpirtrore. Substanca shpirtrore sht e prirur t v n lvizje aktive gjith materien ton, sepse vetm ajo q buron nga domosdoshmria shpirtrore pason gjith rregullin ton n materie. Domosdoshmria shpirtrore sht forca e vetme q njeriut i sjell dobin n arte dhe shkenca, ku ai do t mund t kuptoj m mir e m qart koncpecionet rrjedhse t nj vepre shkencore apo filozofike. Prvoja shpirtrore sa m e ngritur t jet, aq m tepr intelekti njerzor do t jet i aft t priret pas njohjes s vlers s brendshme t krijuar n nj vepr shkencore. Konsideroj, pra jam thellsisht i 34

bindur n mendimin se pr t pasur nj shpirt krijues n nj vepr shkencore duhet q, n radh t par idet universale t lindin nga domosdoshmria shpirtrore, si edukim estetik pr njohje dhe vmendje intelektuale, ku m pas psikika do t v n lvizje aktive idet q do t jen n varshmri t plot me idet sensuale. Prandaj, vepra t mdha si t artit, dhe filozofis kurdoher kan paraqitur realitetin e shtypjes s egr t oborrtarve q u sht imponuar dhunshm shoqrive civile dhe personaliteteve intelektuale. Sidomos veprat e mdha t filozofis kan dhn mnyrn m intime t mundshme t edukimit t shoqris, prsa i takon mendimit estetik ku kan br t mundur ta zhvillojn iden e njeriut deri n kulturn e njohjes ndaj njohjes s prgjithshme. N prgjithsi duke u ndikuar nga vepra t mdha t letrsis, artit dhe filozofis, njerzimi ka arritur drejt bindjeve intelektuale duke u ndikuar kujdesshm n ide t reja progresive, t cilat mund t jen si dashuria ndaj t bukurs, dhe njohja ndaj t vrtets s pashmangshme.
35
bujar plloshtani
Shija klasike
Shija klasike lind nga kohzgjatja e ndjenjave t larta njerzore, e cila kontribuon drejtprdrejt n cilsin e mendimit racional, dhe edukimit estetik t shpirtit krijues, ku si shkak parsor pasuron veprimin e shpirtit dramatik, tek e cila e bn t joshet pas mjeteve q ia ndriojn vetit e brendshme t shpirtit inteligjent. Duket q vepron n mnyr t prkor pr bashkimin e ideve iluministe, e cila ndikon qart n prmirsimin e imagjinats shpirtrore, dhe kshtu prmes shijes bn t mundur t josh do pamje t ndryshme njerzore. Vlersoj ta quaj shijen klasike nj bindje dramatike shpirtrore, e cila 36

lind nga nevoja e domosdoshme e shpirtit krijues pr t krijuar vepra jetsore, t cilat m pas mund t shrbejn pr t mirn e njerzimit. Zhvillimi i imagjinats shpirtrore sht sistematizim i planit t shijes, ngase, ndjenjat e larta ndikojn n rritjen e vllimit t intelektit te njeriu. Shija ndikon n prmirsimin e gjendjes shpirtrore duke e trajtuar n kushte paqeje, madje duke e transformuar n kriteriume mistike n kushte t tilla paqeje, njeriu mund t prfitoj ndiesin e gjrave me vler, si sht arti i t jetuarit dhe shpirti krijues, t cilt mund ta joshin drejt stilit dhe pamjes s veuar. Duke e prfituar shijen nga natyra e ngritur shpirtrore, dhe njkohsisht duke e njohur si pjes intime e shpirtit krijues q e frymzon pr nga stili dhe pamja e veuar, n radh t par njeriu nxjerr n siprfaqe at q ka m t virtytshmen, dhe nga pikpamja intelektuale hyn n krijimin e natyrs krijuese pr t br vepra t mdha. Duket q nj shije e bukur e ndrtuar prej nj norme klasike e pajis shpirtin krijues me nj ndriim t pazakont, me nj thyerje t joshur brenda, q ia jep gati formn e nj drithrime dramatike. Shija klasike e ndjen veprimin e shpirtit krijues q po krkon ta kthej botn n paraqitje mistike, si pjes e dashuris njerzore. Shija klasike, fillimisht sht e lindur, pastaj mund t prfitohet n eksperienc njerzore sipas planit t prvojs krijuese, ose prsa koh njeriu mund t kishte punuar n ndrtimin e shijes brenda emocionit 37
bujar plloshtani
t brendshm shpirtror pr ta mishruar n vepr jetsore. Mendoj se prcakton vlern intelektuale t nj njeriu n kuptimin ideoestetik duke e ngritur shpirtrisht, dhe se gjrat q bjn pjes n intimitetin krijues t shpirtit mund ti josh fare leht. Shija klasike duhet kuptuar si: - nj vler e ngritur shpirtrore e cila mbetet e pavdekshme n art, por edhe n do lloj krijimi tjetr ku shpirti dhe mendja prcaktojn teorin e njohjes. Pr t vn n pah at q njeriu ka m t ngritur, m par duhet t jet i pajisur nga njohja e vrtet e shquarjes s gjrave, pastaj duke futur n esenc shijen, ku kjo e fundit krkon t jesh i pajisur me dhunti shpirtrore, dlirsin, fisnikrin dhe artin e t menduarit, sepse prmes ktyre virtyteve q posedon nj shpirt krijues mund t krijoj vepra gjeniale, t cilat mbeten dshmi historike n koh t vazhdueshme. Ajo diktohet brenda shpirtrave q jan t veshur me prirje intelektuale pr t krijuar vepra dhe veprimtari t vlefshme, q i hyn n pun njerzimit, e cila njherit shpirtit i jep ambicie t pazakonshme shpirtrore pr ti shquar m me ngritje ndijore sendet n kt realitet. Mirpo, pr t ngritur nj letrsi apo nj art me shpirt krijues, q m pas t ekzistoj autentike, m par duhet nj natyr shpirtrore me shije klasike q t oj veprimet njerzore drejt sjelljeve intelektuale, t cilt jan t prirura pr buj. Klasikja krkon nj shpirt t bukur pa iluzione, q sht e aft t ndiej artet e bukura n udh t ngritura 38

shpirtrore pr t ciln hap udh traktatit t mendimit iluminist, pra nj shpirt q sht i prirur drejt progresit dhe mundsive m t mprehta pr t pohuar ekzistencn e t vrtets prmes arsyes shpirtrore. Shijen e konsideroj si vler t ngritur shpirtrore, e cila diktohet pr t br vepra jetsore. E vrteta sht nj pamje e brendshme q njeriu duhet ta ndrioj nprmjet arsyes duke futur shijen si emocion i ngritur shpirtror. Ajo sht kaq e lidhur reciprokisht me shijen, saq shija ndikon n ndjenjat intelektuale duke i caktuar drejt mendimit etik pr nj njohje konsekuente. Kjo shije krkon, madje t ndrlikuarn ta bj sa m t thjesht duke mos i thyer aspak rregullat e saj t ngurta, rrallher nj shije e till do t kishte fatin e mbar t lindte te ndonj shpirt human i zgjedhur nga natyra, tek i cili, m pas do t shrbente si arma m e fort e tij drejt udhs vetjake pr t vn tek njerzit vetdijen shpirtrore. Megjithat, n kt koh moderne vshtir se mund t rezultojm shije klasike n veprimtarin dhe kulturn ton shpirtrore, sepse koha sht kaq agresive brenda lvizjeve shpirtrore dhe morale, saq dhe njerzit jan drejt shndrrimit t vlerave njerzore. Kemi nj realitet t hidhur me nj ekonomi fatale, q njerzit jan shndrruar drejt joshjeve fundamentale pr t mbijetuar ekzistencialisht; kemi nj shoqri civile me komplikim t proceseve psikologjike, nj konkurrenc me njohje delikate ose t krisura q kan dhn 39
bujar plloshtani
rezultatin me korrespondenc pr t pasur nj shije klasike t natyrs krijuese. Jetojm n nj koh t brisht ku progresi dhe motivet pr nj jet mondane jan gjithnj n degradim e sipr, madje ku jan ftohur logjikisht trajtimet e jets n teatr e n politik. Po ndodh n ndrgjegjet e tyre nj krisje e vrtet morale dhe shpirtrore. Fajin duhet krkuar gjithnj te vetja, sepse aty ndodhet misteri i gjith bots son. Gjenit, shija klasike, e bukura n artet plastike lindin t mvetsishme, ku m von natyra e krijuesit vendos t krijoj arsyet imagjinare dhe shkencore me modelin pr t qartsuar efektin kundr absurditetit t ksaj shoqrie q ka rn brenda realitetit t hidhur. Pikrisht kjo thjeshtsi pr t ngjizur t vrtetn dhe veprimin e akteve psikike me shijen klasike s vepruari tangon drejt nj vepre cilsore, q do t mbahet mend pr dekada m radh. Ky thjeshtzim i t ndrlikuars me artin e gjuhs s veuar sht arti i t krijuarit. Me modelin e thjeshtzimit klasikja tejkalon s pushuari ndjenjat dispeptike, hedonizmin, depresionet e ndryshme psikologjike. Sepse shija klasike sht intimiteti i do lloj krijimtarie q kaprcen nevojat e ndjenjave dhe shpirtrave t vobekt, por ajo sht dhe nj ngritje emocionale e edukimit t njeriut n trajtimet m t qarta shpirtrore. Ajo t mbrthen n idealizmin me prmasat e njohjes s bots 40

duke t dhn shijn dhe stilin e t kundruarit me arsye, pastaj, ngjiz brenda fatit dy nocionet e bots: pesimizmin si realitet i hidhur, por dhe i domosdoshm, si dhe optimizmin si realitet shpresdhns pr t br veprimtari jetsore. Shija klasike sht estetike pr nga vullneti shpirtror e prodhuar nga stili unik i natyrs, por q sht tepr vshtir t prfitohet nga format e ndryshme t vullnetit, ndrkaq ajo lind brenda shpirtit krijues i ndriuar nga vullneti hyjnor, dhe nprmjet vullnetit shpirtror krkon sistematikisht t edukohet apo inicohet drejt zhvillimit normal. N disa raste sht dhunti hyjnore, e aft t deprtoj brenda shpirtit t njeriut me formsimin pr t pohuar mbi njohjen e ekzistencs s prsosur; pra sht thjeshtsia e shpirtit t veuar n t kundruarit e bots, hera-hers t mundson t shkputesh nga vuajtja t fut brenda dshirave dhe inspirimeve at q quhet motivi dhe vullneti pr t br pun t mdha si jan: triumfi mbi dashurin e vrtet, - arsyeja mbi njohjen e krijimit t Universit, - natyra si prov e individualitetit hyjnor, - aftsia pr t njohur mbi thelbin negativ t knaqsis. Shija klasike e zhvilluar te shpirti i ndrtuar prej nj arti apo shkence t vrtet, njherit mbeten nj shprehje individuale me origjin shpirtrore, q ndryshojn natyrn njerzore n formn m t ngritur intelektuale. Shija sht element i brendshm, i lindur m hert te njeriu, por m von i krijuar sipas nj 41
bujar plloshtani
eksperience intelektuale n natyrn krijuese pr t modifikuar konceptet prapanike t shoqris pr nj jet m t prshtatshme. Ajo sht e lindur si nj talent natyror n ndijimin shpirtror, ku njeriut t vetdijshm i ndrtuar nga edukimi klasik, pr nga forca elastike mund tia jap vlern e mundshme t paprsritur ndonjher, prandaj, nj shije e bukur dhe elastike mund t ndryshoj kuptimin e arsyes drejt rregullit pr orientimin e njohjes, dhe n zhvillimin e inteligjencs njerzore si natyr krijuese. Metoda pr ta transformuar shijen n stade edhe m t ngritura emocionale, fillimisht intelekti duhet t pajiset me arsye t shndosh, q do ti ndihmonte n vlern e prgjithshme t njohjes, e cila, n fakt sht e pajisur me njohje reale t t njohurit n natyr, dhe njkohsisht, shijes i duhet t shkputet nga do vullnet i dyshimt q mund t vij n shprehje tia ngurtsoj shqyrtimet e natyrs prmes prvojs. Pra, i bindur n shpirtin, i cili duhet t edukohet nga vllimi i diturive t sigurta shkencore, me qllim q ambiciet e shpirtit t lidhen me shijen klasike pr tu transformuar n stade t ngritura emocionale. Ky shpirt i ndikuar nga shija e bukur nxjerr vlern e njohjes. Kjo arsye e pajisur me njohje t sigurt e krijon shijen pr t pasur efektin e t njohurit t sendit n thelbin inteligjent, dhe kshtu sistematizimi i prgjithshm i shijes i jep autoritetin e duhur shpirtit krijues pr t qen natyr krijuese dhe e pavdekshme ndonjher. 42
Shpirti
Shpirti sht pamja e brendshme e njeriut. sht shtytja thelbsore pr t krijuar t bukurn si nj element i brendshm i kuptimit t imagjinats s njeriut. Shpirti si pamje hyjnore dhe e domosdoshme te njeriu sht krijuar si shprehje e vullnetit t 43
bujar plloshtani
fenomenit t natyrs absolute. Pamja e shpirtit ka ardhur si gjymtyr e prhershme dhe e domosdoshme te njeriu, q ky i fundit t mund t arsyetoj, kritikoj dhe njoh sistemin inteligjent t natyrs njerzore. Roli i tij sht nj shprehje e vullnetit absolut q buron nga trajtimi etik i influencs s Zotit, ai po kryen t gjitha funksionet qeverisse t natyrs njerzore prball do fenomeni relativ n natyr e m gjer. Padyshim q sht nj ndr konceptet m misterioze dhe mistike n realitetin e vazhdueshm njerzor, ku ai orienton me bindje hyjnore do pjes t fsheht t psikiks dhe mendjes njerzore. Sipas cilsive hyjnore sht i pavdekshm, i pandashm dhe vullnet absolut i paperceptuar, ku frymzon veprn e njeriut nprmjet akteve t prgjegjshme duke e br, q do veprim njerzor t gravitoj te njeriu. do akt njerzor i kryer vullnetarisht me arsye dhe logjik pa ndikimin e askujt, n t kundrt veprimi fizik apo moral drejtohet te shpirti, sepse ai sht i angazhuar nga vullneti i Krijuesit t prjetshm t ruaj do vlersim t mundshm t veprimit psikik a moral t njeriut, pr shkak se shpirti po kryen punn vlersuese t do akti t kryer njerzor. Njeriu sipas arsyes intelektuale duhet t orientoj mendjen pr ti evituar e shmangur problemet dhe aktet psikike q mund tia orientojn jetn n kthesa misterioze. Shpirti sht gjymtyr misterioze m i pashmangshm i njerzimit q nuk le t kuptohet n asnj shteg. Shpirti mbeti nj 44

mister i domosdoshm, sepse sht nj sistem absolut i vullnetit t Zotit, i cili kryen t gjitha funksionet intelektuale dhe morale te njeriu. Nj qenie njerzore q arrin t shoh prtej s mirs dhe etiks njerzore, sipas meje nuk sht rezultat i nj bote materialiste, por si dshmi e nj shpirti estetik t ngritur emocionalisht me prmasa idealiste. Materia jon sht nj lnd e krijuar nga Zoti, ose nj krijim i prkohshm i cili nuk sht i krijuar sipas nj mirqenie absolute q t mund t ndikoj n nj ekzistenc pafundsisht t lumtur dhe inteligjente, por kjo inteligjenc dhe lumturi q fsheh natyra njerzore vjen si nj botkuptim real i shpirtit ton q kryen funksionin e nj perceptimi ndiesor, duke br t mundur t ndjejm dhe t sajojm mendime imagjinare t vlefshme. Materia jon gati sht nj prdorim i vullnetit t shpirtit ton, ndrsa shpirti sht nj lnd q duhet ta bartim me vete kudo dhe kurdoher, sepse varet i gjith sistemi yn moral n ekzistencn transite. sht pjes intime q vshtir se mund t ndahemi apo shkputemi me vullnetin ton, pr shkak se materia sht e paaft t orientoj vlern dhe gjymtyrt e saja t mistershme, gati n prbrje hyjnore. do qenie e gjall q lviz, jeton dhe ushqehet, bart me vete shpirtin n formn m t fsheht t mundshme. Ky shpirt sht nj atom i pandashm, i cili po na orienton subjektin ton jetsor drejt nj ekzistence njerzore, me t gjitha idet progresive gati 45
bujar plloshtani
pr t njohur natyrn, njeriun, Zotin. Duket q sht kaq i thjesht, po aq dhe i ndrlikuar n sistemin e krijimit t lvizjeve tona prball ktij universi. do njohje n baz kritike, apo dhe do lvizje e materies son pr t kuptuar thelbin e natyrs sht nj funksion i prbr nga idet e shpirtit, q udhheq materien me krejt psikikn ton njerzore. Parimi i shpirtit mendon mbi vullnetin pr jetn njerzore, ashtu q n thelbin e tij t mos ket asgj nga nevoja materiale, por t buroj nga instinktet m t larta shpirtrore ku qllimi pr t prmbushur misionin hyjnor t arrij te e vrteta dhe njohja mbi arsyen njerzore. Udha e tij sht nj mnyr pr t fshehur pamjen q sjell vetdijn e ndrgjegjes njerzore, nga ku njeriu gzon t drejtn e liris pr t qen i prshtatshm me vullnetin dhe intelektin. T njohurit e vrtet duhet t jet n brendin e thell, pra n thelbin e pamjes s shpirtit, q arsyeja ta njoh shpirtin prej vrteti. Arsyeja jon shpirtrore i prgjigjet mendimit t krijimit t bots, ndrsa aplikimi i mendjes son nxjerr faktet nga prvoja shpirtrore. Mirpo nj arsye e kulluar nga gjykimi mund t arrij t shoh parimet e njohjes njerzore q jan prtej s mirs dhe s keqes me kuptimin pr t drejtuar imazhin e sjelljes dhe ndrgjegjes njerzore. Nj arsye e kulluar dhe nj shpirt i arsyeshm sht nj shprehje q argumenton udhn e prjetshme t njeriut duke e br q gjrat n natyr ti shqyrtoj intelektualisht dhe qensisht. Sipas 46

sistematizimit kto jan t ngarkuara t vrtetojn udhn drejt nj prjetsie absolute, sepse arsyeja dhe shpirti jan t virgjr t pa hulumtuar ndonjher nga angazhimi i mendjes s njeriut. Aplikimi i mendjes s njeriut nuk ka mundur t nxjerr deri m tani njohjen e kuptimit t arsyes dhe shpirtit, por vetm vullnetin e tyre t prfaqsuar. Me edukim sistematik ajo zhvillohet drejt shkallve intelektuale, dhe kshtu veprimet e mendjes nisin t veprojn drejt arsyes pr ti shquar objektet me siguri shpirtrore. Kur po zbrthejm joshjen e panjohur t shpirtit, arsyes dhe mendjes te njeriu, fillimisht duhet kuptuar at si pasoj e nj misteri t pashmangshm t udhehequr nga ideja pr t vepruar mbi individualitetin e tij. Ne asnjher smund t shqyrtojm pamjen e arsyes dhe mendjes sesi punon, por mund ta orientojm gjersa e prfitojm njohjen e mjaftueshme pr jet intelektuale. Shpirti frymzon njohje deri n besimin n Zot, sepse misioni tij sht i gjithpushtetshm, ku tejkalon gjith idealizmin jetsor ndaj prpjekjeve pr t besuar t vrtetn. Ai sht i frymzuar nga qielli, dhe rregullin qiellor e pason te njeriu duke i vzhguar veprimet psikike q sajojn deri n aktet e ndryshme morale. Shpirti, si misiticizm klasik ka lindur si nevoj e ksaj ekzistence me pretendimin duke ia kthyer njeriut besimin absolut ndaj bots absurde, dhe tekefundit udhtimin drejt absolutes n botn e prjetsis. Shpirti sht i 47
bujar plloshtani
pavdekshm sepse nuk sajohet me asgj materiale, thjesht mbetet nj frym hyjnore e pashmangshme prtej do t mete fizike apo shpirtrore. Shpirti nuk ka asgj tjetr, prpos hyjnores q sht i shkputur nga do vullnet dhe edukim tjetr estetik. sht veti e virgjr, e pakonsumuar ndonjher nga objekte t panjohura pr ne. Shpirti sht trsisht i thjesht, pa komplikime, i prhershm q smund t prkufizohet, pasi sht prtej krijimit mistik. Gjithsecili mendimtar sht shtyr me prvojn e tij intelektuale dhe shpirtrore drejt mendimit t prgjithshm me t vetmin botkuptim q t formoj prkufizimin e pashmangshm pr shpirtin dhe pamjen estetike t tij, por misterin q Zoti ia dedikoi shpirtit t njeriut mbeti pafundsisht nj koncept hyjnor, ku mendja e mendimtarve shpesh mund t kish qen e diskutueshme. Shpirti sht brenda nesh, por sipas intuits s zhvilluar vren prtej nesh, dhe sht ai q i prjeton ndryshimet n qenien ton, pra thjesht vrteton do ndryshim t gjendjes njerzore prmes intuits hyjnore. Shpirti ndahet n shpirt t arsyeshm, dhe t pa arsyeshm. N nj shprehje pa nocionin e shpirtit t arsyeshm nuk mund t kemi modelin e nj filozofie moraliste. Un mendoj se gjithka q shpirti lidhet me njohjen dhe t vrtetn paraqet esencn e nj shpirti t arsyeshm. Veprimet tona q krijojn imagjinatat mund t realizohen sipas disa ligjeve t intelektit, dhe se shpirti sht 48

prjetsisht i lir, por manifestohet me veprimin kundrejt imagjinats n mnyr krejtsisht pasive. Shpirti ndikohet sipas veprimit t mendjes, ndrsa mendimet sipas arsyes. Ndrkaq, veprimi i arsyes shquan sendin deri te njohja reale, ndrsa njohja mund t bhet ende m e sigurt nse ndiqet nga prsiatjet, q sjellin prvoj shkencore. Nj mendim i shprehur pa arsye sht nj veprim i mendjes heretike, pa koncept njerzor. Ndrsa mendimet e shprehura nga arsyeja e kulluar apo nga plani i prvojs jan shprehje e nj koncepti intelektual t frymzuar prej nj shpirti elastik. I gjith sistemi njerzor sht i ndrtuar n at mnyr q t funksionoj sipas nj ligji t rrept, ku i gjith sistemi shfrytzohet me njri-tjetrin si nj qllim njerzor, ndrsa ai shpirtror si qllim hyjnor.
49
bujar plloshtani
Sa shpirtra fshehim ne?

Njeriu fsheh vetm nj shpirt. Shpirti yn sht nj dimension sa i ndieshm, po aq dhe mistik. Shpirti q zotron n mnyr t prsosur artin e vet sht Shpirti i natyrs krijuese, i cili shpreh motivin e s mirs pr nj edukim estetik krahas shndrrimit t vlerave. Pr mua sht e nevojshme t ket nj shpirt t logjikshm, i aft t diktoj rregullat e natyrs fizike, q njeriu t mund t priret pas njohjes s gjsendeve, q herpashere ia imponon natyra. Nj shpirt i logjikshm ngjiz brenda pamjes s brendshme sensin e njohjes s substancs s thjesht, dhe kshtu kjo njohje q vihet nga shpirti i logjikshm pohon ekzistencn e vrtet t do sendi n natyr. Duket q kjo logjik e pranishme te shpirti mundson perceptimin e drejt dhe prfitimin e sigurt t njohjes n lidhje me pikpamjet e bots. Shpirti i logjikshm edukon shllimet ideo-estetike drejt perceptimit t drejt t dukurive natyrore, dhe karakterin e njeriut e pajis me vlera t ngritura shpirtrore, t prbr nga njohja reale duke e br t mundshme, q njohja e bots t zotrohet nga natyra krijuese e shpirtit t logjikshm. Me shpirtin e logjikshm kuptoj nj veprim shpirtror inteligjent, i cili mund t jet i aft t vrtetoj zhvillimin sistematik t natyrs drejt ligjeve t domosdoshme, q prcaktojn t vrtetn dhe ambiciet njerzore drejt nj udhe 50

prparimtare, t udhhequr me mjete diplomatike. Sipas gjykimit kritik konsideroj se t qenurit i logjikshm fsheh nj shpirt t logjikshm, i cili njherit sht i ngjashm dhe i pandryshueshm me vetveten. Nj shpirt i logjikshm rregullon marrdhniet e ideve imagjinare n prshtatje intelektuale me idet e shkencs, prshtatja e till sht n pajtueshmri paraprake me njohjen. Konsideroj se njeriu fsheh nj shpirt, mbasi brenda tij ekziston nj arsye, nj logjik pr t menduar mbi botn. Asgj nuk e kthjellon arsyen ton, pos nj shpirti t logjikshm, i formuar nga nj karakter i mpreht me kushte intelektuale. Nj shpirt, i cili mund t jet i devotshm mund t krijoj besueshmrin e nj shpirti t shenjt, prandaj ne fshehim nj shpirt, i cili sht i ngjashm me vetveten. N t kundrt shpirtrat nuk jan t ngjashm me vetveten, por t ndryshueshm varsisht nga karakteret q disponojn. Prirem t kuptoj se vetm nj logjik e zhvilluar intelektualisht mund ta prsos nj shpirt vezullues i ndriuar nga arsyeja kritike pr t br vepra t bujshme, t cilat m pas, veprat jetsore mund t shfrytzohen pr t mirn e mbar njerzimit. Vetm nj shpirt mund ta orientojm drejt arsyes s pastr, ndrsa shpirtrat orientojn substancn kolektive n hapsir. Mirpo, t gjith shpirtrat jan t ndryshueshm me t tjert. Po marr n shqyrtim nntesktin e nj aktori i cili prqendron ndrdijen e tij 51
bujar plloshtani
shpirtrore duke imituar karakterin dhe pozitn intelektuale t njeriut tjetr t pazakont, kshtu duke shfaqur n pamje t jashtme nj karakter tjetr pa u ndryshuar n thelb. Kur kemi thn se natyra si krijim hyjnor, dhe shpirti si krijim i devotshmris mbi realitetin ekzistencial t njeriut, n radh t par paraqet edukimin estetik t nj shpirti universal q sht i ngjashm me vetveten. Nj shpirt i pandryshueshm n thelb, i cili sht prtej misticizmit paraqet vrtetimin e Zotit duke qen i prsosur n kushte absolute. Nuk dua t nisem nga metoda e dyshimit, se njeriu fsheh m shum se nj shpirt t nevojshm, pr shkak se krijimi mistik prtej njohjes si sht shpirti nuk mund t trajtohet si nj eksperiment, kur ne skemi masn dhe lndn pr t vazhduar n krijimin e nj lnde tjetr t ngjashme me shpirtin e njeriut. Ai sht vetm nj model prej misteri n kt bot q mund t prshtatet dhe modifikohet n fardo kushte midis s keqes dhe s mirs. sht njeriu, ai q e udhheq gjymtyrn dhe pamjen e tij duke e sendrtuar me virtyt dhe karakter m sublim t mundshm. Ngandonjher, kur po vm mendjen ton n prdorim na jep iden pr nj fshehtsi t prafrt me Zotin, sepse shpirti dhe Zoti jan vullneti q prforcojn pikpamjet e njeriut n jet. Idet e mia jan nj burim i arsyes s kulluar, por ndrkoh, dhe idet e Zotit paraqesin vullnetin dhe veprn time t vn 52

krejt n lvizje mekanike. Njeriu fsheh shpirtin dhe lvizjet e natyrs s tij, por ekziston. Shpirti sht m pak i njohur pr ne, por q mund ta cilsojm si nj veti t brendshme tonn i cili na udhheq drejt planit t prhershm t etiks njerzore, dhe q mund t guxojm t meditojm se si sht rregulluar, dhe se si vepron brenda nesh. Ai sht i rregulluar sipas planit mistik e hyjnor q t koordinoj punt e njeriut, ndrsa vepron sipas vullnetit t domosdoshm t Zotit. Ai duhet t jet nj shpirt i vetmuar i ngjashm me vetveten dhe i prshtatur nga morali e menaxhimi yn njerzor, q sht i detyruar t prodhoj ide pr t ndryshuar e prmirsuar sensin ton njerzor. Sipas nj shpirti krijues ne kemi idet e thjeshta dhe t prbra pr ti prdorur n t mirn intime tonn duke i zhvilluar nprmjet arsyes s kulluar, ku m pastaj i vm n vepr. Mund t vrtetojm se njeriu fsheh nj shpirt, sepse ai sht unik dhe i paprsritshm ndonjher krahas krijesave tjera. Prandaj dhe shpirti yn fsheh nj gjymtyr hyjnore e pa kundruar ndonjher, dhe nj soditje etike brenda joshjes son ndaj t mirs njerzore. Shpirti q fshihet pas nj vlere njerzore na qeveris trupin ton me prmbajtjen e pazakont estetike, sepse vetm kshtu trupi njerzor kryen veprimin e tij t prcaktuar m hert nga nj Zot bujar. Brenda trupit ton fshehim nj shpirt t ngritur me virtyte t larta, dhe nj shpirt t formsuar emocionalisht duke na shrbyer ti njohim 53
bujar plloshtani
gjsendet n kuptimin njerzor. Po fshehim nj shpirt q sht i pajisur me nj karakter hyjnor, ku n thelb sht i rregulluar me futjen e nj veprimi elastik pr t ndriuar pamjen e tij gjer n ambiciet pr t triumfuar qensisht mbi qensoren. Ai prmban nj dinjitet t brendshm me gjas pr t shprehur vullnetin psikik t mendjes, respektivisht n form t prshtatur me vullnetin e njeriut q e stimulon drejt lvizjes inteligjente. Veprimi i njeriut ngjiz nga reflektimi i shpirtit, por ky i fundit sht i detyruar t luaj rolin e prshtatjes n kuptim njerzor. Njeriu fsheh nj shpirt, sepse ka nj arsye t kulluar, nj gjykim kritik, dhe nj njohje intelektuale prfshir dhe sistemin e t menduarit pr ndriimin e brendshm t fenomeneve t natyrs dhe substancs. Njeriu fsheh nj shpirt t thjesht t frymzuar pr vepra jetsore, dhe pas tij fsheh nj Zot absolut krahasuar pr nga mendja jon e mjaftueshme, e cila sht e kufizuar n dije, por e domosdoshme n njohjen e sendeve n natyr. Sa shpirtra fshehim ne? Nj shpirt i paraqitur n dimensione t zgjeruara, gjithnj n mnyrn m misterioze t mundshme duke arsyetur nj t vrtet absolute, q sht Zoti dhe njeriu. Sepse krijimi i nj shpirti mund t ndodh vetm njher, prandaj mbetet mistike prtej njohjes shpirtrore dhe sht kaq e pandashme pr tu njohur deri n trajtimet m thelbsore t mundshme. Fjala krijim lidhet me intelektin e nj Zoti t domosdoshm, pra nj krijim q implikon nj shpirt t prirur nga 54

dshira dhe vullneti i njerzve, q ata vet t ndikojn n nxjerrjen e t vrtets s pamohueshme n siprfaqe. Andaj krijimi i nj shpirti sht nj vullnet hyjnor q ka pr qllim t udhheq materien e njeriut drejt nj jete morale e nevojshme pr ekzistenc thelbsisht t gzueshme. Njeriu fsheh vetm nj shpirt t thjesht e t pandashm nga krijimi mistik, i cili sht i aft t koordinoj pamjen ton t brendshme dhe t jashtme, e duke e detyruar t zhvilloj intelektin e mendjes kah idet e bukura humane, sepse prmban kodin e sjelljes pr njohjen e s vrtets absolute, e cila n thelb sht e pajisur me nj gjykim natyror.
55
bujar plloshtani
Mendja
Mendja sht nj substanc ekzistuese ku n mnyr t pavarur mediton me an t forcs sistematike t psikiks racionale, dhe me an t ligjit m t thell mendor ngjiz mendime t vetdijshme q shpien deri te njohja intuitive, demonstrative, ndijore dhe shkencore. T njohurit intuitiv prfitohet nga intelekti, i cili sht i prirur t njoh t vrtetn e mundshme pa vullnetin e imagjinats apo t parafytyrimeve tjera mendore. T njohurit intuitiv sht shprehje e traktatit mendor t gjenive, t cilt sajojn idet pa ndrmjetsimin e vullnetit, por nga ndikimi i intelektit. T njohurit demonstrativ prfitohet nga vullneti mendor i njohjes, i cili parafytyrimet e shumta synon tu jap nj prfundim t logjikshm. T njohurit ndijor prfitohet nprmjet ndihms s organeve shqisore duke e perceptuar apo ndijuar njohjen e fituar nga mendimi racional, ku kjo njohje nuk radhitet n njohurit e vrteta t njeriut, por n t kuptuarit m leht t s vrtets. Megjithse, t njohurit ndijor sht njohje intelektuale dhe e logjikshme, por ndonjher mund t mos e shquaj t vrtetn e sendit n natyr sipas nj sistemi inteligjent. T njohurit 56

shkencor prfitohet nga hulumtimi dhe vrojtimi i lnds sipas mjeteve krahasuese dhe eksperimentale, duke e ndihmuar arsyen n kuptimin shkencor t vije deri te zbulimi i lnds natyrore, si nga krijimi, ekzistenca dhe konkludimi. Mendja prpos q sht substanc ekzistuese, ajo aplikon sistemin e t menduarit me arsye pr t njohur gjer n fshehtsi gjsendin n natyr, lvizjet e natyrs, si e drejt natyrore dhe universin, me qllim pr t prfituar njohjen e vrtet, e cila sjell rritjen e vllimit t diturive. T vrejturit me vmendje dhe prsritje do t vrtetojn se lndt dhe lvizjet e bots jan n prshtatje t ndrsjellt me natyrn njerzore, ku, mendja sht prijsi i intelektit t mjaftueshm pr t shqyrtuar, vrojtuar dhe analizuar. Mendja nga prbrja sht m shum psikologjike, sepse ndrtohet nga baza e funksionimit psikik t veprimit t mendjes, ndrsa sipas planit filozofik, ajo rrit t vrejturit dhe vetdijen pr t shqyrtuar, vrojtuar dhe konkluduar mbi njohjen e bots. Sipas principeve psikologjike, ajo sht e ndrtuar n at mnyr q t funksionoj pr t mbajtur mend, pra t qenurit e obliguar t orientohet pr t shrbyer n prfitimin e njohjes s bots. Mendja sht ndijim i prgjithshm i ideve, ndrsa psikika i v n lvizje aktive idet, duke i mbajtur mend me an t t vrejturit t vmendshm; ndrkaq, prmes nj procesi t zhvilluar t arsyes, ajo zgjon njohjen e sigurt pr t cilsuar bindjen dhe sistemin intelektual t 57
bujar plloshtani
njeriut. Ajo, sipas bazs logjike t t menduarit duhet t luaj rolin e lvizjes inteligjente pr t nxjerr teorit e njohjes s natyrs, q jan t ndrtuar nga ligje ekzakte, ku e gjith natyra duket q sht n prshtatje t vetdijshme me njeriun, ngase lidhet drejtprdrejt me vullnetin pr hartimin e nj ekzistence me mjete fatlume. Sa m shum mendja t orientohet n thellimin e njohurive t reja, duke shqyrtuar principet e t drejts natyrore, aq m shum do t thellohet pr bashkveprim intuitiv ndrmjet njeriut dhe natyrs. Me zhvillimin e mendjes dhe rritjen e intelektit njeriu vjen n shprehje individuale me natyrn, dhe kshtu, ai nis t prcaktoj ligjet e natyrs si prparim i mundshm dhe i patjetrsueshm i shoqris, duke i ngritur n veprimtari intelektuale q t mund t evitojn problemet dhe t kqijat e imponuara. Konsideroj se sistemi inteligjent i mendjes sht plan egoist, i shkputur nga do vullnet apo intelekt tjetr, ngase tenton sa m shum t prfitoj njohuri t reja intelektuale n lidhje me t drejtn natyrore t natyrs dhe universit. N mendje qndron intuita racionale (scentia intuitiva), pasiq vetm kjo ndihmon arsyen t njoh botn n mnyr t sigurt. Njohja e t vrtets qndron brenda arsyes, ndrsa jashta saj veprojn idet e thjeshta, t cilat nuk shrbejn pr njohjen e drejt t sendeve. Mendja i krijon idet nprmjet sistemit t kontemplacionit, pastaj i prshtat 58

ato nprmjet eksperiencs njerzore, dhe kshtu zhvillohen mendimet psikike q jan t afta t gravitojn drejt koncepteve shoqrore pr nj ndryshim thelbsor. Mendja si koncept psikologjik rregullon n trsi unike t gjitha njohjet reale q jan t arsyeshme, dhe nprmjet vetdijes frenon udht fiktive dhe irracionale q mund ta orientojn at. Mendja na shrben ti njohim apo perceptojm ngjarjet jetsore me an t t menduarit racional duke futur bindjen n instanca intelektuale, me shpresn pr t kuptuar t vrtetn dhe t mirn universale krahas do t pavrtete t mundshme. Nga procesi psikologjik i mendjes krijohen akte psikike t veprimit t arsyes njerzore ku ndrgjegjja dhe vullneti emotiv bjn veprimin e mendjes t futet prgjat udhs s t menduarit. S pari, mendimi po nuk pati thelb, ssht m mendim, as ide, por nj shprehje pa logjik. Pikrisht prej ktu niset mendimi pr t pasur nj thelb, nj arsye, nj pikpamje, ndryshe idet tona nuk do t viheshin n vepra gjeniale. Nse mendimi arrin t jet nj element i brendshm prtej njohjes inteligjente, ather konsideron elementin e brendshm pr ta zgjuar n siprfaqe duke tentuar sa m shum q t jet e mundur ta zbuloj e t pluskoj t vrtetn n karakter. Objektivat e mendjes duhet t rrjedhin sipas kushtit t domosdoshm t arsyes duke i reflektuar lndt dhe lvizjet mekanike t natyrs me mnyrn kritike, mnyr kjo q sht e moderuar pr t nxjerr n siprfaqe 59
bujar plloshtani
pamjen e vrtet t njohjes s arsyeshme t mendimit, pra, duke u nisur prej shkakut te pasoja e prvojs shkencore. Q t kemi nj veprim t domosdoshm dhe logjik t mendjes, pra, ne dim q me filozofin logjike nnkuptojm modelet e t menduarit q rezultojn deri te konkludimet e vrteta; fillimisht duhet t kemi n objekt shqyrtimi planin e metods kritike, e cila na ndihmon ti diktojm ligjet e natyrs dhe pasojat rrjedhse t natyrs njerzore. Sipas metods kritike veprimi i mendjes m shkoqur paraqet sensin e arsyes s mendimit duke mundur t udhhiqet plani pr veprimin e drejt t njohjes s gjsendeve n natyr. Metoda kritike arrin t shpreh gjendjen shkencore t realitetit duke i menduar intelektualisht veprimet njerzore para se t vihen n zhvillim konkret t veprimit t mendjes. Kjo metod shkencore nxjerr kuptimin e arsyeshm t veprimit t mendjes n plan-veprim, ku prshtypja e njohjes s sigurt shmang do preokupim apo t met t menduar negativisht. Sepse ky veprim i mendjes me metodn kritike nxjerr idet nga eksperienca intelektuale e njohjes s vrtet q shmanget nga do ndikim i ides kontraverse. Mendimi racional i paraqitur me metodn kritike, vese arrin shkalln e inteligjencs s mjaftueshme t njoh gjithka q sht etike dhe e mir e nevojshme pr jet intelektuale. Po kshtu mendimi racional nis t zbatoj artin e njohjes intuite prjashtuar nga do ndikim i ideve t 60

pasigurta dhe hermetike. Kjo nism sht mjaft racionale, sepse metoda kritike i mundson arsyes njerzore t qeveris me veprimin e mendjes intelektuale, kshtu i realizon n kuptimin intuitiv marrdhniet e mendimit shkencor n natyr e shoqri.
Skic mendjes
mbi
veprimin
Njeriu mendon me an t vetdijes, e cila ndihmohet nga vmendja. Vetdija sht konsulentja shpirtrore e mendimit, e cila i ndihmon mendjes t orientohet drejt njohurive intelektuale, pasi mendimit i mundson planin e t menduarit me arsye. T menduarit me arsye i shquan idet e reja pr njohjen e mjaftueshme t bots. Njeriu mendon me pjesn racionale t t menduarit, ndrsa me irracionalen bart t gjitha ndjenjat dhe emocionet e mendjes ku kjo e fundit shrben si pjes krijuese dhe kujtuese. Mendja e bart pjesn e menduar te truri, ndrkaq truri e prcjell tek ndrvetdija, dhe kshtu mendimet ruhen, q m pas mendja t nis t mendoj me pjesn e vetdijshme. Mendimet burojn nga vetdija intelektuale, ndrsa prgjat meditimit mbi teorin e natyrs dhe universit, 61
bujar plloshtani
fitohen mendimet q ndihmojn n vlersimin e njeriut mbi botn. Ndrkaq, logjika i radhit mendimet e fituara nga meditimi intensiv drejt nj kuptimi t prshtatshm e t duhur mbi botn, pastaj arsyeja ndihmon q mendimi t jet i ngritur emocionalisht n form elokuente t t menduarit psikik. T dhnat q i kemi menduar gjat gjith procesit mendor barten n pjesn e ndrvetdijes, ku shndrrohen n vendbanim pr t gjitha ndjenjat tona t qensishme. Pasi ti kemi mbledhur mendimet nga ndrvetdija, ather vetdija nis punn pr ti lexuar t dhnat, dhe nga ky proces mendja e njeriut priret drejt procesit t t menduarit. Psikika ose vetdija sht nj rregull i prcaktuar me ligj natyror q sht atribut i sistemit t t menduarit, e cila shrben pr formsimin e mendimive racionale n shrbim t ides shkencore. Puna e mendjes sht nj vepr e inspiruar nga vullneti hyjnor i Zotit, ku do mendim i njeriut i nisur nga arsyeja e kthjellt sht nj vullnet i s mirs s tij, dhe nj udh intelektuale e veuar prtej s mirs morale. Mendja sht substanc inteligjente e cila buron nga instinktet m t larta mendore, ku drejtohet nga plani i vetdijes pr t prfituar mendime racionale, t cilat n thelb prfshin t menduarit me arsye. Varsisht se si po drejtohet puna e t menduarit nga vetdija, n radh t par vlen intelekti pr t menduar mbi njohjen e bots, njohjen e substancs kolektive, drejt ndryshimit, sipas nj plani 62

empirik prej nga ku rrjedhin konkludimet praktike. Duke e orientuar sistemin e t menduarit pas nj vullneti pr jet intelektuale, ky sistem mund t prcaktoj vullnetin pr t menduar njsin e mendimeve t mira pr t ciln mund t prfitoj ngjarje t mira; duke e prcaktuar vullnetin pr t menduar njsin e mendimeve t kqija pr t ciln mund t prfitoj ngjarje t kqija. Ky sht rregull q ne vet, pra me kushtin ton t t menduarit ia imponojm ndrvetdijes son, dhe kjo na kujton pr ta shfaqur veprimin e mendjes n realizim konkret. Nse sistemi i t menduarit orientohet n veprimet misterioze t bots, t cilat jan shpikja dhe vrojtimi i krijimit t universit, dhe duke mos arritur ta fusim nocionin e bindjes racionale brenda veprimit t mendjes, ather realisht mendja do t punoj sipas nj programi t pakonceptueshm, gati pa logjik sensuale, e cila me gjas reale mund t prfundoj n dilem mendimesh. Mendja si virtyt m i lart intelektual, sht barts i funksionimit t ideve iluministe pr t arritur m leht t shquaj veprimet m t fshehta t fenomeneve t natyrs, njeriut dhe Zotit. Duke caktuar mendjen t udhhiqet pas gjykimit t arsyes s kulluar, natyra e njeriut do t ishte ndrtuar sipas skems s nj ekzistence t lumturuar, ngase do vinte n shprehje njohja. Ku vetm njohja nga arsyeja, fundja mund t tejkaloj do problem t ekzistencs son q paraqitet prgjat t jetuarit. Sepse t njohsh natyrn 63
bujar plloshtani
dhe ligjet e saj nprmjet arsyes s vshtruar, n radh t par njeriu ngadhnjen n kt bot si harku i triumfit, pr shkak se prshtatet me rregullin disiplinues t lvizjes s natyrs dhe t drejts natyrore. Kjo prshtatje midis njeriut dhe natyrs paraqet lirin e veprimit me ndrgjegje t lumturuar, sepse liria sht shprehja jon e vetme q na shpie drejt t mirs individuale dhe t mirqenies sociale. Mirpo sipas arsyes s kulluar ai do t gjej veprimin e matur t t vepruarit, krahas do t mete dhe joshjeje t panjohur. Mendja, si veprim psikik i nj sistemi inteligjent nxjerr n siprfaqe mendimin e thell, i cili sht i ngarkuar pr t njohur disa fshehtsi thelbsore t universit dhe natyrs, duke u bazuar n logjikn e shndosh pr t vrtetuar se ligjet e pandryshueshme t natyrs jan t ngjashme me veprimet e njeriut, ku jan t orientuar t bjn ndryshime progresive, q n thelb i modifikojn mjetet pr ekzistenc reale. Pra, veprimi i mendjes mbetet substanca m inteligjente dhe m e prsosur gjer n mas kritike pr t medituar aplikimin e zbatueshm t bots, mendje kjo, q nxjerr njohjen n baz kritike pr t mirn e psikiks njerzore, ku nprmjet saj, ne jemi n gjendje t vrojtojm metafizikn e dashuris, ligjet natyrore t natyrs, prsosjen e universit dhe njeriun.
64
Gjeniu
Gjeniu sht i pajisur sipas nj kushti mendor q gjsendet dhe lvizjen e natyrs ti shquaj me an t kontemplacioneve t intelektit duke u angazhuar ti interpretoj ndryshimet dhe lvizjet e natyrs si prshtatje e vullnetit t ekzistencs s njeriut, por ky vshtrim bhet i shkputur nga mendimi q buron nga vullneti. I shkputur nga vullneti, sepse ka t zhvilluar traktatin e intelektit, ku nprmjet intelektit, ai mund t vshtroj m qart dhe m sigurt ligjet fizike t natyrs, sesa nprmjet mendimit t vullnetit, me rast intuita e tij ndodhet n eprsi t lart. 65
bujar plloshtani
Njohja sht nocioni q e kultivon botn e madhe t gjeniut, dhe pikrisht kjo njohje sipas prirjes nga arsyeja e kulluar vjen deri te tejkalimi i mendjes n formn e gjeniut. T njohurit e vrtet, n vshtrim t par sht t njohur ndijor, sepse shqisat mundsojn parafytyrimin e veprimit t mendjes t njoh. Shqisat luajn rol t veant n veprimin e mendjes, jo vetm se krijojn aktin e t njohurit, por dhe zhvillojn idet e njeriut deri n shkall demonstrative pr ti njohur nga rrjedhja e prvojs. Njohja prfitohet nga edukimi klasik i mendjes nn orientimin e shkencave duke pasur lidhshmrin mbi vullnetin e domosdoshm t gjsendit n natyr. Njohjen duke e prcaktuar si vullnet t domosdoshm brenda sistemit intelektual te gjeniu, jo vetm q e veon nga turma, por dhe ndikon n prmirsimin dhe ndrtimin e gjendjes s bots njerzore. Prandaj, njohja sht nocion i vullnetit t gjeniut, sepse nprmjet njohjes ai orienton mendjen n sistemin krijues pr ti vrejtur lvizjet e natyrs si ligj natyror. Ai mediton n formn m t lart mendore duke pasur ide t vyera me kujdesin e shqisave q ia kthjellojn idet, dhe po kjo form e lart mendore shquan njohjen e vrtet si akt m i lart i natyrs njerzore. Ai sht i prirur t diktoj nj bot t madhe bashk me ligjet ekzakte t natyrs, si dhe ta shquaj n prgjithsi ekzistencn e bots nprmjet intuits. 66

Gjeniu nuk ka shoqri, ndofta prshtatja e tij me botn meskine t njerzve meskin nuk e trheq ambicia dhe mendimi pr t njohur botn, si nj detyrim intelektual, por at e trheq dituria. Ai sht m i vetmuari prtej mendimit revolucionar, ngase turma nuk sht e prirur t ndodhet n mendime t tilla t larta q edukojn shoqri publike, por ai do ta gjej vetveten n prshtatje me librat e gjenive q ia kan ln, pikrisht pr kt ai sht n shrbim t njerzimit pr ti ndryshuar gjendjet emotive t shoqris. Veprat e gjenive jan kaq t vlefshme dhe t domosdoshme, saq do shoqri progresive do t kishte nevojn pr tu ngritur emocionalisht fal veprs s bujshme. Mendja e tij sht nj prbrje kundrejt ndryshimit t vrtet, q sht dija, pastaj nprmjet shpirtit t tij q sht nj ngritje e theksuar etike, n rend t par drejton vmendjen krahas ligjit natyror si nj e mir e mundshme. Veprat e arrira shkencore ndryshojn kushtet ekzistenciale t njeriut duke u dhn metodn efikase pr tu ndryshuar lehtsisht nga gjendjet pesimiste dhe absurde t ksaj bote n gjendje iluministe. Gjeniu qndron n eprsi t lart krahas njerzimit, pra, drejt humanizmit shpirtror, dhe t asaj q mund ta quajm ndriimi i shpirtit, prandaj nj vepr e tij sht udha e mendjes son. Ai sht model q krijon, dhe lind si i till - gjeni, ndrsa njerzit e thjesht mund t ndodh t shndrrohen nga njohja e herpashershme n dika m t 67
bujar plloshtani
ngritur. Gjenit brenda shpirtit dhe mendjes s tyre kan nj gof t mistershm q vrtetojn besimin shpirtror n njohje. Shpirtrat kan vobektsin e zakonshme, ndrsa gjenit jan t pajisur me nj fuqi mendore t jashtzakonshme ku nprmjet mendimeve t shprehura n artet e bukura vendoset dhe rregullohet statusi i gjenis. Gjeniu sht i prirur pr t ndryshuar botn, ku shpirti i tij sht nj tirani inteligjente e kohs ku vetm ai mund t dij t prshtatet midis s keqes dhe s mirs. Pastaj besimi n vetvete i prfaqsuar nga dija pr nj bot m t vrojtuar sa na paraqitet n realitet, aftsia e pazakont pr t ndryshuar rregullat e Unit burojn nga nj shpirt i madh dhe i lir, si sht ai i gjeniut. Prpos q sht njeriu m i lir i bots, ai prpara do rreziku sht i gatshm t sjell do lloj intelekti q kaprcen vetveten e tij krahasuar me intelektin n mas. N nj mendje t ngritur intuitivisht krahas turms, asnjher nuk do t mund t mbijetonin idet pr rastsin dhe fatin e jashtzakonshm, sepse rastsia dhe fati nuk jan ndrtuar n ambiciet e karakterit t gjenis. - A nuk sht nj e vrtet e pashmangshme q udhton drejt vetvetes me mendimin e kontemplacionit, q t ndryshoj rregullat e ngurta t shoqris regresive duke i prshtatur me modelin e tij drejt ndryshimit shpirtror? Dshira e tij e madhe sht t synuarit drejt liris s fjals dhe mendimit racional, ndrsa vullneti i tij i madh sht i 68

prirur t krkoj t vrtetn q me pasion t ndryshoj gjer n thelb idet e konceptit shoqror. Ai sht q vendos mbi historin e popujve, dhe n mos tjetr mbetet inspirimi i bots q prsritet n do koh. Nga njohjet dhe vrojtimet e tyre sht par se sht m i vetmuari, m i rralli, m intelektuali prgjat t menduarit me arsye, dhe ndrkoh nj revolucionar i aft q synon t arrij vetveten n kultin m t lart t mundshm q ta njoh botn. T ndryshosh rrezikun e madh duhet t jet nj pun e vshtir pr ne njerzit e thjesht, por jo dhe pr gjenit. Ndrkaq, filozofia dhe prvoja jetsore na kan msuar se gjeniu ka talentin si dhurat nga Zoti, ndrsa mendjen si vullnet t s mundshmes pr t prcaktuar realitetin e bots. Kt e prcakton fati intelektual ku Zoti sht prcaktuesi i fatit ton jetsor duke na mishruar me art dhe shpirtin krijues, ndrsa ne thjesht duhet ta luajm at me elasticitet shpirtror. Gjeniu sht prirja shpirtrore q lind nga nj aftsi mendore e lart e krijuar, pastaj e zhvilluar me prvojn e njohurive, ku nprmjet mendimit racional t dal nga arsyeja e kulluar vendos rregullat e arteve t bukura, t cilat do t shrbejn pr hir t interesave njerzore. do vepr e krijuar nga arsyeja q orientohet drejt njohjes kritike mbi veprimtarin e prgjithshme, padyshim q sht mjet i veprs s gjenis. Veprat e liberalizmit dhe empirizmit, t racionalizmit, 69
bujar plloshtani
dhe iluminizmit jan drejtime q mundsojn prparimin e shoqris n shkall intelektuale, duke u nisur nga prvoja pr njohjen e sendit prej formave t prgjithshme n t veant. Veprat e tilla t gjenive nxjerrin msime pr tiu shmangur do dyshimi mbi kuptimin e natyrs dhe ligjeve t saj, prandaj dhe paraqesin udhn drejt ndryshimeve shoqrore ku sistemi inteligjent v forcn mendore t gjenive n vizion pr t ndrtuar njohjen e sendit n kuptimin e brendshm t mbar njerzimit. T gjitha krijimet gjeniale qofshin veprat e arteve t bukura, madje dhe ato t filozofis zbatojn arsyen n veprimet e vendosjes s rregullave n natyr me pikpamjen q t motivohet mendimi dhe kultura n pikn m iluministe t shoqris, sepse nga mendimi i vrtet frymzohen veprat jetsore. Krijimet e arteve t bukura ose t filozofis nse ndodh t paraqiten me arsye t kulluar n veprimet e vendosjes s rregullave n natyr, ather mund t na japin shfaqjen e krijimeve me aftsi t natyrs krijuese, q n t shumtn e rasteve lidhen me talentin si dhunti natyrore. Gjeniu dhe vepra e tij sht nj ndriim jetik i njerzimit duke u dhn ktyre t fundit vullnetin dhe intelektin, si nj mjet pr ta sqaruar e njohur absurditetin e bots, me qllim q njeriu t zhvillohet drejt nj jete m prparimtare e m fatlume.
70
E keqja e organizuar
E keqja nuk ndodh pa ndonj shkak t veuar dhe krejt rastsisht, por sipas nj veprimi t domosdoshm nga vetdija njerzore. E keqja mund t kuptohet edhe si ves q krijohet brenda njeriut pa vullnetin dhe dshirn e tij, por q ngacmohet brenda natyrs njerzore si nj qllim q prish mjetet 71
bujar plloshtani
pr jet. Ajo sht pjesa e brendshme e kontaktit me pasionet, q lind si pasoj e ngjarjeve t pavetdijshme n lidhje me veprimtarin e njeriut me natyrn e panjohur t ligjeve q imponon rregulla t ngurta kundrejt prshtatjes me diturin njerzore, e cila provokon ndjenjat kundrejt vullnetit njerzor pr t rn brenda lojs s keqe. Un kam bindjen se e keqja e organizuar lidhet drejtprdrejt me shtetin, se ky i fundit mund t asistoj n do pasiguri t qytetarve, t cilt mund t jen prekur nga nevojat e pamjaftueshme sociale apo nga siguria e cunguar private, ku shteti duke i respektuar aktet ligjore pr tu dal n ndihm qytetarve t vet duhet t intervenoj n rregullimin e marrdhnieve t tyre shoqrore me rendin e autoritet shtetrore, me qllim pr tua br jetn m t prshtatshme dhe m t sigurt. Shteti sht organizat q ka monopolin e detyrimeve fizike dhe t forcs kundrejt shkeljes s ligjit, por dhe njkohsisht sht i detyruar tu siguroj qytetart e vet nprmjet ligjit dhe kushtetuts ekzistenc t mir sociale dhe jet t sigurt, pra t mbrojtur nga do krim i mundshm, q do t thot sht i angazhuar ti mbroj qytetart nga do e met apo pasiguri e mundshme, t cilt mund t provokohen apo rrezikohen nga ngjarje tendencioze. Shteti prcakton rregullat dhe ligjet q lehtsojn jetn e qytetarve, mirpo, n disa raste, shteti q ushtron detyrim mjerues me 72

mjetin duke mos hapur pun, dhe duke mos u vn n ndihm qytetarve duke i ndar n kategori prmuese, ather ka t ngjar q nj pjes e qytetarve t ndikohen kundrejt ndjenjave t tyre, gati pr tu shndrruar n nj mjerim t organizuar, q n thelb sht e keqja e organizuar. N njfar mnyre shteti u prcakton rregulla t ngurta duke i ndjekur pa ndonj shkak material, derisa i nnshtron n mjerim imponues duke i ln t lir t veprojn brenda pjess s brendshme t vullnetit t tyre. Veprimi i tyre n esenc do t jet egoist me rregulla t theksuara t imponimit ndaj shoqris s harmonizuar. Madje, ky grup qytetarsh do t jet i detyruar q nprmjet t keqes s organizuar t veproj drejt mjerimit, plakitjes, sepse shteti nuk u mundson udh t reja pr t qen n marrdhnie pune, si dhe nuk u garanton siguri ekzistenciale pr jetes. Ai sht i detyruar ti prmbush standartet jetsore pr nj mirqenie ekonomike, kshtu duke u ardhur n ndihm e duke i lehtsuar prej mjerimit, q mund t shndrrohen nga shkaku i pasivitetit t zakonshm. Sipas ktij plani shteti duhet t jet asistenc e tyre, q kta njerz t mos ken asnj hapsir t mendojn drejt shndrrimit t tyre n vullnetin mjerues, por t jen t lir t zgjedhin punn e tyre q t ushtrojn veprimtarit e tyre jetsore pr t mirn e vullnetit shoqror. Po qe se shteti, i cili njherit sht i prcaktuar thelbsisht nga e drejta e qytetarve brenda territorit t caktuar 73
bujar plloshtani
nuk ka tendenca q t ofroj t drejt pune n industri, shkenc, kultur, art dhe arsim, ather nj pjes e qytetarve do t rebelohen drejt mjerimit, dhe kshtu e keqja e organizuar do t vihet si kusht i imponuar pr t vepruar me norm t zbazt kundrejt shtetit dhe njerzve q gzojn njfar pushteti apo pasurie t paluajtshme. Qytetart q shndrrohen n mjerim t till gati prbuzs dhe indiferent nuk sht absolutisht faji i tyre, por i shtetit q nuk sht i aft t hap vende t reja pune pr ti siguruar gjendjet e tyre ekonomike, por prkundrazi shteti sht i detyruar tu siguroj qytetarve t vet nj ekzistenc t begat jetsore me kushte optimale ekonomike pr secilin n veanti. N t kundrt do qytetar fizik ka t drejtn e revolts pr tu shmangur ksaj ekzistence t imponuar, sepse askush, fundja nuk e duron nj fat t hidhur t zhytur n mjerim. Kjo jet e hidhur, madje e imponuar krijon kushte pr tu nnshtruar t keqes s organizuar me shpresn pr t ekzistuar, por duke vepruar kundrejt t gjithve. Secili pretendon pr nj jet m t vyer e t begat, dhe m pak t zhytur n mjerim, por kur shteti nuk u siguron qytetarve t vet ekzistenc t mir me arsyen pr tu shrbyer kah mjetet pr jet t lumturuar, ather domosdoshmria pr tiu shmangur mjerimit t organizuar ende m shum e imponon statusin e qytetarve t prekur t bien pre e t keqes s organizuar, ku aktet e tyre manifestohen drejt veprimeve t 74

pahijshme, t cilt ojn drejt plakitjes dhe grabitjes n mas. Pastaj shteti matet ti krcnoj e parandaloj me dhun veprimet e tyre nga e keqja e organizuar, kshtu duke harruar q, vet shteti sht ai q i ka krijuar m hert.
Bota si sprov mistike

T luftosh dispeptizmin te njeriu sht nj ndjenj e krenaris, ndofta kjo sht nj 75
bujar plloshtani
mnyr pr ta liruar njeriun nga frymmarrjet e errta q prher e nxn n forma t ndryshme, dhe e dobsojn m shum nga realiteti njerzor. Bota q mbetet e squllt sht krijuar n at mnyr q njeriu t mos arrij nj ekzistenc absolutisht t lumtur. Kjo nism e ktij krijimi prmban lojn e sprovs duke shtyr njeriun drejt dshirs pr pushtet apo drejt forcs. Bota sht e ndrtuar me paraqitjen e vullnetit mistik, ndrsa vazhdueshmria e saj n vazhdim mbetet nj mister i pashmangshm. Kur gjithka t kemi kuptuar prej jets ather ne do t kuptojm se kemi qen udhtar t mrzitshm t vetvetes son, madje dhe pa e ditur as vet ne se si. Pasioni pr t jetuar domosdoshmrisht n kt bot mbetet nj her e prgjithmon relative, ndrkaq, kjo duket q sht mjaft komplekse pr ta kuptuar deri n joshjet thelbsore. T jetosh, kjo sht shtja, prandaj domosdoshmria pr t jetuar ndodhet thell brenda nesh. T jetosh do t thot se duhet t jetosh duke provuar t keqen dhe t mirn si vullnet i pandashm i ekzistencs son. Paraqitja e ksaj bote me motivin pr ta jetuar domosdoshmrisht me nevojn e ekzistencs relative e cila n fakt sht kalimtare, pra jo e prhershme, n radh t par duhet t jet nj kusht i mjaftueshm i ekzistencs son transite. Ne udhtojm drejt nj joshjeje t panjohur ku paraqitja dhe vullneti yn sht nj absurditet i pazakont, duke mos e ditur se e nesrmja mund t jet 76

nj loj e hidhur e jona. Duhet q jetn ta jetojm si sprov mistike duke e ndier q bota na hedh drejt nj loje t rrezikshme pa mundur ta ndryshojm, por vetm n vetvete. Ne duhet t udhtojm pas misterit t s nesrmes ku prjetimet tona ndiesore duhet t shndrrohen drejt nj paraqitjeje t ksaj bote. Njeriu dhe bota jan midis vullnetit dhe sprovs. Megjithkt kondratikt njeriu diktohet pas vullnetit pr t ndryshuar vetveten, por jo dhe ti prshtatet lojs s keqe t ksaj bote prej llumi. Me siguri sprova graviton ligjin e forcs s energjis psikike pr t rn brenda lojs s keqe q sht faji psikik. Bota e provon at dhe e josh me t vetmin qllim q t arrij n prfitimet e tij vetjake, qoft edhe nse prfitimet e tij jan n kundrshtim me ligjet e natyrs. Njeriu pas ktij akti sht i detyruar t shndrroj arsyen, ngase bota si paraqitje absurde ia motivon lojn drejt shndrrimit t vlers s mjaftueshme n vler fiktive. Por q t mund t triumfosh pas absurditet duhet ndier etikn njerzore si kusht i vullnetit hyjnor pr t vazhduar drejt paqes. Pasojat q mund t vijn nga absurdi i bots sjan vetm t njeriut, por m shum t bots, sepse bota provon sensin e paraqitjes s sprovs, dhe e gjith kjo prshpejton njeriun n hamendje t kot, duke rn brenda norms s zbrazt q sht faji psikik. Njeriu sikur t dinte se absurditeti i bots sht nj forc m shum pr ti dhn lvizjeve t natyrs energjin e fajit brenda 77
bujar plloshtani
llojit t vet, dhe me siguri njohja e vrtet do ti mundsonte njeriu t mos hidhej brenda lojs s rrezikshme, por vullneti i absurditetit t bots sht imponues tek ai, dhe kshtu thjesht loja e keqe fiktive e ngurt e detyron njeriun t bjer brenda t keqes. Kjo paraqitje njeriun e bn t till prball ktij realiteti t hidhur, ku m pas manifestohet me ngacmimin dhe formimin e egos duke e privatizuar at n mnyr t konsiderueshme. Njeriu mbetet nj vepr e pafajshme, pavarsisht nga bota dhe ligjet e saj absurde q e diktojn m shum drejt imponimit. Ai me kohn n vazhdim sht gjendur papritur n kt udhkryq, mirpo vullneti i tij tepr njerzor avancon mendimin pr t tejkaluar vetveten n kufij transcendental duke prfituar prvojn e arsyes njerzore, q kjo njohje do ta onte n udh t sigurta prtej s mirs. Paraqitja e bots rndom sjell faktet mistike pr t konkluduar n fundin negativ t njeriut, duke mos mundur t shmang sprovn dhe energjin q e shpien n rrezikun e fajit. Ky fund sht interpretimi i humbjes s durimit t njeriut nga pasojat e fajit, dhe kshtu vepra e njeriut shum m leht mund t ndodhet n stazet psikike t ankthit. Vepra e ksaj bote sht shterpe, provokon instancat ideore dhe shpirtrore t njeriut nprmjet vullnetit pr forc. Paraqitja e bots n prmbajtje sht kontraverse, nj udh e ngusht q sjell ankth dhe akte psikike t provokueshme. Prjetsimi i njeriut nga kjo paraqitje mistike dhe 78

provokuese e bots e detyron at t shndrrohet, dhe njkohsisht t prballet me misterin e s nesrmes ku kjo e fundit mund tia shndrroj vlerat e prgjithshme t tij. Megjithat, njeriu si thoshte Kant-i, sht si nj kafsh racionale; ose si thoshte Volteri, si makin dehse, njeriu asnjher nuk sht i gatshm q ta shmang kt bot t rreme, madje as dhe ta humbas, por ai sht gjithnj optimist duke shpresuar n ditt e ardhshme se fatin e tij do t mund ta ndryshoj sipas nj plani inteligjent. Megjithat, edhe prkundr t gjitha prpjekjeve, ai nj dit duhet t shuhet prgjithmon! Por duke e ditur q nj dit do t shuhet prgjithmon, dhe vetm veprat e tij do t cilsohen t pavdekshme duhet t mos e bj gabimin e turpshm q ia imponon ligjet ksaj bote t ngatht! Nuk shoh ndonj karakter sublim q mund tia zbuloj rrnjt e urtsis dhe t vrtets s prjetshme, sepse pluhuri q na ka mbulur syt mbetet vetm nj absurd. sht nj paraqitje rrumbullake e paprcaktuar mir nga vullneti i domosdoshm i njeriut me gjith misterin q posedon, si nj e keqe e domosdoshme pa iu shmangur dot. Bota mbetet vetm nj prsritje e mistershme brenda llojit t vet, ndrsa kjo prsritje e mistershme po ndikon negativisht te njeriu. Ai duhet t priret pas nj rregulli t ndrgjegjshm, ku vetm nga veprimi i mendjes s tij progresive vjen te ndryshimi i madh; thjesht duhet ti prshtatet lojs s rrezikshme duke e triumfuar qensisht pr t 79
bujar plloshtani
vazhduar drejt orientimit t mendjes intelektuale. E cilsoj loj t rrezikshme, ngase misteri dhe absurditeti jan dy vrastart m t mjer t njeriut. Sidoqoft, edhe prkundr bots si paraqitje drejt sprovs njeriu mbetet i pafajshm dhe krijesa m e vlersuar nga t gjith. Shpirti, mendja, arsyeja, ndrgjegjja e njeriut jan ndr virtytet m t larta emocionale q gzon ai, madje ku dhe secila krijes e gjall e toks do ti kishte zili me shpresn pr ti rezistuar s keqes s pakaprcyeshme. Bota, hera-hers sht nj prvoj e mir, por her-her nj humbje dhe nj prvoj e hidhur e paprsritshme ndonjher. Ky ligj i bots q sht i pandryshueshm, dhe kjo natyr njerzore q sht kaq intime dhe e pafajshme ndodhen n nj aren mistike, ku loja dhe fatet nuk ngadhnjejn. Por n fund duhet t triumfoj bindja ndaj t vrtets s pashmangshme. N syrin e t vrtets s pashmangshme bota paraqitet e dorzuar para t gjitha planeve t mundshme, por n trajtimin e brendshm ajo luan forcn dhe ushtron ndikimin e saj mbi njeriun dhe mbi traktatin e arsyes njerzore. Ajo njher e prgjithmon mbetet nj prfaqsim i thjesht me episod misterioze t pakuptimt, ku njeriu sht dhe mbetet shprehja individuale e krijimit t bots me prpjekjen dhe tendencat prtej njerzore. Plani i diktuar i bots nuk rrjedh nga asnj pamje empirike, por sht nj strategji e veprimit mbi arsyen e sprovs. Fati i bots 80

sht i pandryshueshm, prandaj njeriu mbetet nj hero, dhe ndrkoh i ngushlluar me veprimin e ndrgjegjes s tij. Ky fat sht prvoja e hidhur e tij, q asnj shkak tjetr inteligjent n bot nuk e modifikon at pr nj ndryshim t ri t domosdoshm. Imagjinoni dashurit e mdha si ato romantike dhe revolucionare, gjithmon n thelb jan t ndrtuar prej nj fati t hidhur, q n t vrtet jan t pashmangshme n prjetimin ndiesor. Kjo bot sht mjeti i fundit q njeriut n mnyr t padshirueshme ia imponon fatin e hidhur, duke e bartur brenda psikiks son njerzore, si nj sprov krejt jonormale pr ambiciet dhe karakterin e tyre t pafajshm, ky fat, realisht e shmton pafundsisht, pa mundur ta ndryshoj m dot. Pr ta shmangur realitetin e hidhur duhet ndjekur me potenc shpirtrore vullnetin q shpie drejt prshtatjes kah njerzillku, mbase, fundja, sjell nj ndryshim t mjaftueshm duke dhn shpres pr nj fat m t gzueshm. Orientimi i njeriut kah e mira sjell ekzistencn fatlume.
81
bujar plloshtani
Absurditeti i bots
Bota jo q sht nj mister i pashmangshm, por dhe e pandryshueshme n thelb. Sepse detyra e saj t shmang prtej realitetit njerzor ku aktet e drejtsis paraqiten n kushte t pa efektshme q t errsojn syt ngado! Prball ktij teatri q sht absurditeti i bots duhet t prballet njeriu, sepse jan t domosdoshme, meq prbjn nj pjes t kushteve ironike, q tashm ne dim q jan n thelb t pandryshueshme. Pra, njeriu, jo vetm se duhet t sfidoj, por edhe do ti duhet t fus arsyen e prgjegjsis prgjat do varshmrie psikike. Duhet t jet tepr e vshtir pr tu realizuar arsyeja e tij drejt nj botkuptimi njerzor me synimin e prgjegjshmris. Mirpo, prshtatja dhe t gjykuarit me inteligjenc e njeriut nis t zbatoj rregullin pr t vepruar psikologjikisht n proceset e vazhdueshme t ksaj bote. Andaj, njeriu sht i prirur ti prshtatet ekzistencs transite, ngase ekzistenca e tij n thelb sht transite prball ktij realiteti t hidhur. Pas nj absurdi q na dikton bota njeriu mbetet domosdoshmrisht i pafajshm, mirpo, ai duhet t fus nj sistem inteligjent q sht prvoja e arsyeshme pr ti shquar 82

rastet sipas nj veprimi t konceptueshm. Prvoja n ksi rastesh sht nj drejtim i ndrgjegjshm, por aspak pr t ndryshuar fatin gjer n pamjen thelbsore, domethn indiferencon veprimet e njeriut pr t mos rn brenda pasojs. Ky absurditet q paraqitet sht pasoj e ndrtimit hermetik t bots, q sht prcaktuar pa vullnetin dhe dshirn e njeriut, ku n fakt, njeriu i ditur mund t shpresoj pr tiu prshtatur ktij hermetizimi absurd. Nse bota nuk do t qe absurde, ather njeriu do t ndrtonte me vullnetin e prhershm nj veprim t logjikshm q vshtir se do t prjetonte rrezikun e madh. E meta konkrete sht se bota sht e krijuar sipas nj plani t paramenduar nga nj sistem i vullnetit t Zotit, por njeriu si krijes e pafajshme dhe intelektuale erdhi pa vullnetin dhe dshirn e tij, prandaj kt vullnet njeriu e trashgoi nga bota q sht paksa absurde shikuar nga veprimi dhe plani i prgjithshm i ngjarjeve. Natyra e njeriut sht e till q ndikohet nga bota dhe ligjet q e prbjn at, prandaj ai nuk mund ta ndryshoj at, sepse thelbi negativ i absurditetit e josh gjendjen e tij shpirtrore duke e uar jasht vetdijs kritike njohjen e tij, e cila sht jo e prhershme. Sipas ksaj njeriu q t jetoj mbi imazhin e vrtet t vetvetes dhe t prcaktoj qllimet e tij, n radh t par natyra e detyron t krijoj kushtet mbi veprimin e ndrgjegjes s tij drejt liris individuale. Pa krijimin e kushteve 83
bujar plloshtani
t liris individuale, ai nis t humbas do detyrim me burimin e arsyes dhe domosdoshmrin e nevojs shpirtrore. Gjithsesi kjo lirshmri e njeriut nga ana tjetr e imponon at t shmang t pamundurat e bots q jan ligjsit absurde bazuar nga misteri i realitetit, kshtu duke shmangur rregullat e saj q n t vrtet e bn jetn e tij t ekzistoj i pavarur, pra, jasht zbraztis shpirtrore; dhe mbi kt qllim mjeti i tij kalon n prgjegjshmri morale. Veprimi i mendjes s tij sht i detyruar t ket nevojn e burimit t aktit t prgjegjshmris, ngase pas veprs s tij njerzore, ai angazhohet pr veprimet e tij t cilat jan t sajuara n kt aren provokuese, ku ligjet e bots mbeten joshse pr hir t njohjes s tij t zakonshme. Bota sht e pamundur, gati absurde n paramendim psikologjik, prandaj nuk mund ta shmangsh e as ta pranosh si t till, aq m pak ta ndryshosh e modifikosh gjer n parimet mistike t rregulluar me ligjin hyjnor t Zotit. Bota si nj univers mistik i fshehur pas nj misteri t pazakonshm ndodhet n qllimet e tij m t larta t mundshme, krahasuar me arsyen dhe virtytin e njeriut. Si rezultat i bots mistike t fshehur pas nj misteri t pazakonshm mbetet peng absurd i njeriut dhe ekzistencs s tij transite. Ideologjia e njeriut krkon shpeshher t vendos nj Praxis philosophie, si thoshte Karl Marks, por kur bota n thelb sht e pandryshueshme ather far duhet br q ta ndryshosh? 84

Mendimi dhe Praxis philosophie sht prpjekur t ndryshoj gjendjen shpirtrore dhe materiale t bots, madje pozitn intelektuale dhe shoqrore t njeriut, por e vrteta qndron se sht e pamundur t ndryshohet bota n thelb, e cila do t shrbente si nj e mir e prgjithshme. Bota, jo vetm q sht absurde, por mbetet mizore dhe cinike! Bota si vullneti drejt forcs sht prsritja e herpashershme e gabimeve t njeriut duke e br t ndikohet nga ligjsit provokuese t bots, e cila e on drejt lojs s keqe. E drejta e liris njerzore nga egoja imponuese e njerzve t rrezikshm sht par si nj pushtet i fuqishm ndaj tjetrit, prandaj sht gati si nj trishtim i verbr. Pikrisht, jo se ligjsit absurde t bots krijojn paqartsi pr njeriun, por ktu kemi t bjm edhe me absurditetin e krijuar midis njerzve, midis ideve, midis vetvetes dhe midis Krijuesit t prjetshm. Absurditeti i bots sht nj loj e keqe q stimulon t bjer brenda rrezikut t ekzistencs njerzore, ku zakonisht ndjenjat e njeriut prgatiten drejt shrbimit t pesimizmit si nxitje kundr vullnetit pr jet. Mendimtar dhe poet kan qen msuesit e par t arsyeshm ndaj shoqris t cilt kan shkrir nj pjes t ngritur t veprimit t mendjes s tyre, me t vetmen arsye pr ti shrbyer kujdesit dhe t mirs njerzore. T besojm se drejtsia sht vetm nj pun e ngatrruar n kt bot t squllt, ku padrejtsia jehon sipas qllimeve t 85
bujar plloshtani
njerzve t paskrupuj. Njerzit jan ata q e bjn botn drejt padrejtsis, pastaj dhe bota drejt sprovs hap udh t ndrlikuar. Q t joshemi pas drejtsis dhe moralit, fillimisht do t thot t njohsh vetveten si ur prtej s mirs, dhe rndsin e krijimit t Universit si nj urtsi absolute e rregulluar me ligjin hyjnor t Zotit. Meq bota nuk na mson prtej kufijve t s mirs, por na provon drejt udhs s edukimit pr tu prirur vet nga msime e kshilla logjike, mirpo n t kundrt, ligjet e Zotit jan t prirura ta ndihmojn njeriun t kuptoj absurditetin e bots duke futur njohjen dhe arsyen. Bota sht nj prsritje e vetvetes n vetvete duke vazhduar me nj lloj gjuhe t pazakont zbrthen do heshtje mistike me sfondin e forcs. Njeriu i ditur i zhytur n veprimtari t ndryshme jetsore joshet ndaj prpjekjeve pr tu prmbajtur nga do rrezik q mund t vij nga e ardhmja, madje edhe kur t zhytet n absurd, ai do t tentoj t prshtatet, par nga ky vshtrim ai krkon t mbisundoj t pavrtetn, dhe misterin duke vlersuar brenda imazhit t vet t vrtetn si besim dhe kurajo pr jet. Bota sht nj form e paraqitjes s vullnetit pr pushtet, e cila imponon ligjet e saj n bashkveprimin e ekzistencs s njeriut si nj mjet pr t qen gjithnj n prov materiale dhe shpirtrore Sipas ktij kushti absurd, njeriu sht i obliguar q t trashgoj parimin pr pushtet dhe forc ndrmjet njerzve, roli i brendshm i bots sht nj 86

shprehje e vullnetit absurd, prandaj dhe mendja njerzore shpeshher ndodhet n kushte t tilla t provs, q realisht e ojn n absurditet. Nuk ka asnj form induktive apo deduktive t njohjes gjer n esenc t bots pr t shmangur procesin e lvizjes s bots absurde, por ekziston vetm prshtatje apo njohje t kufizuar drejt ksaj ekzistence jofatlume. Nganjher ne trajtohemi si njerz indiferent gati pr tu shndrruar n metafor t trisht me bindjen kundrejt vetes, sepse ligjet e natyrs t detyrojn t biesh pre e gjendjeve t tilla. T ndikohesh nga ekzistenca e ksaj bote sht nj shndrrim ndaj vlers kundrejt vetvetes, ku bota sht mister, por arsyeja mund t deprtoj n m t fshehtat shkall t natyrs dhe universit pr ta konsideruar t vrtetn si pjes e domosdoshme t njeriut. T krijon mendimin se udha drejt ndryshimit t saj sht nj shprehje e brendshme e absurditetit me prmbajtjen e nj thelbi negativ, q sht gati e pa mundur t ndryshohet, por sipas trajtimit shkencor, bota sht nj shtje e forcs, e cila imponohet pa e kuptuar askush. Ngado q ta udhheqsh mendimin drejt arsyes apo prvojs, absurditeti i bots mbetet nj shkak i pakaprcyeshm i veprimtaris intelektuale, t menduar n koh. Q t mund t jemi syel apo ta tejkalojm paradoksin e bots q na sht imponuar pa dshirn dhe vullnetin ton, m par duhet t prdorim mendimin racional q buron nga arsyeja, i cili njherit e njeh 87
bujar plloshtani
realitetin e ksaj bote t squllt, q i prshtatet nj plani t detyrueshm mbi nevojat tona t prgjithshme. Ta shqyrtosh konceptin e bots sht pun e lodhshme, mbase nevojitet arsyeja, prvoja, edukimi, metodat shkencore, mirpo, pasi ta njohsh, ather bota perndon n vshtrimet absurde t njohjes. Bota, si krijim i trsishm sht i prsosur, ndrsa si njohje intelektuale n lidhje me vullnetin dhe intelektin e njeriut sht absurde, ngase ligjet e saj m shum t imponojn drejt rregullave t ngurta, q n t shumtn e rasteve jan dshtim i planeve t vet njeriut. Bota duket se ka m shum sovranitet krahas veprimeve t njeriut, kjo mund t vrtetohet fare leht n planet e paramenduara t njeriut, t cilat ndonjher hasin n rezistenc, dhe dshtojn fund e krye. Me siguri se ne duhet t jemi thellsisht t bindur se, vetm bota shpirtrore sht mjeti, i cili do t na transmetoj triumfin e fitores. Krahas shpirtit, bota ngushtohet dhe humb sovranitetin ndaj njeriut, sepse shpirti sht ekzistenca jon e prjetshme q sht prtej do sovraniteti t bots. Nj ide drejt prshtatjes shpirtrore, apo nj ide drejt njohjes intuitive mund t jet nj udh e kalueshme nga ky absurditet i bots.
88
Njeriu i shkencs
Njeriu i shkencs shquhet pr nj karakter t qndrueshm, dhe figur pundashs me ambicie t mdha shpirtrore. Shkenca e tij sht ide duke i zbrthyer teorit dhe zbulimet e reja n kuptimin e njohjes s prgjithshme pr t mirn sublime t shoqris. Kjo njohje e hulumtuar bhet prmes bashksive t ideve shkencore, t cilat n koh t ndryshme mund t shrbejn si rezultat i vyer pr t lehtsuar vullnetin njerzor pr t jetuar me mjete intelektuale. Njeriu i shkencs sht nj qenie edukuese e prshtatur t punoj me pushtetin e vullnetit, dhe shquhet pr nj maturi t rrall n aftsit e tij vepruese, pr t ciln idet e tij jan gjithnj n prov pr nj veprim sa shkencor, 89
bujar plloshtani
aq dhe njerzor. Pr nga natyra krijuese sht i qet, i rregullt, i matur, i mbushur me zili t thella, veanrisht n punt e tij hulumtuese mbetet tendencioz pr nj vepr q sht e domosdoshme n punt e shoqris civile. Ai mundohet t sajoj nj vepr t hulumtuar q e shpien deri n njohje t reja, kshtu duke shpikur ide me rezultate t prgjithshme, t cilat vihen n t mirn e shoqris civile. Njeriu i shkencs pasqyron nj intuit t mpreht me iden pr t zbrthyer n thelb gjrat t cilat jan t panjohura pr ne, por ai nuk sht nj lloj i qenies sunduese, sepse shpirti i tij prbhet nga virtyte t larta fisnikrie; ku ai v n lvizje iden krijuese s bashku me mjetet dhe teknikn e puns pr t arritur deri te njohjet m t reja. Shkenca e tij duket q sht nj veprim i bashksive t ideve shkencore, duke vrojtuar ligjet e natyrs si thrrmia q jan t prsosura n prshtajtjen e njohjes m t leht t objektit n natyr. Njeriu i shkencs nxjerr konkludime se natyra sht ambicie q e inkurajon veprimin e mendjes drejt njohjes, si dhe natyra lviz si pasoj e nj rregulli fizik me qndrime ekzakte matematikore. Ai nuk v rregulla se si duhet jetuar nj shoqri civile, por m s shumti interesohet t gjej metodn pr tiu shmangur vshtirsive t ndryshme, q egoizmi i natyrs mund tiu imponohet me do kusht. Metodat e tilla nuk jan asgj tjetr, prpos nj lehtsim i nevojshm q shrben pr t mirn e ekzistencs s shoqris. 90

Dashuria e tij sht e frymzuar pr krijimin dhe hulumtimin e nj vepre t madhe, q mund t shrbej pr t mirn e prgjithshme t tyre. Krenaria e tij mbetet e largt me shpresn q t motivoj shkencn dhe kulturn e nj populli drejt nj ardhmrie sa m t begat e progresive. Puna e tij sht zell intelektual, dhe nj lloj kontributi i pazvendsueshm pr qllimet sublime dhe progresive t njerzve. Vullneti i tij, ambiciet pr t hulumtuar n teorit e reja shkencore, zilia pr t br veprime intelektuale jan pasioni i tij i brendshm pr ta kthyer botn prej llumi drejt jets shkencore. Detyra e tij sht q idet e tij shkencore ti v n gjurmime konkrete, pastaj kto ide, ai duhet ti prsos nprmjet prvojs hulumtuese duke i dhn ides n fund pamjen e lavdishme n mishrim jetsor q shoqria t ndikohet nga vullneti pr jet m t moderuar e m t prshtatshme. Pikrisht pr kt ai meriton t jet vepra e lavdis s nj kombi, sepse flijon kulturn dhe dijen e tij pr t mirn e njeriut. Mirpo shkenca nuk ka mundur t jap kontributin e saj n lidhje me ideologjin shpirtrore dhe morale, sepse ajo sht vetm ide pr tu zbuluar n sistem shkencor. Mbase udha e njeriut t shkencs kurdoher ka qen nj qasje intelektuale pr ta br jetn m t leht dhe m t plqyeshme, por jo m t mir shpirtrisht dhe moralisht. Shkenca duhet t jet vetm ide shkencore konkrete e jetsuar n vepr, dhe nga idet e tilla realizohen 91
bujar plloshtani
kushtet e ekzistencs shoqrore. Edukimi q arrihet nprmjet shkencs fillimisht ka detyrn t nxjerr msime nga prvoja intelektuale, dhe t bj t mundur q nj shoqri e hapur t zotroj artin e njohjes shkencore, derisa ta bj t mirn pr hir t interesit t prgjithshm. 1. ai sht pa imagjinat shpirtrore, dhe merret me rregullat e sistemit pr zbulimin e avancimin e bots n varshmri t njeriut. 2. ai nuk mund tu prgjigjet me botkuptim racional t gjitha dyshimeve q e rrethojn realitetin njerzor. 3. ai krkon t gjej njeriun e fort vetm kur zbulon apo hulumton nj njohje, dhe t shquaje nj karakter paksa ndiesor. 4. ai nuk dyshon leht, por beson nga intuita shkencore q hulumton pr t mirn e njeriut, madje priret drejt puns s tij pr nj shpikje t domosdoshme duke e par n interesin e tij vetjak pr ti shrbyer njeriut. 5. karakteri i tij nuk shquhet pr nj melankoli shpirtrore, dhe pr nj altruizm sesa pr nj egoizm t njerzimit. 6. njeriu i shkencs sht i dhn pas dijes, dhe gzon dije t thella pr lndn q hulumton. sht puntor dhe ambicioz pr shkathtsin e egoizmit t tij duke sjellur krijime dhe zbulime t reja pr shoqrin. 7. nga puna e tij e pazakont, nganjher varet edhe fati i shum njerzve. 8. nj shpikje e ndonj vaksine kundr nj 92

smundjeje t rrezikshme infektuese, jo vetm q do t mundte t gzonte mbar njerzimin, por edhe do ti shptonte nga tmerri i vrtet jetsor. 9. puna dhe hulumtimi i tij shkencor duhet t nis zbatimin e tekniks, dhe inteligjencs mendore pr t lehtsuar e prur dobi t prgjithshme q jan n t mirn e njerzimit. 10. ai duhet t parashtroj nj sr rregullash shkencore pr sistematizimin e dijes t vna n shrbim t prgjithshm pr njerzimin. 11. zgjimi i dijes s nj puntori shkencor duhet t jet i guximshm dhe tepr njerzor, sepse nj dije eksperimentale e prfituar nga prvoja empirike mund t zgjoj nj komb nga vuajtjet psikike. 12. metodat shkencore jan lehtsim pr veprimet e ndryshme njerzore, duke i shpn t lvizin drejt qllimeve t tyre pa hasur n ndonj rezistenc t palakmueshme.
93
bujar plloshtani
Njeriu filozof
Nj filozof inteligjent duhet t meditoj sipas nj plani shkencor ku mendimin e tij e bazon nprmjet argumentit empirik t nxjerr nga arsyeja e pastr. Filozoft e vrtet duhet t nisin t zbatojn iden e arsyeshme pr t njohur fenomenet e natyrs, dhe nprmjet njohjes t rregullojn s prshtaturi shpirtin krijues dhe punn e tij t brendshme pr ta rindrtuar botn me eksperiencn e arsyes. Pr t njohur fenomenet e vrteta t natyrs, madje q ai t ket nj mendim m t prgjithsuar e m konkret n lidhje me lvizjen e bots, n radh t par duhet t jap gjykime t shndosha q e plotsojn arsyen e kulluar, e cila formon qndrimet e njohjes empirike krahasuar me veprimin e 94

ligjsive t natyrs q i plotsojn shkaqet materiale midis njeriut dhe natyrs. Ai nprmjet ideve t prbra n marrdhnie me natyrn dhe substancn priret t fus bindjen e mendimit racional q mund t ndikoj n progresin e gjendjes njerzore n nevojn pr ta reformuar gjer n thelb. Po qe se gjykojm me mnyrn e metods s dyshimit ndaj natyrs, duke mohuar do t vrtet q prmban natyra dhe ligjet q e rregullojn at deri n form thelbsore, ather nuk do t kemi t bjm me nj filozof t vrtet, i cili mund t nxjerr konceptet e brishta t shoqris. Me siguri dyshimi na sht dhn pr t shfrytzuar iden n lidhje me krahasimin e ideve t reja q fusin rindrtimin dhe njohjen e bots n shkall shkencore. Nga skepticizmi m shkoqur do t njoh vetit e natyrs q kan t bjn n lidhje me vullnetin e ekzitencs s njeriut. Ndrkaq, metoda e gjykimit t arsyes i asiston prmbajtjes s natyrs n kuptimin e njohjes reale, duke e ngritur at n shkall m t vlefshme. Prtritja e natyrs njerzore, ideja pr lvizje progresive, format racionale nga arsyeja dhe empirike nga shqisat zgjojn dije t sigurt e t gjer, q m pas do t krijoj mnyrn pr t hequr dor nga do e met mendore e pa arsyeshme n thelb, si dhe nga dyshimet regresive q mund t orientojn n hamendje krejt prvojn ton. Kjo sht nj mnyr e paraqitjes s mendimit q shkon prtej njohjes nprmjet arsyes s shndosh, 95
bujar plloshtani
duke kthjelluar do veti t lndve dhe lvizjeve t bots. Njeriu filozof sht qenie e intuits ku mendja dhe shpirti i tij qndrojn t shkputur nga vullneti, por t ngritur n formn e intelektit t lart shpirtror. Nj mnyr intuitive e vshtrimit t bots duke shqyrtuar prejardhjen e ligjsive t bots me traktatin e intelektit e nnkuptojm njeriun filozof q sht i prirur nprmjet mendimit t pastr t shqyrtoj kategorit dhe fenomenet e natyrs njerzore. Duhet t jet njeri ndiesor me vullnet ndikues, veanrisht te shoqrit civile q i ka zn koti, ai guxon t eksploroj me urtsi problemet fiktive pr t ciln duhet t nxjerr njohurit e reja nga faktet dhe prvoja empirike pr shrbimin e tyre. sht i ndikuar nga mendimi pr t paraqitur t vrtetn si nj metod pr kaprcimin e shoqris s humanizuar dhe njohjen e ligjsive t bots, ku roli i tij i mendimit dhe ides te shoqrit e ndryshme gjeten ndikim e zhvillim t hovshm; ku m pas bota do ta kthente njeriun filozof si nj udhrrfyes pr ndrgjegjen dhe moralin njerzor. Puna dhe transparenca e njohurive t tij krijuese vjen nga nj ndjenj e lart e cila sht e vlersuar shum her krahas tjerve, ndofta nga instinkti pr t menduar t vrtetn, dhe njohjen si udhn m t pashmangshme t njeriut q po ndikon sot e ksaj dite n formsimin e intelektual n shoqrit e ndryshme civile, si n aspektet etike, ashtu dhe n ato shpirtrore. Kjo ndjenj e tij sht vullneti pr 96

t kthjelluar t vrtetn pran natyrs si art dhe shkenc, pr t ciln kjo e vrtet m von do t ndikoj n t mirn e tyre njerzore. Ideja e njeriut filozof prpiqet sa m shum q t jet e mundur t msoj njeriun t prmirsoj virtytin, dhe ndrgjegjen, se mbase vetm kshtu mund t ohen idealet e tij shpirtrore. Virtyti dhe ndrgjegjja e shndosh tejkalon shpirtin e keq, dhe nis drejt sistemit inteligjent. Ai mund t jet baz e nj modeli pr t krijuar mundsin e nj gjenialiteti grotesk n vepr, i pajisur me kohzgjatjen e mendimeve t thella duke sqaruar me arsye konceptet e shoqris, lvizjet dhe ligjet e natyrs. Mbi t gjitha morali i tij dshmon se n far kushtesh qndrojn instinktet m t mprehta t natyrs s tij duke sqaruar qllimin, dhe iden e t menduarit mbi t drejtn e ekzistencs s njeriut. Pr nj filozof t mir krkohet mendimi racional mbi njohjen e s vrtets me arsye, duke shpresuar n ndryshimin e ligjsive t bots nn vullnetin e prshtatjes s njeriut n shoqri. Ai krkon t vrtetn duke e zbrthyer n mirsi progresive pr shoqrin civile, pastaj duke e liruar nga do udh e errt ku mund ta demotivojn pr qllime t larta shpirtrore. Njeriu filozof sht i prirur drejt vullnetit pr t njohur botn si paraqitje intelektuale, ku n t bn pjes vrtetsia e Zotit, shpirtit, njeriut, krijimi i universit dhe natyra fizike. Bindjet e tij t thella jn pasoj e dshirs 97
bujar plloshtani
dhe vullnetit pr t ditur rreth Zotit, sesi sht ndrtuar e n far kushte sht krijuar ekzistenca e universit dhe natyrs. Megjithse, krijimi i universit pr njeriun mbetet nj njohje e kufizuar, q asnjher nuk do t mund ta shqyrtoj gjer n fund lvizjen e planeteve n sistemin diellor, as dhe ligjet fizike t natyrs, ku bjn pjes, gravitacioni, fusha e bashkveprimit t trupave sipas energjis etj. Botkuptimet e tij jan t hershme dhe fillojn t vetdijsohen q nga formimi i arsyes pr t medituar mbi vrtetsin e njohjes s bots, ku kjo e fundit sht nj rregull i volitshm q shpie dijen e tij n udh t reja shkencore, dhe mbi t gjitha mbetet nj orientues konkret mbi fenomenet e natyrs dhe universit. Nga kto momente ai nis t jap mnyrn dhe iden pr t medituar n form krahasuese mbi natyrn krijuese, dhe mbi gjendjen morale, intelektuale e shpirtrore t shoqris duke nxjerr objektivat kryesore t njeriut ndrmjet bots shkencore dhe mistike. Intelekti dhe ideologjia e tij vijon: 1. drejt forcs dhe vullnetit t s mundshmes pr tu marr me mnyrn, se si duhet sqaruar hulumtimi dhe argumentimi i lndve, dhe lvizjeve t natyrs. 2. ai fillon t meditoj, kur arsyeja e tij nis t kthjellohet nga dyshimi q errson t vrtetn absolute mbi natyrn, ligjsit e bots dhe mbi Zotin. 3. duhet t jet i drejt, dhe ndrkoh i 98

pasionuar pas liris e cila shrben si nj trsi unike pr t mirn e shoqris. 4. t merret me hartimin e mendimeve ku mund t qartsojn idet racionale drejt etiks shpirtrore, t cilat jan t afta t ofrojn modelin pr nj sukses t mundshm mbi parimet e filozofis morale. 5. t dij t dashuroj t bukurn, dhe ta zhvilloj at nprmjet arsyes s mendimit intelektual. 6. ai sht nj ligjvns relativ i mendimeve, sepse gjith kohs i mbetet besnik dhe n veprime intelektuale mendimit t vrtet, dhe ndiqet pas nj loje t keqe s medituari pr t nxjerr drit t vrtetn e domosdoshme. 7. ai mund t merret edhe si nj ligjvns relativ i njerzimit duke e fituar admirimin e dashuris njerzore. 8. ai duhet t priret q t krkoj ndjenja t lartsuara t cilat krijojn ide mbi mendimin e vrtet. 9. ai merret me njohjen e sigurt pr ta kuptuar t vrtetn e pashmangshme. 10. ai duhet t veproj sipas nj kushti plotsisht t arsyeshm duke hequr do t met, dhe dyshim mbi arsyen e mendimit intelektual. 11. n natyrn e tij njerzore, ai duhet t pasqyroj mendimin mbi metodn induktive duke nxjerr idet e prgjithshme racionale n rrjedh praktike, nga shkaku te pasoja t fituara nga prvoja. 12. ai duhet t paraqes idet dhe 99
bujar plloshtani
mendimet e tij racionale drejt nj ndryshimi t prgjithshm intelektual, q n thelb duhet t shrbejn pr t mirn e prgjithshme t shoqris.
Mbi njeriun
Njeriu sht qenie psikike e shoqrore i pajisur me arsyen nga shkaku te pasoja e mendimit intelektual, dhe formn logjike t t kuptuarit t gjsendeve n natyr. Njeriu ekziston nga vullneti i tij, por sht i ndikuar nga sistemi hyjnor i vullnetit t Zotit, pra ai sht pjes racionale e natyrs. Arsyeja e tij e shndosh, pra qllimi i tij racional sht 100

paraqitja e jets n form intelektuale dhe t dobishme; e cila njhersh sht bartsja e ideve tona q sistematizon mendimet drejt njohjes racionale. Ky qllim te disa njerz t ngritur mund t shrbej n jet si nj e mir e prgjithshme n nevoj t domosdoshme. Natyra e mson njeriun t jet i lir, dhe t veproj n baz t instinkteve t veta drejt vullnetit pr nj jet ekzistencialiste, duke e detyruar at t njoh t drejtn e liris, dhe zbatimit t urdhrave q burojn nga misioni i shenjt i Zotit. Duke futur bindjen n arsyen e pastr, q ndonjher sht sa analitik, po aq dhe krahasues, arsyeja mund t arrij deri te njohja e sigurt mbi t vrtetn e natyrs, dhe ligjsive t bots. Sepse njohja duhet t jet racionale, pra e qart dhe e kthjellt n aftsin e t shqyrtuarit. Mirpo nuk i mjafton njeriut prpjekja e tij pr t njohur t vrtetn vetm nprmjet arsyes, por q njohja t jet n thelb e vrtet duhet njohur ligjet e natyrs q jan n varsin e domosdoshme me njeriun. Ne dim q arsyeja ndihmon t kthjelloj mendimet e veanta dhe t prgjithshme te njeriu, por jo dhe t asistoj deri n thelb njohjen e ligjeve t substancs dhe natyrs. Mirpo, sipas arsyes dhe metods kritike t t menduarit dim q ligjet e substancs dhe t natyrs njihen thelbsisht me intuit pa futur imagjinatn, dhe faktet e domosdoshme q ojn deri n at q quhet prvoj natyrore. Kjo njohje e substancs dhe natyrs buron nga nj sistem inteligjent dhe 101
bujar plloshtani
intelektual i ndrtuar prej arsyes kritike. Nuk qndron asgj mbi njohjen, pra sht njohja ajo q, ne njerzit vm rregullat dhe lvizjet drejt bots son reale. Ne po e reduktojm dhe e prshtatemi absurditet e bots, sepse arsyeja njerzore ndodhet n nevoj t ngritur shpirtrore pr t ciln, ajo sht e aft t rishikoj lvizjet e bots n kuptimin e drejt dhe real. Mirpo, kto rregulla q vm ne jan t nj retorike boshe kundrejt retoriks s ligjsive t bots, sepse njeriu i paraprin ekzistencs s tij, krahas nj bote absurde me llojin njerzor. Ai sht thjesht tendencioz, dhe sa her q e shtyn nevoja pr t kuptuar njohjen e prgjithshme, ai bn prpjekjen pr t qen sa m racional brenda llojit absurd t bots, duke i shqyrtuar lvizjet e bots sipas arsyes s shndosh pr njohje t domosdoshme, por bota joreale e ngatrron ende pa u prshtatur mir. Kjo zgjuarsi q e paraprin at nuk sht vetm nj mirsi e tij, por edhe nj akt psikik i prgjegjshm, i lindur me nevojn pr t rezistuar krahas do fatkeqsie. Njeriu me an t njohjes do ta pranoj ekzistencn joreale t bots duke e pranuar me rregullat e krijuara prej nj krijimi t jashtzakonshm, por pr joshjen e tij shpirtrore dhe intelektuale her-her mbetet pjes e pandashme e absurditetit. Nse do t tentojm ta njohim deri n thelb ekzsitencn joreale t bots, njeriu mund t veproj sipas nj plani t ndrtuar nga arsyeja e tij pr tu prshtatur, pra, e prshtat vetveten drejt t 102

mirs s tij morale. Njeriut i duhet t prshtatet n kt bot t ndrtuar prej provs s domosdoshme, kshtu duke e integruar etikn e tij njerzore prtej do t mete q mund tia mvesh absurditeti i bots. Prshtatja e llojit njerzor prball provs absurde duhet t jet nj kusht i domosdoshm i veprimit ton psikik, prve se ne njerzit duhet t krijojm botn ton reale brenda kushteve t nj filozofie morale, pavarsisht veprimtaris njerzore e cila mund t haset n kontradikt t ndryshme. Mirpo, njeriu sht vepr e vrtet e pashmangshme intelektuale, q arrin t kultivoj veprimtarin e tij edhe prgjat nj loje t diktuar n kontraversitet. Sipas ksaj ne mund ta cilsojm njeriun si nj mjeshtr t vyer i cili, jo vetm q mund t diktoj fardo loj mistike e misterioze t imponuar nga bota dhe ligjsit e saj absurde, por edhe mund t zgjidh problemet sipas prvojave filozofike dhe shkencore t diktuara nga vet ai. Edhe qielli prmbi ne sht nj shprehje e s vrtets n form hyjnore, madje edhe njeriu sht nj e vrtet e pazakont, prderisa e vrtetojm ekzistencn e tij nprmjet mendimeve konkrete t zhvilluara me arsye. Nga ana tjetr filozofia e Spinoza-s mendon se njerzit nuk jan n varshmri pr t vepruar n liri, por thjesht kan iluzion se ata jan t lir t veprojn dhe t shprehin interesat e tyre n baz t pikpamjeve ideologjike. Un besoj se liria ekziston mbi t drejtn ton, por shpreshher sht mohuar, 103
bujar plloshtani
ngase ekziston egoizmi, pra ndikimi ides te tjetri. Liria sht e domosdoshme, dhe derisa nuk imponohet te ideja tjetr ruan vlern e liris, n momentin kur liria cnohet apo imponohet nga idet dhe veprimet e huaja, ather liria ka t ngjar t zhvleftsohet. Ajo ssht e prhershme, as plotsisht e lir, por e ndikuar nga idet tona t hershme. Pra, liria e njeriut sht e kufizuar, d.m.th. sht n varshmri veprimi nga vullneti i Zotit. Moralistt, jo vetm q dshirojn t jen t lir ose t ndikuar nga rregulli hyjnor i nj Zoti, por edhe mendojn pr lirin e t tjerve si nj e drejt absolute e pamohueshme nga autoritetet tjera, sepse kta t fundit gjykojn me parimin e drejtsis s nj shpirti etik. Ktu po shpreh ekzistencializmin e njeriut si nj qllim drejt dashuris pr t vrtetn, dhe nj shkputje hermetike nga kalimi i mundshm i njeriut n pesimizm. do ide pr t cilat ne jemi t prgjegjshm sht nj vrtetim i ekzistencs son si subjekt i prvojs. Sa pr ekzistencn ton nuk sht e nevojshme t krkohet ndonj dshmi reale, sepse n jemi vepr konkrete e Zotit. Derisa njeriu sht pozicionuar prball bots, ather kjo t ngjall prshtypjen q njeriu sht i krijuar q t qeveris me botn. Kjo dshmon se njeriu sht nj pjes e veprs s Zotit, e prirur t udhheq me rregullat e bots, n Tok. Njeriu sht prtej mass kolektive dhe prtej individualitetit, ku n masn kolektive hyn mediokriteti, ndrsa n masn e individualitetit 104

hyn natyra si arsye krijuese. Ai nuk e ka prvojn midis ndjenjave dhe arsyes, sepse ndonjher ndjenja sht m e fort dhe m elastike ndaj arsyes. Ndjenja mund ta shndrroj at n vullnet drejt forcs pr tiu bindur pasioneve t brendshme, t cilat n thelb pasqyrojn egoizmin pr tu lumturuar, dhe ndrkoh pasionet jan t pakontrollueshme duke br q ndjenja t orientoj n kundrshti vlern njerzore q ai posedon. Ndofta ndjenja mund t deprtoj deri n pikpamjet emotive t njeriut pr t ciln ai mund t shfuqizohet nga arsyeja dhe nga paraqitja estetike e tij, sepse ky rast q ndikon drejtprdrejt n sistemin mendor mund tia marr drejtimin moral e ta pasoj prtej s keqes shpirtrore, ku ktu vem rregullat shuhen. Ndjenjat jan t rrezikshme, dhe vendosin emocione absurde pr disa gjra q nuk konsiderohen n mundsin personale. Ndjenja sht delikate, dhe nuk duron t imponohet dhunshm. Ajo krkon t jet delikate me pajisjen pr t ndier gjithka q i duhet njeriut. Te njeriu arsyeja vendos pasionin pr njohje ndaj ligjsive t bots dhe praktikisht vendos mendimet racionale pr shkakun q disa objekte t konsiderohen n mundsi reale pr ti njohur m intuitivisht e m qart. Aftsia nprmjet s cils qeniet njerzore diktojn mendimin prtej njohuris s prgjithshme, dhe se e vrteta e pashmangshme mund t fitohet vetm nga arsyeja e kulluar; prandaj, gjithsecili prej nesh 105
bujar plloshtani
sht peng i asaj q ka punuar n bot, duke u bazuar varsisht n ndjenjat e shpenzuara drejt t mirs apo s keqes. Natyra e njeriut sht i pajisur me ide, kurse ideja mund t fitohet sipas nj gjurmimi duke futur mendjen n meditim. Ideja nxjerr mendimin, ndrkaq mendimi shpreh shkalln e inteligjencs dhe arsyen pr format e mendimit krijues. T gjitha idet e njeriut vijn fal natyrs, dhe arsyeja i prshtat n vetdijn e shqisave. Ndofta natyra e njeriut nuk sht krijuar n at mnyr q t ket t lindur iden, por i sht mundsuar q ta fitoj sipas planit t arsyes njerzore duke e bartur n prvojn e shqisave. Sepse nprmjet shqisave njeriu mund t diktoj shijen, fortsin, elasticitetin, formn etj. Nj ide dhe mendim i arsyeshm prfitohet nga metoda e zhvillimit t inteligjencs, dhe sipas ksaj t fundit orvatja dhe tendenca drejt njohjes s natyrs nga prvoja e arsyeshme vjen n shprehje njohja e natyrs nprmjet intelektit. Fundja, idet q burojn nga arsyeja e kulluar prcaktojn imazhin dhe cilsin e t menduarit ton. Sidoqoft, ai trashgon mendjen nga vullneti absolut i Qenies hyjnore, ndrsa idet i prfiton nga eksperienca e arsyes shkencore, dhe varsisht nga traktati i intelektit, sa ai vet do t jet i zhdrvjellt t arrij t prfitoj njohurit e domosdoshme. Sepse as mendimet, as idet nuk jan t njjta, prandaj nevojiten gjurmime shkencore dhe shqyrtimet e natyrs pr t prfituar 106

motive t ngritura t intelektit, q nprmjet ksaj njeriu t bj modifikimin e arsyes n shkall intelektuale. Vetm sipas ktij plani sistematik njeriu m leht do t mund ti gjykoj ligjet e ksaj bote q jan n thelb absurde. Kjo ekzistenc krkon prej motivit t njeriut t prshtatet, sepse asgj nuk mund t jet n nj lvizje t prbashkt drejt s prhershmes. Pikrisht dhe diturit e njeriut jan nj vllim i zbeht n shqyrtimet dhe hulumtimet mbi botn, dhe mbi natyrn e njeriut, pra substancn e thjesht. Tr diturit tona jan t mangta, por q t mund t arrijn deri n zhvillimin e mundshm shkencor krkohet mendje t shndosh. Mendimet asnjher nuk mund t zgjidhin shtjet e bots, pa pasur mendjen krijuese t zhvilluar n shkall shkencore. Se dhe diturit tona q kemi fituar nprmjet eksperiencs njerzore kan munges t ideve dhe njohurive, sepse jo prher idet mund t ndrtojn sistemin e bots n orientimin e mendjes intelektuale. Diturit tona krahas bots jan nj njohje e obligueshme, q njeriun e angazhon t kuptoj sistemin ekzistencial prball bots. Njeriu sipas arsyes s mendimit inteligjent mund t shqyrtoj t gjitha lvizjet, dhe lndt e natyrs q jan domosdoshmrisht t krijuara pr ambiciet e tij intelektuale, dhe pasi t fitoj kuptimin e njohjes do t kontribuoj n ndrtimin e ekzistencs s tij me mjetet pr jet, q determinojn ekzistenc fatlume. Njeriu nuk sht asgj tjetr, prve se nj 107
bujar plloshtani
rrjedhoj e ngjarjeve t cilt pasojn n natyr, ndrsa liria e tij e ndihmon t sundoj ekzistencn e tij shoqrore prmes ligjeve natyrore. Ai duhet t fus gjykimin mbi njohjen e sigurt t natyrs q t mund t kuptoj sistemin absolut t paramenduar nga veprimi hyjnor, sepse vetm kshtu, pa dyshuar n ekzistencn e natyrs dhe mbi pamjen e njjt t nnshtrimit t saj mund t shqyrtoj t vrtetn e natyrs njerzore.
108
A mund t besosh dhe t mos e dish arsyen?

Njeriu mund t besoj n t vrtetn e krijimit t gjsendit n natyr, nse fut gjykimin e arsyes s vrtet pr t ciln sht i domosdoshm t njoh sendin. Besimi i sendit sht njohje dhe e drejt natyrore pr tu prshtatur me logjikn e shndosh t njeriut, duke qen i bindur racionalisht me arsye shkencore q t besoj mbi sendin e vrtet n natyr. Q besimi t jet i domosdoshm, n radh t par sendi n natyr duhet shqyrtuar sipas planit t arsyes kritike, kshtu duke futur brenda shqyrtimit aplikimin e studimit t sendit nprmjet prvojs shkencore t fituar nga edukimi dhe meditimi filozofik mbi t vrtetn e pashmangshme. Mirpo, pas do besimi t vrtet duhet t ekzistoj nj arsye kritike q josh n thelb t kuptuarit e drejt t gjsendit n natyr, duke e kthjelluar mendimin nga do e met q mund ta godas dyshimin njerzor. Dyshimi q bn t mundur mendjen t futet n hamendje psikike, fillimisht duhet t pastrohet nga pasiguria dhe brishtsia e t qenurit joaktive n lidhje me arsyetimin e sendit, pra ndrkoh duhet shqyrtuar sendin nprmjet arsyes shkencore q t justifikoj veprimin e mendjes sipas nj plani t prshtatshm. Arsyeja kthjellon nga do pasiguri apo kufizim meskin idet dhe mendimet tona duke i plasuar drejt 109
bujar plloshtani
nj shqyrtimi shkencor t prfituar nga prvoja shkencore apo natyralizimi. Nj arsye e vrtet vren m shkoqur ligjet e natyrs, dhe kshtu formon sensin pr t njohur kuptimin e bots dhe pasojat q rrjedhin brenda saj. Ne besojm n krijimin e universit q ht krijuar nga mosekzistenca dhe se zgjerohet pafundsisht, madje besojm dhe n ligjet e natyrs fizike t cilat jan n gjendje t prsosur dhe ne mund ti besojm me an t mekaniks, nga kjo ne pasojm bindjet tona sipas kushtit t ktij universi t pafund e t zgjerueshm, dhe nga ligjet e natyrs fizike. I gjith ky sistematizim mundson deri tek t besuarit me arsye. Mirpo, besimi nuk sht i ligjshm, derisa nuk hyjn n argument dhe arsyeja e kulluar q kjo ta vrtetoj universin sipas kushteve tona ekzistenciale t prfituara nga prvoja jon shkencore. Pa pasur arsye t vrtet nuk mund t besosh n asgj, madje mund t paragjykosh n besimin e sendit n natyr. Q ta besoj sendin n natyr m par duhet ta shoh sendin, dhe pastaj ta kuptoj nprmjet arsyes q n t vrtet ekziston, ku n fund plani i prvojs mendore ta argumentoj ekzistencn e sendit. Besimit mistik apo qiellor i duhet t ket bindjen e arsyes s kulluar, dhe njohjen nprmjet logjiks s ndjenjave pr t kuptuar vrtetsin e besimit si domosdoshmri shpirtrore, sepse ndryshe vshtir se mund t krijoj argumentin e domosdoshm pr t qen plotsisht nj thelb intelektual. T besosh, dhe t mos e dish 110

arsyen; ather kjo do t thot q njeriu bie n contradictio in adjecto! E besoj librin Siddharta se sht shkruar nga mendja e Hermann Hesse, dhe prej ktu formoj arsyen e besimit. Meq e shoh kt libr, andaj e bind veten q ta besoj, dhe ndrkoh ta di arsyen se prse e besoj. N qoft se nuk besoj, ather nuk e di arsyen ose thjesht kam arsye t ngatht. Fillimisht do t duhej ta msoja t fshehtn thelbsore q e prbn besimin, dhe pastaj ta di arsyen e duhur. Nj besim i fsheht mistik dhe hyjnor prfitohet nprmjet prvojs intelektuale, e prirur nga meditimi racional i t menduarit duke u ndjekur pas n format e induksionit, q sht shqyrtimi i t njohurit t formave t natyrs nga e veanta kah e prgjithshmja, dhe kshtu duke futur brenda zhvillimin sistematik t arsyes s kulluar, ne do t mundim t besojm, dhe njkohsisht do t na jepet mundsia q ta arsyetojm me fakte t drejta at q kemi besuar. Me zhvillimin sistematik t arsyes trajtsohet mendja n kuptimin logjik t t njohurit t gjrave n natyr, dhe kshtu hapet udha racionale pr t besuar lvizjet e sendit t ndodhur n univers apo natyr, me justifikimin pr ta arsyetuar apriori. Sa m shum t zhvillohet logjika e arsyes, aq m tepr intelekti pr t arsyetuar bhet m i virtytshm. T besosh, dhe t mos e dish qllimin esencial pr t ciln ke orientuar mendjen sht nj hije q t'i errson syt papritur... Justifikimi sht mjet veprimi i kohs 111
bujar plloshtani
q sjell vetit e brendshme dhe racionale pr t vrtetuar sendin nprmjet arsyes, dhe nga kriteri i vlersimit konsideroj se do veprim q mund t besohet, edhe mund t arsyetohet. Nga kjo del se edhe mund t besosh, por dhe mund t arsyetosh, se m'u ather kur arrin t besosh ke arritur t dish arsyen. Arsyeja e orienton mendjen n funksion llogarits se gjithka q lviz, dhe jeton mund t orientoj drejt lvizjeve fizike t bazuara nga nj rend i ligjit natyror, q kryesisht merret me ndrtimin dhe modifikimin e mjeteve pr jet. Psikika po i kthjellon lvizjet fizike t natyrs duke i arsyetuar n besimin e sendit prmes prsiatjeve mendore. Pra, arsyeja mund t fitohet nga edukimi estetik i ndjenjave dhe intelektit pr t vrtetuar lndt dhe lvizjet e bots, madje dhe duke i prsosur gjithnj e m tepr nprmjet prvojs shkencore, t cilat prfitohen gradualisht e n mnyr sistematike.
112
Mbi kuptimin e rastsis

Rastsia sht koncept psikologjik i pa vetdijshm, q ka lindur si pasoj e gjendjes njerzore, mirpo n kuptimin racional t t menduarit nuk ekziston si e qen e vrtet. Rastsia nuk mund t planifikohet m hert n sistemin e t menduarit, por zakonisht mund t prjetohet nga shkaku i materializuar. Nj ngjarje q ndodh pa e menduar fare si pjes e shkakut sht shprehje e vullnetit t rastsis. sht veprim shkaksor natyror q rrjedh jashta paramendimit dhe vullnetit t njeriut, i cili bhet pjes e pasojs s veprimit t tij. Koncepti i rastsis nuk shqyrtohet, ngase nuk sht nj koncept i zbatueshm q zhvillohet n memorje. Ajo paraqitet si pasoj e domosdoshmris s kohs pr t shfaqur nj ngjarje t re n ekzistencn personale t individit, mirpo, gjithmon duke e ndikuar veprimin e tij sipas rrjedhimit t rastsis. Kam bindjen se sht vshtir t kontrollohet apo t menaxhohet me konceptin e rastsis, ngase ajo lind qysh prpara se mendja njerzore ta mendoj aktivitetin t rrjedhur n pasoj. Rastsia, kushtimisht thn, paraqitet n veprimin fizik dhe shpirtror t njeriut, dhe shfaqet n kushte t domosdoshme pr t 113
bujar plloshtani
krijuar nj shkak t vrtet, q pason deri te vmendja e njeriut. Rastsia lind nga shkaku relativ i natyrs njerzore, por pa e menduar thelbsisht. Thjesht, ajo sht proces psikologjik, q lind nga shkaku i paramenduar i eksperiencs natyrore pr tu ndikuar drejtprdrejt n veprimin intuitiv apo shpirtror t njeriut, duke e krahasuar si veprim i jasht vullnetit. Nj veprim i lindur nga mendimi i dyshimt i rastsis sht nj shprehje pa kuptim. Konsideroj se rastsia sht vetm mendimi i dyshimt, t cilit i mungon shija dhe arsyeja e pastr. Prandaj, rastsin duhet kuptuar si veprim i domosdoshm njerzor, q lind nga shkaqe dhe kushte t panjohura, vetm pr tu ndikuar n gjendjen dhe fatin e njeriut. Rasti lind dhe nuk mund t shmanget, por thjesht prjetohet n thelb relativ duke mos e kuptuar si shkak t menur. Rastsisht, ne e quajm mendimin q hidhet pa u kthjelluar mir, pa e pastruar nga idet e dyshimta, por q ndikon brenda veprimit ton njerzor. Po qe se mendimin e pajisim me arsye t pastr, t rrjedhur nga baza e prvojs, me siguri q veprimet e ndodhura do t ken nj shkak inteligjent, dhe se veprimet nuk do t pasonin sipas planit t rastsishm. Prmes mendimit mund ta gjejm dallimin e favorshm n mes rastsis dhe domosdoshmris. Secili akt i veprimit t mendjes s brisht prjeton rastsin pa e hetuar n defektin e mundshm q mund tia krijoj n realitet, prandaj, gjithka n bot 114

lidhet me arsyen e shndosh, dhe se jashta arsyes qndron nj fund i hidhur. Po qe se mendojm q ne jemi krijuar krejt rastsisht, pas pasur asnj prvoj apo paramendim t caktuar nga idet e jashtzakonshme q n realitet kto ide jan pasqyr e nj Zoti bujar; ather mendja jon bie n kontradikt t plogsht me realitetin e vullnetit hyjnor. Smund t themi se jemi qenie njerzore t krijuar rastsisht, kur e dim fare mir se jemi krijuar pa dshirn dhe vullnetin ton, pra vijm me caktimin e domosdoshm t Zotit. Asgj nuk sht e rastsishme, por nse besojm n rastsin e gjsendeve ather ajo n thelb sht vullnet i pakuptimt q mohon sendin e brendshm t natyrs dhe realitetin njerzor. Nj shprehje pa arsyen e kulluar mund t krijoj dyshimin pr t rn brenda fajit psikik, q njkohsisht mund t nxjerr n drit dshprimin e shfrenuar. Ndrsa nj rastsi pa shkak t logjikshm mund t jet nj vepr e dshtuar q njeriut mund ti krijoj kushte t hidhura n jet. sht nj vullnet i brendshm i njeriut q ndikohet nga rregulli i rrept i Zotit, duke e frenuar apo shfrenuar pas nj realiteti t vrtet pr t. Un mund ta konsideroj ndonjher si veprim pr t na sqaruar vullnetin e bots n kuptimin e frymzuar nga Zoti, por asnjher si nj pasoj e logjikshme q gjrat ndodhin rastsisht. Asgj nuk mund t ndodh rastsisht, pa pasur nj arsye t vrtet. Rastsin e kuptoj si prov materiale e 115
bujar plloshtani
ndikimit t Zotit n pikpamjen e brendshme t vet njeriut, duke ia mundsuar t vrtetn si nj veprim i domosdoshm pr t ciln, ai vet sht i lindur... Pr m tepr vazhdoj t mbroj iden se nse nj grua do t bnte fmijn e saj t dyt, dhe t thoshte se un se imagjinoja dot se do ta bja dhe kt fmij; un vetm jam prekur me bashkshortin tim e kshtu me radh... A sht e logjikshme t themi: kjo grua e bri fmijn rastsisht!? Sipas ktij ilustrimi ne sduhet fare t besojm se rastsia e krijimit apo i ndodhive n natyr jan t nj burimi t dyshimt, pra rastsisht, q n njfar mnyre kjo do t mohonte qensimin e gjsendeve n realitet pa pasur ndonj argument t drejt. Asgj m pastaj rastsis nuk mund t besoj, prve asaj q sht e domosdoshme, pra e planifikuar nga arsyeja kritike apo nga ligji natyror i natyrs. do ndryshim q pson natyra nuk mund t jet si rezultat i rastsis, por i nj shkaku rrjedhs t domosdoshm i planifikuar m hert nga arsyeja njerzore apo nga Providenca hyjnore. Jam thell i bindur se gjithka lviz sipas nj paramendimi suprem dhe relativ, dhe se asgj nuk ndodh rastsisht pa ndonj shkak t domosdoshm. Sa m shum t dyshojm brenda veprimit dhe angazhimit t mendjes pr sende q kan t bjn me pasigurin dhe t metn intelektuale, aq m shum do t ndikohemi prej nj fati t hidhur, e cila njhersh mund t cilsohet si e keqe e domosdoshme. Nj 116

argument i dyshimt mund t eklipsoj pamjen e vrtet t ksaj natyre, madje rastsia si shprehje e pavetdijshme e pa planifikuar m hert mund t ngurtsoj veprimin njerzor drejt realitet thelbsor. Rastsia mbetet nj akt i pavetdijshm, dhe se asgj n natyr nuk ndodh pa ndonj shkak t materializuar.
Mendimi racional
Mendimi racional sht veprimi i mendjes i bazuar nga arsyeja jon e ides s brendshme q kalon nprmjet shqisave, duke e materializuar iden ndrmjet ideve q i kemi pajisur me traktatin pr intelekt, kshtu derisa mendimi i prfituar nga arsyeja e kulluar t vije deri te njohja intelektuale. T menduarit racionalisht burim t vetin e ka nga filozofia racionaliste t bazuar nga arsyeja e pastr. Filozofia racionaliste shpreh aftsin e mendjes s shndosh q t shqyrtoj botn me autoritetin e arsyes, kshtu duke prfituar njohjen prmes njohurive t veta, dhe vrojtimet e shqyrtuara nga arsyeja, t vrtetohen n konkludime dhe vlersime logjike, q n thelb jan t sigurta dhe t drejta. Konsideroj se mendimi racional sht t menduarit me arsye, pra pikpamje e t menduarit shpirtror, q kryesisht mendimi z 117
bujar plloshtani
fill nga instancat m t larta t idealizmit t ideve, duke u nisur nga shqyrtimet e natyrs njerzore deri te njohurit e fshehta t universit. Jam thellsisht i bindur q, nse arsyeja nuk do t ket autoritet pr t njohur t fshehtat e t vrtets, ather njohja nuk do t prfitohet prej nj logjike shpirtrore, por ajo do t mbetet e mangt, pra meskine. Vlersoj se, arsyeja m par duhet t ket autoritetin e t vlersuarit apo t gjykuarit drejt t s vrtets, mbase n t kundrt, nj arsye e plogsht vshtir se do t shkonte aq larg, sa t monte t njohurit e bots me konkludime t drejta. Autoriteti i arsyes sht i rndsishm pr t menduarit tan, sepse prmes saj dallohen tiparet m t fshehta t s vrtets. Sipas arsyes s pastr, e konsideroj natyrn se sht funksion inteligjent i lvizshm, i prbr nga grumbuj thrrmiash materiale, t cilat veprojn sipas nj kushti absolut, dhe si e till sht e pandryshueshme, pra eksperienc natyrore e pagabueshme. Pr tiu prshtatur ksaj eksperience t pagabueshme, e cila sht e lvizshme sipas nj t drejt natyrore, krkon arsye kritike, e cila sht ndrtuar m hert nga baza e gjykimit t drejt, dhe si piknisje praktike ka ta bj njeriun zotrues apo njohs i natyrs. Filozofia racionaliste, si teori njohse e bots sht shprehje e t menduarit praktik, q njeriut i jep pushtet t zgjeruar pr ta zotruar natyrn deri n njohjet m t fshehta, dhe n t njjtn koh i mundson t qeveris me 118

planin e natyrs. Kjo do t thot se njeriu duke bartur autoritetin e arsyes n sistemin e tij intelektual mund t bhet zotrues dhe njohs i natyrs, dhe kt njohje, ai e konsideron si gjykim praktik pr t mirn e tij shpirtrore dhe materiale. E mira e tij shpirtrore sht arsyeja, ndrsa e mira materiale sht qenia. T menduarit duhet t jet mendim i vetdijshm, q realisht t jet i aft t sjell dobin e ideve pr t mirn e mendjes, e cila duhet t shtyj veprimin e saj intuitiv drejt njohjes. Njohja e gjsendit t vrtet arrihet nga arsyeja apo mendja e edukuar nga shkencat dhe artet e bukura, ngase njohja gjithnj lidhet me vullnetin e mendimit t vetdijshm. Ndrkaq, arsyeja si aftsi intelektuale pr t shquar t vrtetn e sendit dhe substancn fut bindjen e mendimit racional pr t prfituar njohjen. do njohje n bot prkon me arsyen e pastr, sepse ndryshe, pa arsye vshtir se do t mund t shqyrtohej eksperienca e pagabueshme e natyrs. Shqisat luajn nj rol t veant n sistemin inteligjent t njeriut duke i dhn mundsin reale t kuptimit t njohjes, ides, mendimit, substancs, materies, shijes, psikiks. Q t jet n formsimin intelektual t njohjes s vrtet, m par mendimi duhet t bartet te shqisa pr tu perceptuar, sepse vetm kjo e fundit shqyrton vlern e brendshme t diktuar kah njohja. Njohja prfitohet nga shqisat, sepse kto t fundit perceptojn pamjen, vrtetsin, formn pr 119
bujar plloshtani
tu njohur n kuptimin e duhur t sendit. Shqisat i mundsojn vmendjes son t jet e prirur pr ti diktuar e njohur gjsendet n natyr, madje dhe duke i perceptuar lvizjet e natyrs gjer n funksionimin e vetdijshm t lvizjeve, q n thelb jan krejtsisht absolute. Pa ndijim dhe arsye nuk ka mendim racional, po as dhe t vetdijshm. Sepse ndijimi dhe arsyeja, i ndihmojn mendimit t jet m i sigurt, q konkludimet t rrjehdin sipas nj plani t logjikshm. do ide apo mendim q pretendon t jet i pajisur me sigurin e njohjes s sendit, m par duhet t kaloj n shqisa q t vrtetohet nga arsyeja e shndosh, sepse shqisa jep efektin ndijor t mendimit gjer n prvojn e arsyes njerzore. Prpos shqiss q t kthjelloj mendimin n vmendje t arsyeshme krkohet edhe arsyeja kritike n ide, sepse nprmjet arsyes m leht mund t arrihet deri te mendimi racional. Mendimi racional duhet t shqyrtoj dhe hulumtoj idet tona n lidhshmri me idet e reja duke i prfituar nga bindja esenciale n arsyen e mendimit njerzor, dhe kshtu t menduarit racional paraqet kndvshtrimin e njohjes s bots nprmjet mendjes dhe arsyes. Sepse mendja apo arsyeja mund t jen n gjendje shkencore t kuptojn ligjsit e bots, pra njohjen gnoseologjike n mnyr thelbsore dhe t domosdoshme. Nj mendim duhet t jet ide shkencore, pra gjurmim thelbsor q ta shquaj t vrtetn, dhe gjsendet e kufizuara n natyr pr t pasur 120

nj shqyrtim m t qart t njohjes s natyrs. Se vetm mendimi racional ndikon n krijimin e ekzistencs son duke i dhn gjithka q i duhet. Mendja si ndijim i prgjithshm prcakton vlern intelektuale t njeriut, varsisht nga idet, q sht ndrtuar sipas planit t prvojs shkencore. Shqyrtimi i gjsendit dhe i substancs s thjesht, n kt rast e quaj njeriun, dhe shqyrtimit t substancs kolektive, ku n kt rast e quaj shoqrin, t cilt nuk ndryshojn n thelb, por q modifikohen nga orientimi i domosdoshm i eksperiencs natyrore. Mendimet racionale sajojn t vrtetn si kushti yn i domosdoshm, ku prfytyrimet e objektit me an t arsyes s kulluar i shmang idet e pasigurta nga ndikimi i mendimeve irracionale. Pas shmangieve t ideve t pasigurta nga psikika, ather mendimi racional krijon modelin e natyrs q shpie n njohje. Kjo njohje sht mendimi racional q buron nga arsyeja e pastr. Q mendimi t jet racional, pra i pastruar nga substancat e dmshme, n plan t par duhet t shmanget do ide e krijuar nga sistemi i reminishencs, pr shkak se, kjo e fundit humb paraqitjen e ides progresive drejt arsyes s pastr, q fundja, t prkoj me mendimin racional. Ky mendim racional, ve tjerash krkon kujtes t vmendshme, q m leht e m shkoqur t mund ti shquaj lvizjet e natyrs, si dhe prmes mendimit t zhvilluar ta orientoj shkencn n progres e sipr. Shkenca ndihmon 121
bujar plloshtani
n vrojtimin e natyrs duke e kthyer njohjen e lnds pr t mirn e njerzimit. Sipas mendimit racional bazohemi t krijojm idet, pastaj nprmjet psikiks i vm n lvizje, dhe nga t vrejturit e vmendshm do t arrijm te njohurit e reja, q prmes shkencs do ti zhvillojm kah e mira e prgjithshme. Shkenca pa mendimin racional sht e that, e pasigurt n vrojtimet e reja, sepse nuk mund t hulumtoj as me metodn e krahasimit, as me metodn eksperimentale, ngase lndt e natyrs nuk vrehen pa ndihmn e mendimit dhe logjiks s shndosh. Konsideroj se mendimi racional sht shrbimi m i mir i shkencs q vrojton natyrn dhe universin. Idet e sajuara, t cilat ndikohen nga sistemi i reminishencs nuk bjn asgj tjetr, prve se e mjegullojn dhe e bjn t pafuqishme vmendjen njerzore duke e kthyer psikikn n krijimin e mendimit irracional. Kjo do t thot se mendimi racional, mes tjerash krkon t jet i vetdijshm drejt nj sistemi inteligjent, dhe psikika t ket zhvilluar normalisht kujtesn, sepse dhe kujtesa ndihmon n paraqitjen e mendimit t shndosh.
122
Mbi ekzistencn njerzore

Njeriu sht i vetm madje, dhe i veuar n kt pjes t ksaj bote t lngshme pr t ciln sht i prirur t jetoj, dhe ti prshtatet ekzistencs s tij ndaj ambientit q e rrethon. Ne jemi t detyruar t ndrtohemi prej nj arsye t shndosh, pr faktin q ti shquajm sa m qart e m shkoqur objektet e natyrs njerzore t cilat na preokupojn, si dhe t ndrtojm pamjen ton t vrtet, me qllim q t jet funksional lidhshmria e vullnetit me vetveten ton. Ose do t kultivojm artet dhe shkencat q t jemi t ngritur shpirtrisht, ose 123
bujar plloshtani
do t kultivojm jetn e shfrenuar pa futur brenda ngritjen shpirtrore, e cila na on drejt skllavrimit t gjendjes s prhershme. Edhe njeriu prej njeriut dallon nga arsyeja dhe intelekti midis tyre, sepse jo doher arsyeja dhe intelekti kan t njjtin potencial intelektual pr tu shquar ndrmjet veti. Arsyeja dhe intelekti te njeriu, n rend t par kalojn n shqisa, q m pas zhvillohen n sistematizim racional duke u shquar n prvojn e mendimit pr ti njohur m qart dhe m gjer substancn dhe sendet n natyr. I gjith ky sistematizim i natyrs bhet n kuadr t vullnetit t njeriut pr t krijuar udhn e tij stabile q e on n prjetsimin e mendjes s shndosh. Ndonjher natyra qndron n nj skaj indiferent me natyrn ton njerzore, dhe mundohet sa m shum t bj punn e veprimit transit t caktuar nga vullneti i jashtm, pra vullneti hyjnor, q n t shumtn e rasteve cilsohet si veprim jashta shqisave tona. Ky veprim transit i natyrs as e kontrollon, as e modifikon n interes prshtatjeje, por mbetet si i till. Megjithse veprimi transit i natyrs sht brenda njeriut, pavarsisht q nuk mund ta prshtatim n interesin ton t prgjithshm. Udha e vetme pr tu prshtatur me veprimin transit t natyrs sht q ta shkrish veprimin e till n njohje t sigurt. Ne jemi t prirur t ekzistojm sipas metods s domosdoshme t ekzistencs, si dhe t prballemi me ligjet q saher nxitin akte absurde mbi shpirtin dhe 124

arsyen njerzore, madje, ndonjher na imponohen n psikikn ton pa dshirn dhe vullnetin ton. Thjesht duhet t mendojm qensisht mbi trajtn e ksaj rrjedhjeje t bots, nse duam t jemi t vmendshm ndaj veprimeve psiko-fizike, ose t gjejm udhn e zgjidhjes q mund t na orientoj drejt jets m t lumturuar, edhe pse kjo bot sht e ndrtuar nga kushti i teoris joreale, q n thelb e bn t pamundur ekzistencn e t qenurit i lumturuar. Shkaku rrjedhs i t qenurit mos i lumturuar me veprimet tona psikike dhe morale ndikohet nga mungesa e liris s mendimit n koh, ose nga ekzistenca e pasigurt e njohjes n shkenc q imponojn raste absurde duke na ngushlluar veprimet tona n jetn reale. Duhet krkuar mendimin racional, pra sigurin e psikiks son, q ta thellojm brenda vetes son si mjet pr ta nxjerr njohjen dhe kuptimin e vrtet t jets, duke e thjeshtuar apo prshtatur veprimin transit t natyrs brenda psikiks son. Nprmjet mendimit intelektual do t arrijm t ndryshojm ekzistencn e bots joreale me pikpamjen q t duket n favorin ton t prvojs reale, sepse kshtu, pra nprmjet mendimit t vrtet ne do t prshtatemi me rregullat e lvizjes s natyrs. Ne jemi pamja e brendshme e vullnetit t nj Zoti t ditur. Ne veprojm n prshtatje indirekte sipas rregullit natyror t prcaktuar m hert nga idet e Zotit. Ne jemi skeptik, sepse duam t shfaqim tendencn pr t 125
bujar plloshtani
vrtetuar pamjen ton me arsyen e t menduarit kritik duke nxjerr t vrtetn nga shkaku te pasoja. Jemi nj vepr e provuar mir nga sistemi inteligjent i Zotit pr t ciln ne, n kt bot prej llumi po dshmojm vetit e nj morali t rregulluar nga ligji natyror i Zotit pr t mirn ton t prhershme, si dhe kuptojm thelbin e brendshm t ktij realiteti t prsritur. Ne jemi dshmia e fundit e ksaj ekzistence absurde pr t ciln, ne njerzit do t qeverisim botn, dhe s fundmi do t jemi t detyruar ta lm kt bot sa t marr, po aq dhe mizore. Kjo sht nj prov e fundit q ne trashgojm duke paraqitur kushtin e duhur t ekzistencs son drejt njohjes. Njeriu me njohjen e sigurt prmbush standartet e tij njerzore t prcaktuar m hert nga Zoti, dhe kt njohje njeriu duhet ta prfitoj madje dhe ta aplikoj rreptsisht, ngase sht n t mirn e tij. Jemi t rekomanduar q ta njohim t vrtetn, ose ta tejkalojm vetveten n shrbimin m t mir t mundshm, pr shkak se n kt bot lidhet gjithka me prgjegjshmrin e veprimeve njerzore, ku dhe faji dhe triumfi rndon mbi njeriun. Pasi mendja njerzore ka fituar nj pjes t konsiderueshme t njohurive t mjaftueshme mbi botn, n rend t par njeriut i lind bindja e vlersimit n varshmri konstante me natyrn fizike, natyr kjo, e cila argumenton kuptimin thelbsor t njeriut dhe bazs s tij intelektuale, duke e ndikuar at t 126

vihet n shrbim t vullnetit t tij pr t ekzistuar sa m qensisht. Duke bartur arsyen ai do t synoj t vrtetoj vetveten si pjes e pandashme me natyrn fizike. Sepse sht natyra ajo q e kthjellon t provoj njohjen, ekzistencn dhe gjithka q i duhet. Pas njohjes ai do t prjetoj autoritetin mbi pamjen e tij individuale q prkon me udhn intelektuale. Autoriteti i tij do ti ndihmoj n ekzistenc shoqrore duke i bartur n sistemin e tij psikik konceptin e dashuris s jets. Kjo pr gjat gjith jets do ta ndihmoj t ec krenar, por duke njohur, tashm botn, ne do t kuptojm se ligjet e natyrs jan nj sprov e hidhur e ekzistencs njerzore, prandaj, pas ktij autoriteti qndron nj fat i hidhur q askush prej nesh nuk e dshiron. Ai fat i hidhur sht se nj dit njeriu do t shuhet nga kjo bot e marr, ku vetm autoriteti dhe njohja do t qndrojn pas tij. Autoriteti i fituar me prvoj shkencore, dhe njohja e fituar nga eksperienca intelektuale jan argument i vetm q do t dshmojn mbi kuptimin e vrtet t njeriut. Pra, vepra e tij q do t shrbej n t mir t natyrs njerzore mbetet i vetmi autoritet i pamohueshm ndonjher. As mendimi i vetdijshm, asgj nuk e zgjidh shtjen e shuarjes s njeriut nga kjo bot, prve se ligjet e natyrs q na redaktojn psikikn drejt nj bote t prjetshme. T besuarit n prjetsi lidhet me aktin e prgjegjshm t lvizjeve t njeriut brenda kushteve t ksaj ekzistence relativisht 127
bujar plloshtani
t prsritur. T qenurit i prgjegjshm pr veprimet njerzore mundson varshmrin e njeriut me botn e prjetshme.
Arsyeja logjike e ekzistencs son

N kt bot gjithka mund t jet e domosdoshme, por vetm sipas nj vullneti suprem. Bota dhe ligjet e saj nuk jan shqyrtime t rastsishme, por t arsyeshme me plot bindje njerzore. Asgj nuk mund t 128

jet rastsisht, duhet t ket nj shkak q t rrjedh pasoja. Arsyeja logjike e ekzistencs son sht shkak i domosdoshm pr ti prmbushur nevojat tona njerzore me bindjen pr t triumfuar kurdoher. Qllimi pr t ekzistuar sht i lidhur ngusht me lidhjen e vullnetit t njeriut n kt bot, duke na sjellur mundsin e ideve tona pr tu lidhur me idet e reja, kshtu ne vijm deri te njohja. Arsyeja jon prve se na ndihmon n sigurin e mendimit, ajo njkohsisht bn dhe sistematizimin e ides pr t kaluar n kufijt e shqisave me t vetmin logjik q t shquaj ekzistencn ton drejt njohjes s vrtet. Njohja na on t jemi t pavarur, dhe t disiplinuar ndaj rregullave dhe ligjeve t ekzistencs son. Ne ekzistojm sipas nj rrjedhoje logjike t vullnetit absolut t nj Zoti bujar, sepse mjeti i krijimit t ksaj ekzistence sht art q po v n lvizje krejt pamjen ton njerzore. Kjo mund t vrtetohet m shkoqur duke e eksploruar rendin absolut t Gjithsis, ku ky rend sht n lvizje t prhershme, dhe se nuk ngatrrohet asnjher n vazhdimsin e procesit hyjnor. Rendi absolut i Gjithsis dhe i ligjeve t natyrs ndrmjet veti jan veti e krijimit hyjnor, ku vshtir se mund t pengohet procesi i lvizjes s prhershme t universit dhe natyrs, t cilat secila prej tyre jan n vazhdimsi t caktuar e t rregulluar n mnyr t prsosur. Arsyeja jon mund t shquaj universin si nj krijim i vetdijshm dhe tepr serioz, i cili sht i pajisur me t 129
bujar plloshtani
gjitha kushtet e mundshme hyjnore pr qarkullim absolut t pagabueshm n hapsir, ku, edhe universi, edhe natyra ndrmjet veti jan plotsisht t vrtetueshme. Mjafton t fusim arsyen n plan kritik, duke vrojtuar apo vshtruar universin, me siguri se do t kuptojm nj lvizje t arsyeshme, q asgj nuk prplaset apo t ngatrrohet drejt udhs pr n Tok. Madje, edhe natyra, si e drejt natyrore sht n lvizje t arsyeshme, sepse asnj trup fizik nuk sht jashta vullnetit t njeriut, por vepron sipas nj energjie dhe force natyrore, dhe se gjithka q shohim sht nn kontroll t vazhdueshm. Kjo t jep bindjen e vrtet, se arsyeja jon mund t logjikoj sipas nj gjykimi kritik, duke formuar kshtu prshtypjen e sigurt t njohjes s vrtet. Njeriu e ndien s teprmi nevojn e domosdoshme t qenurit i vetm, pra t jetoj me shpirtin e tij t ndikuar nga shprehja e vullnetit q shpie drejt liris. Arsyeja logjike e ekzistencs son lidhet me shqyrtimin e pajtueshmris s ideve t hershme me idet e reja racionale, kshtu duke vn veprimin e mendjes t njoh natyrn si e drejt natyrore. Sigurtisht, q prshtatja e veprimeve tona psikike me rregullin e ksaj ekzistence natyrore vrteton arsyen logjike t ekzistencs son, ngase prshtatja sipas mjetit t disiplins e konsideron ekzistencn njerzore drejt arsyes logjike. Edhe pse kjo ekzistenc e hidhur e jona na imponon nj realitet t hidhur, 130

t parezistueshm gjer n trajtimet thelbsore, ai do t tentoj me do kusht t priret pas liris dhe qetsis shpirtrore. Liria jon e ekzistencs sht e domosdoshme pr t ndikuar vizionalisht n veprimin e psikiks, sepse nprmjet liris prfitojm kulturn e intelektit n zhvillim e sipr; ajo nuk sht brenda ndikimit t kushtit pr jetesn ton, por ndonjher liria jon imponohet nga raste absurde q n disa raste mund t jet jashta vullnetit ton pr t vepruar. Edhe po t guxojm ne ta ndryshojm, m kot nuk ia arrijm qllimit. Sepse ne ekzistojm sipas nj paramendimi t jashtzakonshm, dhe pr faktin se duhet t gravitojm t vrtetn e domosdoshme brenda arsyes s kulluar me pikpamjen pr t argumentuar natyrn e njeriut si pjes e vullnetit t Zotit. Pra, e gjith ekzistenca jon lidhet me njohjen ndaj t vrtets, dhe shprehjen e bots sipas llogaritjes intuitive duke e prmirsuar ekzistencn ton gjer n thelb. Vetm njohja e vrtet mund t na shptoj nga cinizmi i hidhur i ksaj bote t lngshme, ndryshe pa vullnetin e njohjes dhe intelektit n shkall t arsyeshme mund t jemi fare pran hunbtirs. Gjithsesi pa lirin, asgj nuk mund t arrihet. Liria sht burimi pr t cilin ne i prkushtohemi gjat gjith jets, n momentin q liria jon imponohet, ather ne vese mund t hamendsohemi n ambiciet njerzore. Pasi t kemi formuar lirin dhe tolerancn brenda etiks shpirtrore, njohja 131
bujar plloshtani
jon do t ndikoj me sistemin inteligjent n t kuptuarit e drejt t bots. Sa m shum t priremi pas njohjes, aq m tepr prfitojm arsye kritike pr t gjykuar besimin dhe idet e veanta dhe t prgjithshme drejt nesh. Sepse idet e thjeshta dhe t prbra, t cilat prfitohen nga njohja e mirfillt do t mbeten si perla ndriuese n sistemin ton intelektual.
Udha e misionit njerzor

Ne vijm nga domosdoshmria e nj qllimi hyjnor, i cili n thelb sht i angazhuar 132

intelektualisht t prmbush misionin njerzor. Misioni njerzor lidhet drejtprdrejt me sistemin inteligjent pr t vepruar me arsye krahas ligjeve t natyrs, t cilt jan t bazuara sipas nj kushti q prcakton vlern apo veprn intelektuale t njeriut. Kushtin paraprak t siprprmendur duhet kuptuar si nj vullnet t lir, i prcaktuar nga dshira e vet njeriut pr t zgjedhur vullnetarisht se far do t vendos pr fatin e tij t ardhshm. Vullneti pr t ardhur n kt bot i takon nj Zoti t vrtet, i cili vendosi t krijoj universin si pasoj e njerzimit. Ekzistenca jon e prditshme erdhi si pasoj e nj paramendimi t jashtzakonshm m t vetmin qllim pr t udhhequr e hulumtuar botn, pra, njeriun e konsideroj si zvends n Tok, mbasi sht i pajisur me arsye t shndosh, i aft pr t medituar n fshehtsit e mundshme t Gjithsis. N fillim nuk ishte askush, pos nj Zoti t vrtet, q e admironte krijimin e universit sipas nj kushti absolut t lvizshm. Domethn, m par duhet t jesh, q t ekzistosh. Njeriu ka ardhur si rezultat i krijimit t bots pr t pasur nj arsye n njohjen e bots, dhe t mund t v rend orientues mbi qeverisjen e ktij plani absolut. Njeriu erdhi nga nj nevoj hyjnore pr ti prmbushur detyrimet e tij n Tok, pra u caktua t qeveris me ligjet e bots ku, dhe ndrkoh do t duhej t mbante prgjegjshmri morale e njerzore ndaj do veprimi apo akti t kryer n kt plan absolut t bots t fus bindjen e 133
bujar plloshtani
qllimit. Pr t udhhequr vetveten n kt ekzistenc joreale duhet t njohesh misionin njerzor duke u orientuar sipas mjetit t arsyes dhe intelektit, sepse ndryshe kjo ekzistenc sht fiktive e parezistueshme. Arsyeja duhet t jet e mvetsishme, e zhvilluar n kushte njerzore, pra pr t qen e jetsuar n kt bot, m par duhet t jet konkrete dhe e logjikshme n hartimin dhe shqyrtimin e lvizjeve t natyrs. Kjo bot transite fsheh prgjigjet absolute pr ta triumfuar gjer n thelb, dhe udhn ton t vrtet q me siguri duket t jet fshehur brenda nesh. Nj vmendje e plot me zbatim t arsyes s pastr do t mund t na ndihmonte n krijimin e vetvetes n burimin e domosdoshm shpirtror. Andaj, arsyeja jon na zgjon drejt ktij misteri pr t qen t vmendshm n prpilimin e ideve pr ndryshim brenda reformimit shpirtror, dhe pastaj mendja nis punn pr t zbrthyer joshjen e ekzistencs sipas planit t nevojshm, q sht arsyeja e pastr. Domethn njeriu ka ardhur pr ta br jetn sa m konkrete, m reale duke i dhn kuptim real ndijimeve tona q suksesi t jet pjes e pandashme e jona. Kshtu ekzistenca jon duhet t shrbehet drejt arsyes pr ti njohur drejt dhe qart sendet n natyr, dhe se vullneti pr ta jetuar jetn deri n ndryshimin e gjendjes m optimale t mundshme mbetet nj lidhshmri midis vullnetit dhe liris pr t vepruar. Secili njeri e justifikon ardhjen e tij kalimtare nprmjet 134

pamjes s tij t brendshme q jan idet, dhe shpirti i lir q sht i prirur t logjikoj dhe arsyetoj. Idet e prcaktojn njohjen e diturive t tij, ndrsa shpirti i lir prcakton vullnetin pr pushtet dhe intelektual drejt angazhimeve dhe ambicieve jetsore. T frymzuar pr tu prballur me konceptet e ksaj bote t cilat jan nj prov e magjishme pr t gjithe ne, por dhe pr t ln vepra jetsore. Sigurisht q nuk kemi ardhur me vullnetin dhe mundsin ton, por nga vullneti dhe vendosshmria e nj Zoti pr tu pajisur me nj shpirt mistik q sht prtej misterit, ku jemi t detyruar t qeverisim planin ton njerzor sipas nj ekzistence absolutisht transite. Fundja, dhe pr t njohur t vrtetn e pashmangshme, e cila njhersh sht e lindur brenda karakterit ton si domosdoshmri mistike pr ta orientuar vetveten drejt mjeteve pr jet t gzueshme, madje, ku kjo njohje do t na ndrioj udhn ton kah suksesi shpirtror, udh kjo, q shpesh ne e kalojm midis s mirs dhe s keqes. Natyra njerzore sht pragu midis sprovs dhe pushtetit pr vullnet. Sprova, e cila sht e pranishme te njeriu, si mjet i ekzistencs njerzore mundson t kthej veprimin e njeriut n kundrshtim me t drejtn dhe lirin e tij t veprimit, me qllim pr t vrejtur t vrtetn dhe formimin inteligjent t shpirtit. Shpirti i diktuar pas t vrtets do t vrtetoj me do kusht se ligjet e natyrs q e sprovojn botkupimin e 135
bujar plloshtani
shpirtror t njeriut, nuk jan asgj tjetr, pos vlersim, udhzim apo stimulim i psikiks pr ta orientuar kah e mira. Sprovn e kuptoj si nj gjendje e vullnetit t natyrs fizike, q e motivon njeriun t jet sa m i aft e m i vmendshm n t kuptuarit e drejt t rreziqeve t mundshme q burojn nga bota transite. Se ai n dshiron t ndryshoj vetveten n drejtim t paqes shpirtrore, apo t rrezikoj lojn e keqe brenda bots kalimtare sht e drejt e tij e prcaktuar vetm nga vullneti i tij individual.
136
Udha jon intelektuale

Ne duhet t zgjedhim nj udh racionale q na shpie n pikpamjen e ideve universale, t cilat jan t gatshme t ndryshojn ekzistencn ton n t mirn individuale dhe kolektive, pra q na orienton drejt njohjes s vrtet. S pari, ne duhet t udhhiqemi pas traktatit mbi arsyen e mendimit racional, ku mendimi i vetdijshm do t na detyroj sistemin ton psikik t priret ndaj njohjes s vrtet nprmjet mendimit q do e bartim n shqisa pr t verifikuar njohjen e drejt, kshtu duke na u paraqitur idet e reja t cilat shrbejn pr ndryshimin e gjendjes shpirtrore dhe morale, ku jetn ton do ta v n shrbim intelektual. Prmes arsyes s mendimit racional, vihen idet tona n ecuri progresive t cilt synojn drejt ndryshimit reformues, ku m leht mund t kthjelloj imagjinatn pr ta shquar me ndijim t veuar njohjen e vrtet, e cila kjo njohje sht ndriimi i shpirtit. Mendimi i formuar nga nj shije klasike, dhe njherit mendimi i dal nga eksperienca e arsyes njerzore rrit ndikimin e intelektit, q t ket lidhje t vullnetshme me sistemin inteligjent t t menduarit pr njohje intuitive. Me siguri, q njohja intuitive sht shprehje e nj njeriu t edukuar nga plani estetik shpirtror, si dhe nga kohzgjatja e ndjenjave. Kjo njohje intuitive rrit vllimin e ndikimit t pjesrishm t njohurive t 137
bujar plloshtani
mjaftueshme, dhe njkohsosht i hap udh arsyes son pr t menduar dhe shqyrtuar botn prmes mendimit racional, t udhhequr nga plani intelektual. Pa arsye dhe ide racionale njohja do t ishte e mangt, dhe nuk do t kishte jetgjatsi progresive pr t vepruar sistematikisht. Prandaj, filozofia racionaliste q n thelb nnkupton t menduarit me arsye t pastr, mundohet sa m shum q t jet e mundur ti prkushtohet njohjes s natyrs njerzore nprmjet arsyes s kulluar, ku njeriu duhet t mendoj racionalisht, me t vetmin qllim pr t ardhur deri te kriteri i vlersimit t ligjsive t bots. Q mendimi i arsyeshm t jet funksion i prgjithshm i domosdoshmris shpirtrore, m par duhet t bartet npr shqisa, sepse mendimet e sistematizuara nga shkaku i arsyes mund t lexohen m shkoqur e m qart nprmjet shqiss. Shqisat i mundsojn arsyes t shquaj mendimin njerzor deri n njohje t vrtet duke ia shtuar pjesn e verifikuar, pra pjesn logjike t t prekurit, t t ndierit, etj. Organet e shqiss na mundsojn ta ndjejm formn dhe prbrjen e nj sendi n natyr, duke formuar kshtu kuptimin e vrtet t forms, shijes, madhsis, pr t ciln psikika jon prmes t vrejturit t vmendshm do t na diktoj ta njohim m leht sendin n natyr. Njohja e vrtet sht parafytyrimi i lidhshmris s vullnetit t ideve t hershme me fardo ideje racionale n pajtueshmri me 138

intelektin. Ajo mund t fitohet nga eksperienca e arsyes njerzore, e cila kalon nprmjet shqisave tona duke i akumuluar teorit shkencore nga arsyeja e qart n prvojn e mendimit intelektual. Njohja dhe e mira ekzistojn n nj pik, ktu n kt horizont t pafund, por q ti ndjejm brenda nesh, n rend t par duhet kuptuar vetveten si art i shprehjes s lir, e aft pr ti shqyrtuar ligjsit e natyrs. Ne duhet t shkojm prtej intelektit ton, se kshtu n fakt, ne do t kuptojm njohjen dhe t mirn, si pjes e vlefshme e udhs son intelektuale. Njohja dhe e mira jan brenda nesh, mirpo, njeriu nprmjet veprimit t sjelljeve drejtohet kah e mira, ndrsa nprmjet intelektit drejtohet kah shqyrtimet e njohjes shkencore. Gjithka sht brenda nesh, e mira, e keqja, por dhe urtsia pr t vepruar sipas nj paramendimi t vmendshm, prandaj ne duhet t krkojm njohjen q t priremi drejt edukimit t vrtet, e cila na shpie n njohje. Njohja ka veti t lart morale, ngase ajo pasuron mendjen me njohuri t mjaftueshme sa pr ti diktuar lvizjet e natyrs, dhe njohur disa fshehtsi t universit, duke e ndriuar shpirtin njerzor kah e mira e prhershme. N t kundrt, mosnjohja e natyrs, pra, injoranca mund t dmtoj intelektin ton shpirtror dhe mendor duke e errsuar vetdijen njerzore t orientohet kah e keqja. Udha jon intelektuale sht vetm njohja, pastaj nga njohja prfitohen sjelljet, diturt, mirsit, e keqja, vullneti apo dhe 139
bujar plloshtani
dashuria. Ne do t shkojm drejt nj udhe t gjat, ekzaktsisht ku prfitohet njohja ndaj sendeve, dhe m pas t frymzuar do t veprojm mbi paraqitjen dhe vullnetin e ksaj bote t squllt me pikpamjet pr t vazhduar synimin drejt t mirs s prgjithshme. E mira e prgjithshme sht nj kusht i ekzistencs son q smund ti shmangemi dot, sepse nprmjet t mirs ne mund t orientojm planin e t vepruarit kah idet progresive q vihen n shrbim t shoqris. Udhtimi yn drejt t mirs s prgjithshme lidhet me njohjen, ndrsa njohja me arsyen, ndrkaq arsyeja me prvojn shkencore. E mira e prgjithshme sht natyra e prsosur e jona e krijuar nga edukimi estetik i shpirtit, q realisht mundson nj vullnet t prirur pr t vepruar n mnyr intelektuale brenda liris shpirtrore. E mira duhet t sjell lirin e mendimit dhe ambicieve tona pr ta ndryshuar botn, t paktn duhet ta bj t prshtatshme pr hir t interesave t prgjithshme, q nga kndvshtrimi yn t duket sa m racionale. Burimi i s mirs sht nj ide e Zotit q krijon nj rregull inteligjent pr ti perceptuar, dhe njohur sendet n natyr duke qen t prshtatura pr t mirn e tij. Ky shkak i domosdoshm i s mirs lind nga arsyeja e kulluar, q njeriu i ditur e ka t lindur n etikn shpirtrore, por q me eksperiencn njerzore do ta prsos, q m pas e mira t shrbej pr t vshtruar apo njohur thelbsisht ligjet e natyrs dhe njeriun. Duhet 140

kuptuar se ligjet e natyrs vlejn pr sistemin intelektual t njeriut, q ai ti vrojtoj dhe shqyrtoj prmes mendjes s shndosh t gjitha lvizjet e natyrs fizike, q jan t ngjashme drejtprdrejt me vullnetin njerzor, pr t ciln njeriu m par duhet t njoh gjer n thelb funksionin e brendshm t rregullit t natyrs, me qllim q ta oj at deri te ndryshimi pr t mirn e gjendjes s tij shoqrore. Ndryshimi i gjendjes shoqrore bhet sipas nj plani t intelektit hulumtues, duke e vn dijen e fituar n shrbim publik. Ky hulumtim i njeriut sht nj shtytje drejt shkencs dhe zbrthimit t natyrs pr t prfituar sa m shum njohje korrekte, e cila sht n t mirn njerzore, e q m pas nxit arsyen t diktoj rregullat pr orientimin e jets s tij shoqrore duke e shndrruar n mjet intelektual.
141
bujar plloshtani
Qllimi i bots dhe i njeriut

Qllimi i bots sht nj mjet i domosdoshm i Zotit pr ta provuar njeriun si nga sjellja dhe prgjegjshmria e tij, mirpo, n radh t par ndaj vetes, shoqris dhe Qenies s domosdoshme. Kjo prov sht justifikimi i qllimit t arsyes njerzore. Qllimi i bots nuk sht asgj tjetr, prpos nj model i provuar i veprimit t njeriut q duhet t tejkalohet nprmjet ekzistencs son transite. Botn duhet par ose si nj botkuptim pr tu arritur synimi i njeriut ndaj t mirs s prgjithshme, ose pr tu arritur synimi i njeriut q bie brenda normave t interesit t s keqes. Qllimi i bots sht gati sterile n thelb, por vepra e njeriut e bn t joshet, dhe t ngjizet sipas nj veprimi absurd i cili n realitet sht steril dhe i pakuptimt. Ndryshe, nuk mund t ket udh tjetr pr ta shmangur kt absurditet, sepse ligjet burojn nga nj forc joreale, q urtsisht jan n kundrthnie me veprimet e njeriut. Ndrsa po t vrejm nga plani i vizionit progresiv, veprimi i njeriut t ditur bn prpjekje t vazhdueshme pr t sjellur nj metod 142

shkencore m t sofistikuar, me qllim pr tiu prshtatur ligjeve t bots duke i sajuar vetvetes nj ekzistenc ku n esenc do t jet e gzueshme. Duke e ditur q ligjet e bots n thelb gravitojn brenda rrezikut, por me nj sajim t shpress pr tu prshtatur me ambiciet dhe vullnetin e njeriut, gjithsesi se kjo bot mbetet nj loj e hidhur e ekzistencs son q fatkeqsisht ne do ta kuptojm pasi prsritja e bots t prfundoj fund e krye. Bota na detyron t prballemi me kushtet e saj absurde duke na nxjerrur jashta vullnetit pr t shpresuar mbi mjetet pr jet fatlume, por gjithnj e m tepr na hedh brenda hunbtirs pr t mos guxuar. Por, rndsia e t kuptuarit t veprs psikike q sht e ndrgjegjshme, ajo n rend t par niset nga nj thelb absurd q t shtyn brenda rrezikut t sprovs, e cila ndrkoh pa e kuptuar ne na v n loj t keqe. Kjo loj e keqe e bots q i bie fatit t njeriut sht nj burim i mistershm q on n neglizhencn e paraqitjes s bots thelbsisht t lumturuar, por pr ne, sigurisht q mbetet nj kalim i hidhur e i pakuptimt, por me shpresn se prvoja intelektuale e ekzistencs son do t na edukoj dhe kthjelloj drejt prshtatjes, ose kaprcimit t lojs s keqe. Prvojn n kt rast e kuptoj, si nj arsye q duhet t jet e aft ta kuptoj njohjen e bots si nj prshtatje e vetme, q njeriun do ta orientonte drejt mjeteve pr paqe t mjaftueshme. 143
bujar plloshtani
Qllimi i njeriut sht q t parazgjedh kushtin e domosdoshm pr fatin e tij t ardhshm, ndrkoh ai kusht duhet t prmbledh brenda vetes principet pr t njohur t vrtetn e pashmangshme, e cila do ti shrbej t mirs s tij shpirtrore. Fundja, secila krijes njerzore do t duhej t synonte pas t vrtets me arsyen e vetme q t shuante kshtu thelbin negativ t bots, e cila njherit nxjerr ndrgjegjen dhe aktet psikike prpara prgjegjshmris, gj q kjo do t thot se prgjegjshmria sht funksioni ky q e graviton n veprimin e mendjes s njeriut. Secila shkenc krijon gjer n joshjet thelbsore mundsin e njohjes pr tu kuptuar vullneti i t mirs njerzore. Shkenca sht nj ide e vrtet q ndihmon t shquash teorin e njohjes e nisur nga faktet reale, ku nprmjet njohjes t hap udh racionale t vish deri te e vrteta e vetme. Dhe e vrteta sht nj lloj shkence e prfituar nga njohja, sepse n fakt ajo del nga dituria q na bekon shkenca dhe artet. E mira njerzore prfitohet gjithnj e m shum nga joshjet e mendimit racional, e ndjekur pas nga arsyeja kritike q bn prpjekje pr ta sistematizuar veprimin e mendjes gjer n njohje intelektuale. Gjithashtu, mendoj se e mira njerzore mund t prfitohet edhe nga krkimet e vazhdueshme t arsyes son brenda vetes, duke synuar n vrtetimin e sendeve n natyr krahasuar me metodn kritike t t njohurit. Pasi t kemi fituar t mirn njerzore nga njohja shkencore apo nga 144

metoda kritike e t njohurit, ather duhet ta vm n shrbim m t prgjithsuar, sepse vetm kshtu ajo do t rimkmb lirin e veprimit mbi lvizjen e natyrs, dhe aftsin ton pr udhheqje t vyer intelektuale. Njeriu, prve qllimit pr t ekzistuar, ka dhe qllimin pr ta njohur vetveten n plan m t prgjithshm, ktu hyjn angazhimet e tij n lidhje me natyrn, Zotin dhe me vetveten. Qllimi pr ta njohur vetveten sht i pashmangshm, por q ta njohsh vetveten, s pari duhet arsye t shndosh me t vetmin shkak, q qllimi t bhet i vetdijshm apo racional. Q t kemi qllim skajshmrisht t volitshm duhet t priremi drejt nocionit t s mirs, pra t kalitemi pr tu prshtatur ligjeve t natyrs, ndrkoh tu bindemi urdhrave t nj Zoti t ditur, si dhe t orientojm mendjen ton drejt nj sistemi inteligjent, ku plotsohet qllimi i njeriut ndrmjet ekzistencs reale dhe hyjnore.
145
bujar plloshtani
Egoizmi tek njeriu

Egoizmi tek njerzit mund t shprehet si nj motivim klasik q e udhheq njeriun nga dshirat dhe vullneti pr jet intelektuale. Kjo bot transite sht e ndrtuar nga ligje ekzakte, t cilat pr mendjen e njeriut jan enigmatike pr ti shqyrtuar prtej njohjes njerzore, sepse ligjet natyrore veprojn jasht vullnetit njerzor. Nj veti e egoizmit sht ekzistente te njeriu, sepse sht e ndrtuar si pjes prbrse e ksaj natyre. Askush nuk i njeh ligjet e bots gjer n edukimin estetik, sepse jan burim i arsyes hyjnore t cilat jan t pandryshueshme n thelb. T qenurit egoist intelektual duke rendur pr t shquar njohjen, si veti e brendshme e tij sht mjet q justifikon veprimin njerzor, megjithat, ligjet e bots kan qen dhe para krijimit t universit, t cilat kan shrbyer pr rregullimin e 146

marrdhnieve ndrmjet njerzve. Bota sht joreale e ndjekur pas nga egoizmi, dhe nocione t pafundme q i dedikohen vetive t brendshme t njeriut. Egoizmi dhe natyra e tij brenda njeriut duhet t jet nj prirje q ka lindur m hert, dhe nga sistemi i t jetuarit; ai parafytyrohet si lindje dhe zhvillim i domosdoshm n karakterin e njeriut duke u prhapur n cilsin e xhelozis naive. Nocioni i egoizmit lind nga natyra jon njerzore, mirpo, m von, ai zhvillohet sipas kushtit q varsisht njeriu do ta orientoj. sht nevoj shoqrore q lind n ndjenjat njerzore, ku qndron jasht vullnetit pr ta ndrtuar e modifikuar si nocion i volitshm t qndroj n karakter. At mund ta orientojm dhe ta prshtatim brenda karakterit ton, por jo dhe ta ndryshojm apo shmangim krejtsisht. Sepse sht e pamundur nj veprim i till, duke e ditur q ai ka lindur, dhe se vshtir mund t modifikohet drejt qllimit ton prkats. Ne mund ta shfaqim at me kohn, apo me mnyrn ton t t jetuarit prball ligjeve t ksaj bote q na imponon natyra shoqrore, si dhe aktet misterioze t cilat jan n kundrshtim me pamjen ton t brendshme dhe t jashtme. Po qe se egoizmin e shfaqim sipas kujdesit dhe t mirs son njerzore, egoizmi ndryshe ska si t funksionoj kundrejt sjelljeve tona njerzore, ai thjesht do ta drejtoj sjelljen ton me vemendje psikologjike, dhe vetit e tij do t jen kaq t kontrolluara, saq vshtir mund t diktohen 147
bujar plloshtani
drejt objektit t s keqes. Paraqitja e theksuar e egoizmit n bot mund edhe m shum ta ndrlikoj sistemin njerzor duke instaluar xhelozin naive, dhe kshtu ka gjasa reale ta bj m absurde ekzistencn e njeriut prball ktij realiteti t hidhur njerzor. Egoizmin sipas shqyrtimit pozitiv, n radh t par mund ta marrim si nj pikpamje e arsyeshme psikologjike q ndrion vetit e moralit. Saher q njeriu sht egoist duke mos dmtuar tjetrin, e duke qen i pajisur me zili t mdha pr t arritur nj veprim t suksesshm n jetn e prditshme ndihmon n zgjidhjen e problemeve duke i uar prpara lvizjet shoqrore. T qenurit egoist pr t vn n lvizje t mirn e prhershme mbi paraqitjen e ndryshimit t gjendjes njerzore n formatin estetik e psikologjik, fillimisht sht nj domosdoshmri e krijimit t ktij njeriu mbi do edukim suprem t mundshm dhe t prfitoj mbi shqyrtimet e arsyes s mendimit t shndosh. Mirpo idet e gjenive nuk imponojn tjetrit, por priren t prhapin idet iluministe q njerzimi t ndikohet e t qeveris me idet e tyre q n thelb ngjizin progres. Njerz t till vijn nga qielli duke vshtruar pozitn e mjerueshme t qenieve njerzore, ku ndrkoh te ata mund t vrehet shkoqur q jan t pajisur me misionin pr ta ndryshuar gjendjen njerzore drejt t mirs s prhershme. E mira e prhershme ndikon n prmirsimin e moralit dhe njohjes s sendeve me llogaritje shkencore. E mira e tyre po 148

krkon t shprndahet si vezullim i shpejt tek shoqria jon e amullt, q mendja dhe veprimi mendor ka ngrir brenda nj norme t zbrazt morale. Egoizmin sipas shqyrtimit negativ, n radh t par konsiston n pikpamjet negative t moralit. Duke u nisur sipas ksaj, egoizmi mundson nj imponim t ideve t tij vetjake tek tjetri duke ia marr t drejtn e veprimit pr t shprehur vullnetin e arsyeshm personal. Nj shpirt pak poetik drejt forcs intuitive sht m shum nj kahje q drejton pozicionet e mendjes s njerzimit, dhe nj mundsi m shum pr ta kuptuar nocionin e bots. Njerzimi sht egoist, dhe imponues tek mendimet e t tjerve. Imponimin e ideve te tjetri e kuptoj si kureshtje pr t shfaqur veprimin e mendjes n t mirn vetjake t individit, pa shikuar e menduar n realitetin e hidhur q mund ti shkaktohet tjetrit. Sa m shum t imponohet ideja te tjetri, aq m shum njohja humb ndriimin e saj, dhe shuhet si nj meteor i fundit. Imponimi nuk sht arsye, por forc ku iden e tjetrit tenton ta shndrroj pr hir t qllimeve personale. Ky lloj imponimi mund t jet nj rast pr t shprehur provokimin e ides s tjetrit pr t rn brenda rrezikut naiv. Njeriu i ditur nuk sht i prirur t imponoj idet e veta te tjetri, por sa m shum tenton t shpreh paraqitjen e vullnetit me arsye t kulluar duke ngjizur t vrtetn e mendimit si nj kusht i domosdoshm n natyr. Pra, ai prhap idet 149
bujar plloshtani
e tij prmes laboratorit t psikiks, ku nxjerr mendime t vyera pr tiu prshtatur mjeteve pr jet intelektuale, dhe me siguri, nuk ndjen frikn e huazimit t ideve t tij ndaj askujt, sepse idet e tij jan autentike t fituara nga prvoja e njohjes inteligjente. Intelekti i zhvilluar n mnyr sistematike bn q ti rritet siguria n vetvete duke krijuar modelin e till t krenaris pr t prhapur idet e vlefshme, sesa t imponoj idet tek t tjert. N veset e ndonj njeriu ende nuk kam par t paktn t veproj nga intuita e tij e prcaktuar pr t dhn at q ka brenda menuris s tij, por m shum sht i prirur t imponoj ide dhe mendime tek tjetri duke menduar se idet e veta jan m t prshtatshme pr tu konsumuar drejt llojit intelektual... Ky lloj egoizmi sht nj lloj naiviteti i shprehur prmes pamjes s brendshme, e cila sipas veprimit t imponimit t ideve te tjetri shndrrohet n fakir t vetvetes, dhe bn q substanca e thjesht dhe kolektive t kuptohet si nj qllim egoist pr hir t interesave vetanake, duke shfrytzuar t mirn e tjetrit si mjet pr t realizuar qllimin e tij. Ky lloj egoizmi n trajtim negativ sht nj veti e dobt e moralit q e dmton karakterin njerzor, ngase tenton sa m shum t prfitoj nga tjetri. do prfitim i mundshm me egoizmin negativ pr t triumfuar qllimi egoist mund t shndrroj njeriun e pafajshm drejt humbjes s moralit, q fundja, ndonjher ndodh ti kushtoj me jet. Kjo 150

paraqitje e egoizmit negativ sht shprehje e revolts dhe e motivit t dobt moral, q n siprfaqe nxjerr at q sht m e shmtuar. Egoizmi n thelbin negativ sht virtyt i njerzve t vegjl dhe i t marrve, por q fatkeqsisht, hera-hers q t gjith e gzojm n karakter.
Mbi altruizmin
Altruizmi sht nj ndjenj e kulluar e pajisur me virtytet m t larta njerzore, ku n thelb josh dashurin si nj paqe t prhershme pr t gjith njerzit n nevoj shpirtrore. Edhe pse akti i t flijuarit sht nj ndjenj q vihet n prdorim aktiv pr hir tjetrit, n njfar mnyre kjo ndjenj imponon veprimin e tij, si nj ndikim pr t mirn e prbashkt. Ndjenj tepr njerzore e ardhur nga qielli hyjnor te njerzit e caktuar nga Zotit, ku kjo 151
bujar plloshtani
ndjenj sht gdhendur pr hir t interesave t njerzve t cilat jan n nevoj shpirtrore, ku me do kusht jan t nnshtruar pamjes pr nj ndihm t domosdoshme shpirtrore. Besoj se, kriteri i pajisjes s altruizmit nuk sht i prfituar nga prvoja e shpirtit t ndriuar, por sht ndjenj e prcaktuar nga Zoti. Impresionimi i ndjenjs vetjake pr tu flijuar pr hir t ndjenjs s tjetrit n kuptimin e vrtet t ndjenjs inteligjente, dhe njkohsisht pr t br gjithka q sht njerzore, dhe q i duhet atij me arsyen q t prmbys urrejtjen dhe smirn tek njeriu n nevoj, ku m pas vin deri te e vrteta dhe ndriimi i shpirtit pr nj normalitet t jetsor sht kurajo e shenjt e shpirtit t mir. Kjo ndihm e ardhur nprmjet altruizmit pr njerzit n nevoj shpirtrore e morale, n radh t par buron pr hir t vrtets s pashmangshme, e cila on deri te vlersimi i gjendjes s domosdoshme duke e ngritur at deri n formn m t prshtatshme dhe reale pr nj jet fatlume. Altruizmi, pra duhet t jet nj dhunti shpirtrore e veuar nga do gjuh tjetr nga ajo e zakonshmja, sepse kjo ndjenj sht e prirur t ndryshoj pr t mirn e prhershme pamjet e do ndjenje q jan shmtuar nga sistemi i squllt i ksaj bote, dhe nga vullneti i lngshm i njerzve pa karakter njerzor dhe moral. Nj ndjenj e till q sht kaq fisnike on deri te lartsimi i moralit njerzor pr nj ndryshim thelbsor me prmbajtje intelektual, duke e kuptuar si sajimi 152

m ideal i ndjenjs njerzore pr t flijuar t drejtn vetjake si nj trsi t drejtash pr t mirn e shoqris. Shprehsia emocionale e altruizmit qndron n burimin e ndjenjave t padjallzuara pr tu flijuar pr hir tjetrit m shpresn dhe vullnetin se e drejta e tij do t prmirsohet n kuptim e mirfillt jetsor... Ndjenja sht tepr delikate, dhe duhet t ruhet npr ujra t virgjra prtej oqeanike pr t mbrojtur do pasiguri t dyshimt q mund t vij n shprehje cnimi i llojit ndiesor. Altruizmi nnkupton qllimin m t devotshm te njeriu tepr njerzor, i cili sjell t vrtetn prball do t mete q mund t ket tjetri, pra sht nj lloj asistence vullnetare q vihet n shrbim t mir pr llojin e nj shoqrie t hapur, gjithmon duke ndikuar me qllimin e vyer pr tia prmirsuar gjendjen njerzore. Ky lloj njeriu ka tendenca pr t predikuar paqe t prhershme, ku brenda ndjenjave t tij shmang do ndjenj urrejtjeje ndaj nj shoqrie t caktuar, pra, ai shndrrohet n njeri q flijon interesat dhe mundsit e tij shpirtrore pr hir tjetrit. T flijohesh pr tjetrin me arsyen e logjikshme se do tia ndryshosh gjendjen e keqe, fillimisht sht nj ndjenj e vlefshme, ku kjo ndejnj mund t deprtoj te tjetri vetm nse ndodhet brenda tij e vrteta dhe ndriimi i shpirtit mistik. N kohn e sotme kur realiteti njerzor sht tepr i hidhur, altruizmi mbetet peng i shfrenuar dhe i ngrir kudo. Altruizmi sht nj dhunti e vrtet q lind nga forma e ngritur 153
bujar plloshtani
shpirtrore, madje dhe nga pamja e vyer, ndrkaq hyn n vetit e mira t etiks shpirtrore, vetm nse sht i ndrtuar prej nj karakteri jo t zakonshm. Lindja e altruizmit me natyralizim ndrit n sjelljen dhe shpirtin ton si nj guack e prhimt si n qytete antike. Sipas kushteve t liris dhe moralit shpirtror, altruizmi buron nga kohzgjatja e ndjenjave t larta njerzore, ku lind njerz me vetdije t shndosh. Mirpo, aftsia pr ta pasur altruizmin sht fare e leht, sepse mund t jet e lindur me natyralizim, por n t vrtet, akti i gjsendit t brendshm n llojin e natyrs njerzore sht nj menaxhim i vshtir, i komplikuar dhe mistik. Ktu kemi t bjm me nj veprim t mendjes s cilsuar nga do e met, dhe e diktuar pas nj mekanizmi hyjnor nergut pr tjetrin. Jo do kush mund t jet i prirur ndaj liris dhe t vrtets shpirtrore, e m pas t orientoj ndjenjn e tij personale te tjetri me arsyen pr ta ndihmuar e ndryshuar motivin e tjetrit pr nj jet m t vyer. Duhet t jesh i lindur pas nj qllimi t lart njerzor q ndjenja drejt altruizmit t jet plotsuar drejt nj misioni hyjnor i caktuar nga Zoti, ku m pas t shrbej pr t mirn e prgjithshme t njerzve. Prandaj, te njeriu i s mirs altruizmi sht nj parakusht i domosdoshm i qllimeve t tij t larta, q fundja, krijon ndjenjn sublime q n thelbin moral sht tepr njerzore. Altruizmi, nj forc e natyrs hyjnore e krijuar brenda njeriut intelektual me 154

mision t ngritur shpirtror pr t vepruar n t mirn e mbar njerzimit.
Mbi vullnetin
Vullneti sht paraqitje e brendshme shpirtrore q stimulon, dhe shtyn trurin n ambicie t thella psikike pr t arritur veprimin konkret t puns, si veprim i domosdoshm i njeriut, i cili v n lvizje aktive intelektin, me qllim pr t prfituar planin e suksesit, si mjet q sjell dobin krah t mirs s njeriut. Ai sht nj akt i brendshm q lind brenda shpirtit, ku m pas truri e shtyn drejt lvizjeve 155
bujar plloshtani
aktive pr t sjellur suksesin n pllmb t dors, dhe ky sukses i fituar nga vullneti mund t ndryshoj fatin dhe intelektin ton drejt qllimit pr jet m t lumturuar. Vullneti sht i domosdoshm, sepse pr t krijuar nj veprimtari dobiprurse, n fakt nevojitet vullnet shpirtror dhe moral. Q t arrihet udha e suksesit apo fams, m par duhet vullnet me ambicie t mdha, mbasi n jetn shoqrore vetm vullneti me pun t vazhdueshme dhe me ambicie intelektuale mund t stimuloj shpirtin t udhhiqet drejt intelektit, i cili on kah suksesi i mundshm. Duket qart, se vetm vullneti sht i njohur te ne, ngaq sipas tij traktati pr intelekt shfrytzon ambiciet e njohurive pr tu orientuar kah plani strategjik i dobis s mjaftueshme. Nprmjet vullnetit mundemi m leht t aktivizojm mendjen, dhe veprimin fizik pr t br ose krijuar gjithka q ne duam. At e konsideroj si motor t dshirave dhe aspiratave tona, ngase e detyron trurin t orientohet pas t mirs njerzore, dhe vetm prmes tij e mira njerzore mund t prjetohet brenda autoritetit ton shpirtror dhe moral. Mirpo, si koncept sht veprim i mundshm shpirtror dhe fizik q on mjetin e puns drejt suksesit dhe ambicieve, q realisht t prjetohet dobia dhe mirsia intelektuale, si element i domosdoshm. Nse vullneti lidhet me veprimin pr hir t ndryshimit t gjendjes njerzore, e cila n thelb sjell dobin dhe mirsin, ather vullneti ka nevoj t diktohet 156

pas ambicieve q e shpien njeriun n veprim t domosdoshm pr t dashur t duam. Vullnetin e kuptoj si pjes e domosdoshme t materies q sht e prirur t udhheq me guxim funskionin e veprimit fizik, i cili mund t jet n interes t veant pr suksesin e nj ekzistence fatlume, por dhe njkohsisht vullneti sht ambicie e brendshme q e v n lvizje emocionale veprn njerzore krahas ktij universi t jashtzakonshm. Gjithkush mund ta kuptoj, nse sht i prirur t udhhiqet sipas planit t tij, mirpo nj vetdije pr ta inkurajuar vullnetin drejt ndryshimit t gjendjes momentale t njeriut duket q sht nj veprim i arsyeshm, q buron drejtprdrejt nga mendja e kulluar dhe veprimi i dobishm i shpirtit. Vullneti sht mjet inkurajues, i cili jep efektin pr nj udh t domosdoshme pr nj sukses sublim, i cili mund t shrbej pr t mirn e prhershme t njeriut. Secili q kupton se sht e nevojshme nj ndryshim rrnjsor pr t mirn e tij duhet t orientohet sipas kushtit t vullnetit se un mundem t bj ndryshimin thelbsor te vetvetja duke e rritur energjin e lvizjes s intelektit n drejtim t mendjes intelektuale, e cila shrben pr formsimin e edukimit estetik t njeriut, sepse ndryshe pa nj vullnet t inkurajuar nuk ka ndryshim t gjendjes n vetvete dhe n shoqri. Kshtu q, vullneti pa orientimin e rregullave mendore, vshtir se do t mund t lviz n drejtim t dobis s mjaftueshme, sepse sht mendja, 157
bujar plloshtani
ajo q sjell njohjen e vrtet. Prandaj, vullneti q sht nn orientimin e konsiderueshm t rregullave t mendjes mund t v n lvizje arsyen njerzore kah suksesi i tij i planifikuar m hert. Jam i bindur se vullneti nuk mund t veproj kah e mira, pa e prjetuar brenda autoritetin e arsyes, sepse kjo e fundit e drejton veprimin e njeriut t udhhiqet pas vlers, ndrsa n t kundrt, vullneti do t shrbej si proces i vazhdimsis s puns, q n esenc sht prjetimi i suksesit. N kt bot vetm vullneti pr t ditur sht forma m e sukseshme dhe e dobishme e pushteteve pr t pasur intelektin dhe veprimtarin psikike n interesin e njohjes, pr t ciln njeriu gjen zbatimin e motivit pr tu joshur kah e mira dhe e bukura. Ky vullnet pr t ditur nuk thyhet pr asnj ast te njeriu i ditur prkrah edhe nse vullneti i bots synon drejt sprovs pr t ndryshuar nga e mira e prhershme. Ne duhet ta konceptojm vullnetin si nj lvizje e s mundshmes, nga se mund ta stimuloj veprimin psikik t njeriut q t sundoj ligjsit e bots, duke e prfituar t vrtetn si nj ndryshim i arsyeshm n favorin e suksesit t tij. Nj vullnet pragmatik q v n lvizje gjith veprn ton t arsyes njerzore sajon realitetin e tij drejt ndryshimit individual, duke e uar guximin e tij t veproj n njohjet e reja q, para s gjithash njohja ndaj t vrtets shrben si nj mnyr e vetme mbi kuptimin racional t prjetimit t sendit n natyr. Vullneti si art i domosdoshm 158

te njeriu v n prvoj nj kusht inteligjent duke e br t mundur t prballet me shkaqet dhe veprimet e panjohura q burojn nga jeta e zakonshme pr t ciln sht e kuptueshme, se mund t dilet nga sprovat q jan pashmangshmrisht hermetike. Ekzistenca jon njerzore kt mund ta shkoq rrallher, pr shkak se vullneti pr ti ndryshuar vetit e brendshme t vetvetes drejt arritjeve t mdha haset rndom n vshtirsi, nga se shkaqet e bots absurde, krahas veprimit t vullnetit ton jan t zhvilluara n at form q veprimi psikik yni t mos prfitoj mjetin e duhur q shpie drejt triumfit. Mirpo, kur vullneti intensifikohet nga arsye t vrteta mund t ndryshoj gjithka q i duhet njeriut. Ne dim q ekzistenca jon njerzore ka t metat e veta, q ndonjher mund t jen t rrezikshme pr t gjith ne, mirpo nj arsye sublime pr t dashur t duam nj sukses t vlefshm mbetet e domosdoshme n vullnetin ton njerzor pr ta mbrritur, dhe ndrkoh duke e kthyer me do kusht n realitetin njerzor. do fillim q i prket nj veprimtarie t caktuar psikike dhe intelektuale ka vshtirsit e veta, por kur ekziston vullneti q sjell ambiciet e pazakonta n intelekt duke uar kt t fundit n marrjen e vendimeve t domosodoshme, q sht e mira e tij njerzore, me siguri se do t synoj drejt bindjeve t mdha pr t fituar mjetet pr jet t suksesshme dhe t gzueshme. Kur vullneti sht pjes aktive e ideve njerzore, ather, 159
bujar plloshtani
me siguri se do lvizje pr t arritur deri te suksesi shkencor apo intelektual do t jet kaq pran objektivit njerzor. Vullneti do t jet drejt udhs progresive, i cili sht shrbimi m i mir i mundshm i njeriut pr t arritur misioni i tij njerzor n suksesin e dshirueshm mund t vlej vetm ather, kur brenda vullnetit do t ekzistoj mjeti i disiplins i prshtatur me elementin, koh. Disiplina dhe koha jan dy elemente kryesore q ndikojn n potencn e zhvilluar t vullnetit pr t inicuar, ose pruar ambicie aktive drejt njeriut, me siguri se disiplina dhe koha shrbejn n intuitn e njeriut ti rishqyrtoj objektet dhe sendet nprmjet shqisave, t cilat japin siguri pr idet e arsyes t cilat e qartsojn efektin e mendimit pr t qen sa t vetdijshme, po aq dhe racionale. Disiplina ndihmon n principet e vullnetit t njeriut, ndrsa koha n prshtatjen e domosdoshme t veprimeve t njeriut me natyrn, si e drejt natyrore. Ndrkaq, nj fund i hidhur ka nj dhimbje t llahtarshme q nuk e zbut apo justifikon asnj vullnet tjetr n bot. Dhimbja nuk ndryshohet sado vullnet t kesh, por ajo mund t zvoglohet me ambicie sistematike t vna n lvizje drejt vetive t s mirs. Kjo bot e ndrtuar prej ligjeve absolute, t cilat jan t vendosura n zbatim e sipr nga vullneti hyjnor i nj Zoti, me siguri se do t lind dika e pavetdijshme n mes; ose nj sprov e suqllt drejt shprqendrimit t 160

veprimit t mendjes, ose nj sprov drejt kuptimit pr tu nxitur n faj, ku n t shumtn e rasteve bhet faj i domosdoshm. Faji i domosdoshm thyen do veprim inteligjent brenda karakterit njerzor, duke e zhveshur nga vullneti pr jet intelektuale, madje veprimit psikik ia heq aktin e t qenurit i prgjegjshm. Faji i domosdoshm lind si pasoj e shfrenimit shpirtror drejt plogshtis pr t rn brenda veprimit psikik. Faji, si akt psikik shkaktohet nga veprimi i mendjes q ka rn brenda sistemit t gabimit, i cili vjen si rezultat i nevojs s dshtuar nga suksesi i planifikuar m hert. Gjithashtu mund t vij edhe nga shkaqe misterioze t lvizjes s prsritur t bots, ku secila qenie njerzore e provon me kalimin e kohs, nga dshtimi i veprimtaris, nga humbja e pushtetit apo humbja e vullnetit pr t krijuar vepra gjeniale... do pushtet, qoft i forcs apo i dituris mund t fitohet nprmjet arsyes s kulluar, e cila n thelb sht e zhdrvjellt, e prirur ta njoh botn nga shqyrtimi sistematik i sajuar nga meditimet gnoseologjike, dhe prmes vullnetit pr t dashur t duam ndryshimin, q rrjedhon veprn njerzore kah e mira kolektive. Pra, vullneti shrben si udh e guximshme pr ta inkurajuar suksesin e dobishm t njeriut sipas ides dhe prsiatjeve empirike prtej do problemi ekzistencial. Q t ndryshosh gjendjen m par duhet kuptuar ndryshimin nprmjet vullnetit, dhe ambicieve 161
bujar plloshtani
pr t krijuar vepra q mbeten krenaria e shpirtit krijues. Ky ndryshim vjen nga njohja e mjaftueshme, dhe vullneti i mendjes pr t dashur t dim. Njohja e drejt e sendit dhe ligjeve t natyrs vjen n rend t par nga shqyrtimi i lvizjes s bots nga rregullat e intelektit, ku vullneti si mjet i s mundshmes i mundson njeriut veprimin pr t krijuar t vrtetn e sendit pa hasur n rezistenc psikologjike. Koncepti i vullnetit sht sistem i lvizjeve aktive q moralin e njeriut e shtyen drejt ndrgjegjes pr t modifikuar ndryshimin shoqror, njkohsisht dhe duke e kthyer kah e mira e natyrs njerzore. Vullnetin duhet kuptuar si nj lvizje aktive e aktit psikologjik, q ndonjher sht i domosdoshm n arritjen e suksesit t dobishm, ku vullneti si art i s mundshmes mund t ndihmoj m leht n mundsin e t prjetuarit brenda intelektit ton, njohjen e vrtet. Duke e prfituar kuptimin e vullnetit m leht do ti prfitojm njohurit q lidhen me artin e t menduarit, t cilat arrihen me an t mendimit racional dhe njohjes nprmjet arsyes s kulluar, sht pasuesi i lvizjes s mendjes drejt prfitimit m t shpejt t njohurive, t cilat jan n esenc t dobishme pr shkencn. Njeriu mund t veproj drejt t mirs, nse vullneti i tij sht i orientuar drejt veprimit inteligjent n t mir t tij. Po qe se kemi vullnet ne mundemi t ndryshojm n prshtatje racionale botn dhe fatin ton, sepse i gjith vullneti duhet t orvatet sipas 162

ligjeve t arsyes, q suksesi apo mendimi mbi t vrtetn t triumfojn nga shkaku te pasoja. Intelekti dhe misioni shpirtror duke bartur brenda vetes vullnetin si art i s mundshmes, veprimi i mendjes s njeriut shum shpejt do t zgjerohet me rezultate t vyera. Vullneti i s mundshmes sjell ndryshimin e gjendjes s njeriut, ku, ky ndryshim i gjendjes njerzore shum shpejt mund t transferohet n ndryshim shoqror. Ndryshimi vjen nga ambiciet pr t dashur t duam t vrtetn dhe sendin brenda ideve tona, prandaj dhe vullneti me mjetin e disiplins po i prshtat idet drejt t mirs njerzore.
163
bujar plloshtani
Mbi arsyen
Arsyeja sht aftsia inteligjente pr t shquar intuitivisht njohjen nprmjet veprimit t mendjes s kulluar, duke e prfituar t vrtetn me ann e t menduarit racional, si kusht i domosdoshm i arsyes pr ta njohur botn dhe planin natyror t natyrs. Ajo konsideron se njohja mbi t vrtetn mund t perceptohet racionalisht duke e prjashtuar nga do dyshim i mundshm, q mund tia imponoj egoizmi i natyrs njerzore. Arsyeja, si perceptim i vmendshm ndaj njohjes s bots ndikon n prsosjen e natyrs pr ta kuptuar sa m drejt e me paramendim logjik, dhe prfundimisht e shkput psikikn njerzore nga do dyshim i sajuar gabimisht. Paraqitja e arsyes n sistemin ton t t menduarit sht akt i brendshm psikologjik i formsuar nga domosdoshmria e vullnetit hyjnor pr t shqyrtuar do thrrmi t materies me konkludime t drejta. Kshtu q, shqyrtimi i gjsendeve nprmjet arsyes shpreh trsin e njohjes s sendit n natyr duke ia dhn ndriimin e duhur t rrjedh sipas konkludimeve t drejta dhe t sigurta. Kjo njohje q shquan dukurit dhe fenomenet e ndryshme natyrore e shoqrore ndihmohet nga arsyeja, mirpo, kjo realizohet n zhvillim paraprak me mendimin racional i fituar nga 164

njohurit sistematike shkencore, ku arsyeja rrit intelektin mendor gjer n shrbenin e mir t njerzve, e bazuar n eksperiencn logjike t t menduarit t vetdijshm. Sa m shum q i njohim ligjet e natyrs q jan n varshmri t plot me prshtatjen e ekzistencs njerzore, d.m.th. nga plani i t menduarit racional, aq m tepr arsyeja jon zhvillohet drejt orientimit kah sistemi inteligjent i t njohurit t s vrtets. Kuptimi i njohjes s ligjeve t natyrs dhe universit bhet nga autoriteti i arsyes, e cila njherit e zhvillon mendimin praktik pr t nxjerr gjykim t drejt mbi lvizjen e natyrs dhe lndve n hapsir. Pra, arsyeja ndihmon shum n edukimin e mendimit racional, se bota sht e ndrtuar nga lndt dhe lvizjet. Njeriu sipas arsyes formon gjykimin e sendit nga shkaku te pasoja duke e kuptuar si njohje praktike e s vrtets, e cila krijon m leht udhn drejt konkludimit t drejt. Prfitimi i drejt i njohjes s sendit nprmjet sistemit t arsyes sht kriter vlersimi i sigurt q mundson m leht n shqyrtimet e rregullit t natyrs, si e drejt natyrore e ndrtuar nga lndt dhe lvizjet mekanike, t cilat veprojn pr ndrtimin dhe sistematizimin e ekzistencs sipas nj lvizje absolute, q, krejtsisht ngjan t jet i ndikuar nga vullneti i nj krijimi hyjnor. Koncepti i arsyes ndihmon t shquaj m leht pamjen e brendshme t sendit, duke ia nxjerr kuptimin e vrtet t njohjes, pr nga ku e kthjellon mendimin mbi vrtetsin e shkakut deri te 165
bujar plloshtani
pasoja. Sa m shum arsyeja t kthjellohet ndaj t njohurit t s vrtets, aq m tepr shtohen idet intelektuale, t cilat thellojn njohjen ndaj natyrs. Pr tu paraqitur arsyeja drejt konkludimeve t drejta ose q on n njohjet e sigurta, m par duhet t ndikohet sipas nj metode deduktive, q niset nga shqyrtimet e prgjithshme duke vazhduar kah shqyrtimet e veanta t njohjes s sendit n natyr. Kjo metod shkencore arrin t shquaj sendin e natyrs nprmjet gjykimit t drejt duke e vrejtur n zhvillimin dhe lvizjen inteligjente t sendit, t rrjedhur n prfundimin logjik shkencor. Arsyeja si aftsi intelektuale sht e pajisur me gjykimin kritik t t menduarit racional, ku krkon me vmendje njohjen gnoseologjike t bots t bazuar sipas nj mnyre intelektuale, e cila sht fituar n sistemin ton mendor nga edukimi sistematik. Un besoj se fati i njeriut varet nga sistematizimi absolut i Zotit, i cili ka vn rregullin ndrmjet bots reale dhe mistike, mirpo, arsyeja e kulluar n t shumtn e rasteve ndihmon n vnien e mendimit gjyqsor, e aft pr t shmangur nga psikika t metn e veant, q mund t deprtoj papritur brenda prvojave mendore. N natyr gjithka ndodh sipas nj paramendimi t jashtzakonshm, e cila t jep prshtypjen se sht e rregulluar nga sistemi i nj Zoti t prkryer, prandaj, dhe arsyeja ndonjher sht e pafuqishme t parandaloj nj veprim 166

t jashtligjshm dhe depresiv te njeriu. Sepse, jo gjithmon, arsyeja ndihmon n parandalimin e rrezikut thelbsor, por dhe mundson thjeshtimin dhe t kuptuarit e drejt t sendit n natyr, me qllim pr ta njohur t vrtetn e duhur gjer n thelb, kshtu duke pasur nj ide krejtsisht t pavarur dhe inteligjente. Andaj, veprimet e njeriut sipas planit t arsyes s kulluar jan t domosdoshme, dhe t prirura pr ti njohur vetit e brendshme t natyrs dhe lvizjen e prkor t universit. Arsyeja e orienton gjith planin ton intelektual drejt mendimit racional (bon sens), ku varsisht, n mnyr ne do ta diktojm planin e arsyes krahas veprimit t prgjithshm pr ti njohur ligjet natyrore t natyrs, sepse n njfar mnyre, vetm natyra dhe universi sjellin preokupimin e arsyes son t diktohet pas njohjes s lndve dhe lvizjeve n hapsir. Sa m shum t diktojm pamjen e brendshme t arsyes n njohjen e sendeve n natyr brenda nesh, aq m tepr do t ndikohemi n njohjen e vrtet t gjrave q na prkasin. Sepse natyra dhe ligji natyror, prpos q njeriut i mundson eksperiencn e njohjes s sendeve n natyr, por dhe e shrben n t mirn e arsyes duke e detyruar t veproj kah e mira, dhe njherit ia krijon mundsin pr tu shmangur nga shkatrrimi i jets, q n realitet konsiderohet e keqja. Vetm nj arsye e frymzuar me sensin kritik t t menduarit t vetdijshm mund ti shquaj n thelb t mjaftueshm 167
bujar plloshtani
fenomenet e ksaj bote, q shpeshher sa jan t ngathta, po aq jan dhe ironike. Nj veprim pa logjikn thelbsore t arsyes s pastr mund t jet veprimi i mendjes s mangt, q pason me t meta intelektuale n t vrejturit e qart dhe sigurt t lvizjeve t natyrs. T vrejturit dhe njohja e ligjit natyror sht burim i arsyes son njerzore, q domosdoshmrisht hyjn n prbrjen e ambicies s arsyes pr ti njohur lvizjet ekzakte dhe natyrore t natyrs. Edhe pse, tashm ne dim q lvizjet e natyrs jan nj rregull i rrept q i argumentojn veprimet e ekzistencs son, duke e prshtatur veprimin ton me lvizjen e natyrs, si nj detyrim i njohjes s sigurt t sendit n natyr.
168
Idet dhe paragjykimi

Idet tona jan pjes e brendshme e moralit shpirtror q identifikojn dhe kundrojn ligjet e bots nprmjet t vrejturit dhe prsiatjeve empirike, t cilt bjn pjes n racionalitetin e natyrs krijuese. Idet jan pasqyr e brendshme e intelektit q realizojn formimin inteligjent t psikiks dhe etiks shpirtrore, ku njkohsisht paraqesin pjekurin dhe maturin e formimit intelektual t njeriut. Njeriu q ka ide sht nj metod shkencore q veprimin e mendjes e udhzon drejt orientimit t perceptimeve pr njohje t vrtet, dhe ndrkoh prodhon pikpamje ndijore pr ta modifikuar jetn shoqrore drejt ambicieve konkrete. Idet paraqesin formimin e brendshm, si dhe shkalln aktive t vetdijes njerzore. Sa m shum ide progresive t kemi, aq m tepr mundemi t meditojm drejt kushteve pr t njohur vrtetsin e lvizjeve t natyrs si art hyjnor, dhe ndrkoh aq m mir mundemi t shqyrtojm kuptimin e vrtet t bots nprmjet ideve progresive, q realisht, tashm jan t prirura drejt prvojs 169
bujar plloshtani
shpirtrore. Prandaj, idet jan kushti yn esencial pr t arritur deri te e vrteta e sendit mbi shqyrtimet e arsyes s pastr. Idet jan pasive, por psikika i detyron t bhen pjes aktive e ekzsitencs njerzore. Ne jemi t varur nga idet, ndrsa idet nga psikika. Psikika nga vmendja kritike dhe pason n fund prsritja. Njeriu pa ide sht vetm nj metod e that shkencore q priret drejt realitetit t zakonshm pa pasur ndonj tendenc pr tu zhvilluar n ndryshimet e reja intelektuale. Prandaj, jo vetm idet shkencore, por dhe ato imagjinare krijojn dhe paraqesin vlern e brendshme t njeriut. Psikika sht trsia e brendshme e ndijimeve shpirtrore, e angazhuar q idet joaktive t'i kthej n lvizje aktive duke i udhhequr sipas planit t ekzistencs s prvojs s shndosh. Psikika jon sht orientuesi yn i prgjithshm ku idet, dhe mendimet tona racionale i v n lvizje aktive. Idet nuk jan aktive, sepse nuk kan forcn e lvizjes pr t medituar, dhe jan t varura nga objekti i psikiks, ngase kjo e fundit sht e prirur t udhheq me ndijimet shpirtrore. Psikika sht e prirur q idet ti v n lvizje aktive duke i udhhequr sipas nj arsyeje t shndosh, ku pastaj shqisat ndihmojn n prceptimin e ideve t jen n veprim aktiv. Ndrkaq, vmendja i shtjellon idet t jen sa m t kuptueshme brenda t vrejturit sistematik, dhe ndrkoh ajo luan rolin e t mbajturit mend nprmjet leximit dhe prsritjes. Idet 170

pa prezencn e psikiks do t ishin sterile dhe t qenura si veprim joaktiv, kurse psikika u mundson ideve t jen aktive dhe t krijohen mes veti sipas veorive shqisore. Veoria shquese e psikiks sht e detyruar t orientoj idet njerzore drejt rregullit shpirtror, dhe njkohsisht ti v n lvizje aktive gati pr meditim shkencor apo filozofik. Nj shoqri e cila sht e pajisur me ide t mdha, q n esenc mund t jen iluministe mundsojn gjendjen e ndryshimit shoqror me diskutimin dhe prmbajtjen pr t shmangur vullnetin pr konfrontim. Edhe pse idet n thelb nxitin debate intelektuale, por ndonjher nxisin edhe frkime n nj rreth t caktuar shoqror. Idet e pjekura q tentojn drejt ambicieve t mdha, si jan njohja dhe t vrejturit kritik, n radh t par krijojn kushte pr rrahje ideologjike pr t caktuar vrtetsin dhe korrektsin e ideve n nj shoqri intelektuale. Ndofta idet rrahin kaq shum mendime pr t ardhur deri te e vrteta e duhur, por dhe n t njjtn koh krijojn refleksin pr diskutime t ndryshme n lidhje me domosdoshmrin e vullnetit t gjsendeve n lidhje me Zotin dhe njeriun. Shoqrit progresive q shrbehen me ide t vyera gati pr toleranc njerzore, n rend t par mund t zgjojn vetdijen n njohje t reja, t cilat mund t jen arritur n fushat e shkencs, artit, letrsis, astronomis, mjeksis. Andaj, idet jan t domosdoshme pr tu shfaqur brenda psikiks son, sepse 171
bujar plloshtani
krijojn reputacion njerzor pr ti shquar m shkoqur e m qart sendet n natyr. Idet nprmjet edukimit shpirtror dhe t shqisave mund t kultivojn botn intelektuale t njeriut q nxit drejt sistemit t t njohurit t njeriut ndrmjet bots reale dhe joreale. Idet mund t shrbejn si koncepte imagjinare mbi psikikn mendore me synimin pr tu ngritur n vepr konkrete veprimi i prgjithshm i shkencs apo i ndonj hulumtimi jetsor. Megjithse kjo nuk do t thot q idet saher t jen t prirura n saj t prvojs, por, ndonjher idet mund t mbeten n realitet vetm si ideologjike, pa u zbatuar n formn e zhvillimit praktik shkencor. Idet pa u vn n vepr mbeten vetm ide, ata krkojn m ngulm t vihen n ambicie publike me gjas reale pr tu realizuar n vepr jetsore. Kshtu idet tona nuk jan t lindura, por rrjedhin si pasoj e prvojs son me natyrn, dhe se vetm prvoja intelektuale mund t na krijoj mundsin e ideve konkrete. Idet, pra rrjedhin nga prvoja, dhe sipas kushtit ndikohen pr tu qartsuar idet e thjeshta dhe t prbra vetm nprmjet arsyes s kulluar. Prej prvojs s shqisave ne prfitojm procesin pr shkakun dhe pasojn e ideve t fituar nga ndijimi. Idet sa m shkoqur e n mnyr metaforike duhet ti prshtatim me idet e prgjithshme apo t veanta, sepse realizimi i tyre duhet t ket nj thelb inkurajues n shoqri. Sensin e t prjetuarit t gjsendeve 172

sipas nj natyre logjike, idet duhet ti kuptojm se vijn nga burimi i shkalls intelektuale q i kemi fituar nga filozofia me argumentin pr ndryshim t domosdoshm shpirtror. Idet krijojn shoqrit iluministe duke i aftsuar pr t br reformim t s mirs s domosdoshme n t mirn e tyre, dhe n ann tjetr, shoqrit zhvillohen n kushte tolerante, si nga logjika e shndosh e mendimit mbi vullnetin mbi t drejtat e njeriut dhe natyrs s tij krijuese, si dhe nga sistemi inteligjent i t vepruarit me arsye. Nj ide iluministe tek qarkullon mbi vullnetin e mendimit, n rend t par e motivon at pr t vepruar me njohje intelektuale ndaj synimit t bots. Gjykimi i ideve sht nj proces q vrteton provn t nxjerr nga faktet. Kur gjykimi nis te nj ide, ather ideja kontrollohet nga do pasiguri e dyshim q mund t mvishet. Gjykimi n t shumtn e rasteve e kthjellon t metn e ides, dhe nxjerr n siprfaqe at q sht me e virtytshme pr ecurin progresive t mendimit. Sepse, jo doher idet jan prparimtare, ato mund t vijn dhe nga njohjet meskine t lindura m hert nga idet e vjetra t cilt nuk kan qen t ndikuar nga metoda shkencore, q ndihmojn idet n sistematizimin e aftsive dhe njohjeve pr nj progres t sigurt. Secila ide q hidhet n diskutim lind gjykimi pr ta vrtetuar korrektsin dhe vizionin rrjedhs. Ndonjher natyra e ideve tona sht skeptike, mbase mund t jet fituar nga njohje t 173
bujar plloshtani
pasigurta, larg t t qenurit nga njohja intelektuale. N jetn e prditshme mund t ndodh q t ket njohuri t cilat mund t hyjn pa dashje n kundrshti me opinionin publik. Prplasja e ideve t ndryshme sjell debat n format publik. Mund t ket disa shkaqe pr t menduar se t paragjykuarit e njeriut mund t jet e pasigurt, dhe se duhet t drejtohet sipas nj prfundimi shkencor. Prandaj paragjykimit nuk duhet besuar pa arritur deri te argumenti i vrtet, sepse sht nj ndjenj personale ku n disa momente mund t deformoj papritur dhe pa vetdij koncize te tjetri arsyen e kulluar. Paragjykimi, jo vetm q shpreh rrezikun e ideve t prgjithshme t cilat mund t jen arritur sipas nj prvoj t kulluar shkencore, por dhe mund t tejkaloj normn e sjelljeve q referojn qndrime shkencore, pr t ciln t shtyn drejt egoizmit nga ku mund t ndikoj dhunshm n intelekt. Shpeshher raste t tilla mund t krijojn shqetsime duke u manifestuar me revolt, nga ku idet mund t marrin rrezikun e smirs, dhe kshtu nis parabolla drejt egoizmit personal. Kshtu nis paragjykimi i ndrdijes duke u mveshur se ne jemi shum t shqetsuar me at q t tjert mendojn pr ne duke na ndikuar deri n stimulimin e ndjenjave pr urrejtje. Paragjykimi sht vlersim jotolerant mbi arsyen e nj mendimi racional, q kurdoher insiston t shfaq ndjenj mohuese kundrejt mendimit t 174

prgjithshm, q n fakt, mendimi i prgjithshm mund t jet mendim tepr njerzor pr nj shoqri t hapur, por sipas paragjykimit t ides mund t mohoj shqyrtimet thelbsore. Koncepti i till i paragjykimit sht nj veprimtari abuzuese e mendimit personal q shprehet n distanc instinktive pr t rrzuar mendimin e tjetrit, madje dhe duke ia mohuar thelbin intelektual t t menduarit. Nj veprim paragjykues sht sistem q nxjerr n siprfaqe at q sht m e hidhur e m pak etike. Paragjykimi q na josh na bn t dyshojm, jo vetm n idet tona, por dhe tek t tjert. Sa m pak t dyshojm n veprimin e mendjes son, idet aq m tepr burojn n realitetin njerzor pr nj udh bashkveprimi me intelektin e arsyes njerzore. Nj paragjykim i ides apo dhe mendimit t vrtet mund t shpie deri n krcnimin e psikiks s njeriut, q n t shumtn e rasteve mund t jet dispeptike. Prandaj duhet transparenc dhe individualitet n idet tona, duke pasur dhe nj kujtes t pastr dhe aktive, kujtes e cila ndihmon n vazhdimsin e ideve t reja q krijon imagjinat t shndosh, sepse idet e tilla, si pjes e brendshme e jona identifikojn shkalln e kulturs son, dhe njkohsisht formimin intelektual. T kesh ide sht sistem intelektual, q sipas nevojs shkencore lind domosdoshmria e arsyes s mendimit pr t medituar ambiciet e jashtzakonshme t universit, q dita-dits 175
bujar plloshtani
po zgjerohet n mnyr t prkor. Kjo vrtetohet nga yjesit q largohen herpashere ndrmjet veti nga shkaku i zgjerimit t universit, si dhe humbja e ngadalshme e shklqimit t yjesive q po largohen prtej organeve tona shqisore. Idet mund t shrbejn si metod eksperimentale pr t krahasuar n njohje t vrtet gjsendin duke i dhn vlern e duhur lvizjeve t natyrs n gjykimin ton. Ndrkaq, t qenurit n prfshirjen e paragjykimeve t ideve sht nj smir kundrejt veprs s njeriut duke ia cnuar tjetrit t drejtn e liris s fjals dhe mendimit pr ta vn n realitet. Paragjykimi lidhet me nj doz psikologjike q nuk prshtat idet mes ideve t reja, kshtu duke i dhn mendimit mbi devijimin apo shmangien e realietit t ides s tjetrit, q kjo ide mund t shrbej pr ndryshimin thelbsor t shoqris, dhe padyshim se paragjykimi naiv e zhvesh iden nga do siguri intelektuale. Paragjykimi i ides q lidhet me pasigurin dhe dyshimin e mendimit racional mund t sjell humbjen e arsyeshme t ides, mdje ky paragjykim i ides mund t vij deri te paraqitja e diskriminimit t njohjes s natyrs, Zotit dhe njeriut. T paragjykuarit e ides sht nj shmangie nga e drejta natyrore dhe prshtatja e ligjeve t natyrs, pr faktin e ambicieve pr t mbizotruar mbi idet e t tjerve, pa pasur ndonj t drejt t arsyeshme mbi bazn e logjikshme t t menduarit personal. Natyra nuk i ka dhn 176

askujt t drejt natyrore q t imponohet me mendimet e tij, duke e paraqitur paragjykimin si nj t drejt e prfituar n koh mbi mendimin e tjetrit. E drejta natyrore me t drejt ndshkon do veti imponuese te tjetri, sepse ky imponim i ides q mund t shkaktohet nga paragjykimi personal, n radh t par mund t prish rendin shoqror t natyrs njerzore, si dhe t humb harmonin midis njerzve. Andaj, krkohet kontrolli i mendjes pr t hequr do paragjykim dhe imponim t ides te tjetri, kshtu duke u kthyer drejt t mirs dhe harmonis s prshtatshme midis njerzimit. Nse, mendja jon do t shmang do paragjykim dhe imponim t ides dhe bindjeve te tjetri, mbase do t vij n shprehje vullneti i lir i tolerancs midis njerzve, ku nuk do t ket asnj nevoj obligative t nnshtruar q njeriu t nnshkruaj marrveshje t besueshme pr harmoni dhe paqe t prhershme. Konsideroj se ka metod efikase pr ta zhdukur paragjykimin e ides dhe imponimin e saj te tjetri, e cila mund t arrihet vetm nprmjet arsyes s kulluar njerzore, duke e ngritur sa m shum q t jet e mundur n kuptimin e njohjes s vrtet t bots, nga ku, ather do t lind si parakusht i detyruar i ekzsitencs son besueshmria dhe domosdoshmria e njeriut pr t qen n toleranc dhe harmoni t perhershme, ku gjithka dispeptike dhe injorante do t pushoj s qenuri midis njerzve. 177
bujar plloshtani
Mbi kuptimin e knaqsis

Krahas veprimit t mendjes e cila njherit sht ecuria e njohjes s bots mbi veprimin psikik, ku ndr tjerash sht nj laborator krijues i ideve dhe mendimeve racionale, ku vihen n lvizje nga psikika intelektuale. Psikika i prjeton n thellsi duke shpresuar n guximin pr ti ndryshuar 178

rrnjsisht gjendjet, pikpamjet dhe konceptet negative t shoqris. Mendja si proces psikologjik sht e detyruar t ndjek do nism jetsore nga njohurit q ia siguron shkenca, ku fillimisht pasionet stimulojn ndjenjat t vrejn rrjedhn e siprme t veprimeve t natyrs njerzore, t cilat ojn deri n ndikimin e prjetimit t njohjes n intimsi, dhe kjo njohje bart n shqisa kuptimin e knaqsis. Pasioni pr t dashur t duam ngacmon dshirn, pastaj ajo shtyn drejt qllimit pr t provuar drejt veprimit q sjell n jet kuptimin e knaqsis. Knaqsia sht vetm nj ndjesi momentale e shkaktuar nga momenti i domosdoshm i veprimit shpirtror, e cila prjetohet nga organet e ndijimit, dhe kshtu ajo kthehet n lumturin e momentit relativ, dhe m pas gjithka kthehet n normalitet. Knaqsia sht burim i nocionit t brendshm shpirtror q fitohet nga diturit e ndryshme shkencore q lidhen me njohjen e natyrs, si pjes hyjnore e vullnetit t Zotit. Ajo duket q sht e aft t qeveris me veprimet psikologjike t vetdijes njerzore pr t ciln krkon me do kusht dobin e mjeteve pr jet fatlume nga suksesi i mjaftueshm, ku suksesi i fituar nprmjet njohjes nxit pasionet t prodhojn ndjenjn e knaqsis, e cila n radh t par rregullon sistemin edukativ pr ambicie intelektuale, procesin ushqyes dhe psikik n jetn ton. Kuptimi i knaqsis prfitohet krahas veprimit t mendjes duke e angazhuar vmendjen pr t arritur deri n 179
bujar plloshtani
njohjet e vshtira t s vrtets s pashmangshme, duke e bartur njohjen n shqisa pr ta prjetuar si ndjesi t lumturuar brenda pamjes s brendshme, ku njohja, pasi t sjell suksesin dhe dobin e mjaftueshme, rrjedhimisht do t pasoj te njeriu kuptimin e knaqsis, e cila sdo t zgjas shum pr tu kthyer srish n momentin e mparshm. Kjo njohje q sht arritur nprmjet diturive krijohet nj ndjesi, q gjendjen e tij e kthen n knaqsin e momentit n koh. Kjo knaqsi e prfituar nga vshtirsit e t menduarit pr t vrtetn, n radh t par sht thelbsisht e gzueshme, ngase e rrit ndikimin e tij pr t qen shprehje e vullnetit t krenaris mbi bazn e shqyrtimit intelektual. T qenurit krenar sht pasoj e njohjes, e cila njeriun e shpie n sukses shkencor, kshtu kjo njohje e favorshme duket pr t q sht e lidhur ngusht me kuptimin e knaqsis, e pastaj, pasi provohemi n t qenurit t lumturuar, gjithka n synimin ton kthehet n normalitet t zakonshm. Pr t arritur deri te kuptimi i knaqsis duhet q veprimi i mendjes t krijoj imagjinatn q v n lvizje iden e hulumtimit t s vrtets e cila fitohet me vshtirsi, pikrisht ky angazhim i veprimit t mendjes i nis pasionet n motiv pr t shpresuar, pra raste t tilla prfundojn n lumturi. Pas nj lodhjeje mendore me veprimin e t menduarit duke shprehur tendenc aktive pr t arritur deri te e vrteta dhe njohja racionale e sendit n natyr, podiumi i 180

ndjenjave lartsohet nga krenaria e veprimit t mendjes, q n vizion t largt ndodhet dobia intelektuale, dhe kshtu nis t ngacmohen organet shqisore q jan t prirura t prjetojn knaqsin. N momentin kur krenaria pluskon brenda karakterit t njeriut, ather prfitohet knaqsia, e cila nuk zgjat shum. Sido q t prfitohet me angazhim t vshtir apo t leht, ajo shpeshher n thelb sht m shum e prkohshme, sesa e prhershme. Megjithse, knaqsia kur prfitohet t ngjall shpirtin drejt virtytit t krenaris, si dhe v n lvizje ambiciet pr veprime inteligjente drejt veprave q mishrojn guxim t domosdoshm n shqyrtimet e t drejts natyrore. Veprimi i mendjes i udhhequr nga vullneti pr t prfituar njohjen e natyrs t planifikuar nga arsyeja, m par krkon nga pasionet t prfitoj knaqsin pr t qen i lir, pra, pr t pasur mbi vete nj pushtet q do ti garantoj kushte ekzistencialiste prball ksaj bote t pafre. N kuptimin e vrtet t fjals, knaqsin e nnkuptojm si shprehsi emocionale pr ta pasur me kushtin e domosdoshm saher na nevojitet, por dhe pr ta ringjallur shpirtin e nga shterpsit e mundshme, q ndonjher na imponojn ligjet e ksaj bote t squllt. Knaqsia shpirtrore mund t arrihet nga edukimi i shkencave apo arteve t bukura, duke e pajisur imagjinatn dhe arsyen me ide t reja q pamjen e njeriut mund ta v n lvizje progresive, q 181
bujar plloshtani
nnkupton t mirn e tij t prhershme. Lumturia jon fshihet nn cepin e nj udhtimi shpirtror q brenda vetes pasqyron imagjinatn, artin e shpirtit krijues, njohjen e natyrs dhe t jetuarit me shije klasike. Si mund ta kuptojm se pas pasioneve t knaqsis qndron nj thelb me prmbajtje negative?! Qenia njerzore nganjher sht e prirur t prfitoj ndjesi nga knaqsia, dshprimi, humbja, trishtimi etj. do ide q njeriu hedh n ajr, s pari pasojn nga dshira ose nevoja pr tu pajisur me objektivin ton t parazgjedhur nga vet ai. Tani ktu kemi t bjm me dshirn dhe nevojn q sht n kundrshtim me knaqsin. Pasionet jan t pakontrollueshme, sepse jan t ndrtuara nga lnd aktive q lvizin mekanikisht me vullnetin e tyre drejt mjetit t caktuar. Pasionet kan nevoj drithruese intime, dhe si rezultat i nevojs tentojn t shpien pas knaqsis. Nevoja n t njjtn koh shndrrohet n dshir. Nevoja stimulon grup ndjenjash q t aktivizohen n prjetimin ndiesor t sendit, me qllim q dshira t realizohet drejt t prjetuarit t knaqsis. Nse ne na lind dshira pr ta vozitur makinn bjm gjithka t mundur q t arrijm dshirn. Brenda dshirs lind nevoja pr ta prfituar knaqsin, dhe na ngjan: Dshira stimulon pasionin pr ta arritur dhe prjetuar knaqsin, dhe bashk me nevojn, dshira humb kontrollin e logjikshm, dhe ka t ngjar 182

t kaloj kufijt e mundshm duke na uar drejt nj veprimi marramends me gjas relative pr t prfunduar n ndonj aksident t mundshm. Shpejtsia sht rezultat i nevojs, ndrsa pasionet prfitojn ndiesin e knaqsis, pavarsisht q n thelb mund t jet nj veprim negativ. Dhe pas gjith ksaj vrehet thelbi negativ i knaqsis duke na dhn mundsin konkrete pr t sprovuar pamjen e brendshme. Knaqsia si nocion nuk e bn njeriun t domosdoshm ndaj qllimeve jetsore, nse ne jetojm vetm pr ta knaqur qenien ton, kurdoher kjo knaqsi do tna kundrvihet me ndonj loj t keqe, q mund t jet mizore dhe me pasoja afatgjata pr ne. Mbase ligjet e natyrs jan t krijuara n at mnyr q na detyrojn t ndeshemi n kontradikt. Knaqsia dhe t prshtaturit me ligjet e bots duhet t jet nj hamendje e brisht, q e ojn njeriun t kotet pas ndjenjave pesimiste. T qenurit kontradikt me ligjet e bots sht edhe nj mundsi m shum drejt pesimizmit, sepse vetm kshtu natyra njerzore mund t humbas krenarin, q sht t qenurit larg njohjes. Nj ekzistenc pa lumturi shpirtrore e fizike sht nj ngjarje e krisur, ku qenien njerzore e detyron drejt humbjes s vullnetit, pra kthimi n pesimizm. Pesimizmi shpirtror sht i pandreqshm, ndrsa ai fizik mund t krijoj kushte pr t qen ende brenda lojs s mir ekzistenciale. Ndonjher, knaqsia e teprt na dmton moralin dhe mund t ndikohemi krahas 183
bujar plloshtani
shndrrimit t vlerave njerzore. Relacioni i knaqsis sht i prkohshm me disa koncepte t absurditetit, e cila jo dhe aq leht mund t prfitohet brenda kushteve ndiesore. Un kam bindjen se gjithka n kt bot prej llumi prfitohet n mnyr t prkohshme, dhe se asgj nuk sht e prjetshme, prpos natyrs s shpirtit q sht nj pamje e prjetshme e jona. Njeriu jo q nuk arrin, por dhe e ka t pamundur, pothuaj, q dshirat e tij ti akordoj mbi kuptimin e knaqsis, ngaq thelbi ekzistues i realitetit t bots mbetet nj mister i pazakont. T ardhmen askush nuk mund ta dij se n far kushtesh mund t rrjedh, prandaj ekziston pamja misterioze e joshur sipas nj thelbi negativ. Shtrirja e knaqsis n pamjen ton t brendshme gjithmon ka nj thelb negativ, ku n njfar mnyre nxjerr imagjinatn e forcs pr tu balancuar nga gjendjet e ndryshme depresive. Kuptimi i knaqsis nuk sht vetm nj joshje pr t rn brenda forms s brendshme t sendit, por dhe pr t prfituar nj shkall gzimi n nj ast t vetm duke iu prshtatur ekzistencs s bots sipas rregullit t saj mistik. Knaqsia sht vetm nj nevoj e materies q krijohet nga asti n ast, as sht e prjetshme, as ambicioze n kuptimin estetik t shpirtit krijues. Ajo sht lindur si nevoj e materies s prkohshme. Nuk mendoj se njeriu duhet t jet sakrifikuesi i vrtet i ksaj bote, por nderi i vetvetes, kshtu duke qen edhe nderi i kombit, kur, n 184

asnj ast bota nuk mund t orientoj idet e veta mbi idet e njeriut n kuptimin racional t mundshm. Megjithse, idet e njeriut prball ksaj arene t mbyllur ku luhet loja e keqe, padyshim se njeriu mbetet nderi i domosdoshm i vetvetes dhe i natyrs s tij. Edhe pse shpirti i tij duhet t ishte zhvilluar n t mirn e prhershme shum her krahas ligjeve t bots, t cilat n thelb jan absurde. Mirpo, absurditeti i bots prball nesh sht nj loj e keqe, q saher t jet nevoja na josh t vepruarit ton drejt nj orientimi absurd, derisa arsyeja jon intelektuale t gjej vshtrimin dhe prshtatjen kundrejt vullnetit absurd t bots, ai mund t kishte humbur pjesn intime pr t vepruar sipas njohjes s lart intelektuale, me shpres se do t triumfoj n mas t prgjithshme. Po e nis me nj nntekst: far bjn kta njerz t pafre? Nga udhtojn? Mos vall prpjekja e tyre e hovshme pr ta jetuar kt bot sht nj menuri stabile, dhe nj prfitim i knaqsis relative!? Ne udhtojm, sepse jemi t detyruar t udhtojm, por ky udhtim sbn dhe aq prshtypje n fijet tona shpirtrore! Udhtim ciklik ky yni! Lumturia n kt bot mbshtetet te idet e rreme t ekzistencs drejt vullnetit pr t jetuar, por n ann reale t ngop aq tepr, saq t kthen n tejngopje klasike. Knaqsia, sipas vshtrimit t s vrtets sht e prkohshme, dhe nuk ka ndonj vler q mund ta gjykoj si t drejt apo t arsyeshme, por brenda vetes fut 185
bujar plloshtani
paragjykimin negativ. Kjo knaqsi duhet t jet prshtatur me botn e squllt, q ekzistencn e njeriut e hamendson duke e kotur deri n thelbin negativ. Ndryshe sdo kishte asgj kuptim, bota do t ngadhnjente, ndrsa njeriut prher do ti duhej t prshtatej me aktet e tij t ndrgjegjshme krahas bots dhe ekzistencs. T jetosh sht heroike, kurse t vdessh sht mit. Sepse vrtet n bot asgj nuk triumfon, prpos ndriimit t shpirtit dhe natyrs krijuese mbi t vrtetn e pashmangshme. Bota mbetet si nj proces i vazhdueshm i koduar sipas planit t madh, por njerzit jan ata q do t provohen nga shtjet e prditshme q ka sajuar vet jeta e ksaj bote. Sduhet kuptuar jetn vetm si nj e keqe n prgjithsi, sepse e keqja lind nga thelbi ekzistues i realitetit t bots, por duhet kuptuar si guxim pr t medituar mbi planin ton t ekzistencs, si shprehje emocionale pr t br vepra jetsore. Ne jemi t angazhuar, dhe njkohsisht t prirur ta ndryshojm absurditetin nprmjet arsyes kritike q e posedojm nga prvoja jon intelektuale. Angazhimi yn intelektual dhe shpirtror pr t ndryshuar gjendjen absurde t bots, si e till sht m se e domosdoshme, mbasi ligjet e rrepta t natyrs imponojn fajet psikike duke mos mundur tu shmangesh as m t voglin veprim. Q t ndryshosh gjendjen absurde, veanrisht absurditetin e bots, m par duhet t posedosh nj njohje t prgjithshme q do t 186

mund t prshtatemi me vetveten, natyrn dhe rrethin vicioz. Ngase, pa ndryshuar vetveten n thelb nuk mund t ket ndryshim t gjendjes, por mund t kemi inkurajim pr tu thelluar mbi ekzistencn e ksaj bote q sht transite. Ndrkaq, e mira universale qndron n thelbin e brendshm t vet njeriut, mirpo knaqsia si thelb negativ sht nj lloj sprove e t mirs universale q prjeton njeriu, dhe po kjo e mir universale dikton rregullat pr orientimin kah e mira e prgjithshme. E mira e tij do t diktohet varsisht nga opinioni i vetdijshm, q do tia hedh bots krahas lartsimit t ndjenjave t tij, si dhe t qenurit brenda sistemit intelektual kundrejt do ligji absurd t bots. Prandaj, nj mendim i ngritur n vlerat intelektuale, nj arsye e pastr e krijuar nga prvoja e sistemit inteligjent, nj ide pa u ndikuar nga hermetizimi steril, t gjitha kto jan nj shprehje e vullnetit q zgjojn knaqsin morale. Njeriu vlen, ndrsa bota aspak. Ai po arrin t ndryshoj dhe t prshtatet, ndrsa bota mbetet nj mister absurd i pandryshueshm ndonjher. Vullneti pr t prfituar knaqsin duhet t jet guxim i vazhdueshm n koh, prandaj knaqsia arrihet me mundim dhe vuajtje shpirtrore. E mira e vullnetit qndron se sht brenda ndjenjave dhe sistemit mendor, ku stimulon artin e lvizjes pr t br vepra t virtytshme. Nj vepr e virtytshme prfitohet me vullnetin intelektual dhe me krijimin e mendimit racional q sht fituar nga edukimi i 187
bujar plloshtani
ideve shkencore, andaj pr ta ndier rezultatin e knaqsis deri n shkall intelektuale sht sa ndiesore, po aq dhe e mundimshme. Knaqsia, si element i shpirtit sht dashuri pr tu kthyer n normalitet, ndrsa knaqsia, si element material sht dhembje pr tu kthyer n normalitet. Knaqsia, sido q t prfitohet, ajo n thelb sht negative dhe e brisht, sepse sht e prkohshme, pavarsisht rezultateve empirike t mundsuara nga arsyeja e mendimit racional, ajo srish mbetet nj udh e errt e pasioneve tona njerzore. T gjith ne e dashurojm knaqsin, si pjes e brendshme e jona, por ajo, ndonjher na imponohet shpirtrisht si vullnet negativ brenda pamjes son t brendshme, pa e ndier si rast depresiv, por si nj mjet t lumturuar. Knaqsia shpirtrore, e cila fitohet nga njohurit e mjaftueshme, sht nevoj e lindur nga domosdoshmria e shpirtit t vyer. Ndrkaq t gjitha knaqsit tjera jan jashta vullnetit pr jet fatlume.
188
Zoti
Zoti sht Krijues i jashtzakonshm q solli n ekzistenc krijimin e universit, natyrn, dhe qeniet njerzore me krejt pikpamjet mistike t vullnetit pr lvizje intelektuale dhe funksionim inteligjent. Krijimi i universit dhe natyra sht e drejt natyrore e vullnetit t njeriut pr t vrejtur prtej t mirs s prhershme. E gjith kjo q u krijua, pra n univers dhe natyr ndodhi si prov esenciale e krijimit t njeriut pr tu prshtatur n kt ekzistenc transite. Ai sht nj mister absolut i fshehur nn vullnetin e shenjt prtej dituris absolute, ai nuk shfaqet gjkundi, por ndodhet brenda vullnetit t krijesave njerzore. Ai sht brenda nesh, pra n kuptimin e Providencs hyjnore, po vzhgon gjith detyrimet dhe qllimet njerzore sesi po zhvillohen mjetet e tij shpirtrore pr jetn, dhe njeriu, kudo q shikon prtej natyrs qiellore vrteton ekzsitencn e tij absolute. Zoti e caktoi lirin e prgjithshme pr t ekzistuar sipas vullnetit individual t veuar nga lirit e krijesave tjera, ndrsa njeriu trhoqi vmendjen drejt imponimit t liris. Liria e Tij sht burim konkret i liris s njeriut, q e avancon at gjer n edukim sipror pr t vepruar sipas 189
bujar plloshtani
bindjeve dhe vullnetit t tij personal. Pamja e Zotit prej misteri sht i ngjashm me vetveten, dhe vepron sipas nj paramendimi absolut mbi rregullat e krijuara t ksaj bote, duke e kthyer njeriun n nj pozit udhheqse me ligjet e natyrs. Mendoj se Zoti sht i ngjashm me idet dhe vetveten q ka ekzistuar sipas ndriimit hyjnor t gjithdijshm. Kjo mund t argumentohet nga arsyeja kritike se bota sht sjellur n plan jetsor pr t vetmen arsye t provs s njeriut n kt ekzistenc t prkohshme, por q n thelb sht krijuar sipas kuptimit njerzor. Zoti sht nj mister q mund t vrtetohet ngado duke pasur nj arsye t kthjellt dhe intelektuale, q ekziston si pasoj e shkakut t krijimit t bots, ngaq ndodhet jasht bindjes s natyrs s shfaqur, por mund t argumentohet n ligjet e fizike t natyrs. Idet e Tij jan rrjedhoj e nj kushti thelbsor q t ekzistoj e vrteta e pashmangshme n arsyet e shndosha t njerzve, pr t vetmen arsye logjike q njeriu t dij t dalloj t mirn dhe t keqen, pasi vetm e vrteta e arsyeshme mund t njoh ligjet e natyrs dhe idet e njeriut ndrmjet veti. Idet e Zotit n thelb jan mistike, t sajuara m von te njeriu pr t njohur gjsendet nprmjet arsyes. Gjithka n bot sht vullneti suprem i Zotit, prej ku njeriu ka t drejt natyrore t ndikohet nga vullneti i Zotit pr ti shquar m shkoqur objektet q duhen futur n shqyrtim shkencor. Asgj q 190

ndodh apo rrjedh n bot nuk sht jasht vullnetit t Tij, por nj domosdoshmri pr t mirn e njeriut, gjithnj n shrbim pr t medituar dhe kuptuar realitetin e ksaj ekzistence transite, madje as dhe gjendja e brendshme e njeriut apo e gjsendeve nuk rrjedh si pasoj e rastsis s pakuptimt. Zoti sht Krijuesi m i prsosur e m i Gjithdijshmi absolut i bots, nga ku arsyeja njerzore mund ta vrtetoj nprmjet krijimit t universit, orbits, natyrs fizike dhe njeriut, ku q t gjith kta jan n lvizje t prhershme dhe t prsosur. N bindjen time po vrej se do lvizje e natyrs apo universit sht duke rrjedhur sipas nj kushti absolutisht t menur, pa pasur mendimin q ndodh gjithka aksidentalisht, pra ndodh me prvojn e Providencs hyjnore. E gjith natyra fizike e krijuar sipas planit t prkryer dshmon me arsye t kulluar se, Zoti sht Krijues i Qiejve dhe Natyrs fizike. Ai sht q solli n ekzistenc jetsore universin, orbitn, qiejt, tokn, natyrn, njeriun etj. Ai si Krijues i Gjithsis, ngado q t shohsh ekziston racionalisht mbi botn e brendshme shpirtrore, meq instancat mendore mund t arrijn ta mendojn Zotin, ather fare leht po lind arsyeja e pastr pr t besuar n Ekzistencn e Tij. Ai sht i prhershm dhe ekziston pafundsisht, mbasi sht absolut mbi krijimin e bots. Bindja e plot e krijimit t Universit t on t msosh se Zoti sht prijsi i qllimeve universale t vet njeriut, por ky i 191
bujar plloshtani
fundit bie n kontradikt pr ta njohur t vrtetn e pashmangshme q sht besimi n Zot. Un mund ta vrtetoj ekzistencn e Zotit duke e par veprn e njeriut n lvizje fizike. E vrteta hyjnore sht krijimi i nj sendi nga mosekzistenca q kt mund ta bj vetm nj dije absolute, q un e quaj Zot absolut. Ai kur Krijoi Universin, dhe kur zbriti t vrtetn hyjnore n Tok, m par kishte n plan t orientoj dhe rekomandoj vizionin dhe qllimet e njeriut n udhn e t vrtets. Ai e krijoi njeriun dhe veprn e tij me thelbin e nj arsyeje t kulluar, duke e vn prball ktij realiteti njerzor pr t njohur vetit e bots. Mirpo, krijimi i Universit dhe vepra e njeriut sht modeli pr t ciln njeriu duhet t meditoj drejt nj Zoti t vrtet, sepse Universi, njeriu, orbita e shum krijime t tjera pasojn t vrtetn hyjnore q Zoti i zbriti n Tok. I gjith ky sistematizim absolut dhe i prkor vjen si rezultat i nj paramendimi t jashtzakonshm hyjnor, ku t on prtej njohjes s vrtet dhe besimit shpirtror. Zoti bri tokn pr vendbanim duke siguruar ekzistencn ton, ndrsa qiellin pr begati dhe kulm pr t gjith qeniet e gjalla q kan ekzistenc pr jet. Ndryshe sdo t kishte asnj efekt jetsimi yn n kt ekzistenc kalimtare. Rekomandimet e Zotit jan kshilla dhe urtsi pr gjith njerzimin, por varsisht se sa i prgatitur sht njeriu ti kuptoj n thelb udhzimet hyjnore. Veprimi i tij n thelb sht i domosdoshm pa mundur t mungoj e 192

vrteta e pashmangshme dhe gjykimi absolut, ngaq veprimi i tij hyjnor sht e mira e njeriut si nj e drejt natyrore pr t vepruar n liri. Kjo vrtetohet me ligjet e natyrs q bindja e nj Zoti sht kaq e domosdoshme, sa njeriu pa kt veprim nuk mund t identifikoj lvizjet dhe sistemin e tij inteligjent. Ngase, nj veprim i domosdoshm, pra absolut sht nj metod krahasuese pr njohjen e gjsendeve n natyr. Ne zhvillojm idet dhe mendimet nga lndt dhe lvizjet e natyrs nprmjet arsyes, duke futur bindjen e prvojs dhe veprimin e domosdoshm ku mund t shrbej si nj udh racionale pr tu shrbyer me njohjen. Ai nxjerr msime hyjnore ku ne njerzit e thjesht msojm t vrtetat e pamohueshme. Ndrkaq, vdekja jon sht ndryshimi yn i fundit q vrteton fjaln dhe urdhrin e Tij, sepse dhe vdekja sht mister i pashmangshm. Ndrsa krijimi dhe vdekja e njeriut sht nj mundsi absolute q i takon vetm Zotit. Ai sjell vdekjen q fatkeqsisht sht e hidhur, por kjo bn pjesn tjetr mistike t realitetit ton, q sht jasht vullnetit ton. Me vdekjen lind nj vepr e prjetshme e jona e cila duhet t jet e prjetshme dhe absolute, e cila besoj se nuk ndikohet nga askush dhe asgj tjetr e huaj.
193
bujar plloshtani
Krijimi i Universit, dshmi e Zotit

Kjo bot sa sht mistike, po aq dhe absurde. Rregullat e bots jan prcaktuar q para krijimit t njeriut, ndrsa ligjet q e prbjn at jan t domosdoshme dhe enigmatike pr realitetin njerzor. Pikpamja e ndrtimit t bots sht ide e nj krijimi absolut e vn n lvizje si pasoj e nj parakushti thelbsor q sht i pandryshueshm n thelb. Nj veprim psikik i njeriut nuk mjafton pr ta vrtetuar ekzistencn e bots me rregullat e prcaktuara m par nga nj krijim absolut, por thjesht mund t thelloj arsyen mbi njohjen e ktij realiteti si kusht i domosdoshm. Mjafton q t hedhim nj vshtrim krijimit t Universit dhe do t kuptojm se njohja m e madhe e bots qndron tek Zoti... Un besoj se gjithka n kt bot sht e krijuar, asgj nuk ka ardhur si pasoj e rastsis. Krijimi i Universit paraqet 194

vullnetin e Tij t jashtzakonshm pr t prur n ekzistenc lndt dhe lvizjet, q m pas botn t ndrtonte si nj trsi unike, e prsosur nga do e met q mund ti vihet pas. Toka vazhdon t rrotullohet rreth boshtit t vet, por pa e ditur ne sesi! E gjith kjo na mson se pas gjith ksaj lvizjeje misterioze kemi nj orientues q na shpie n drejtim t caktuar. Prfundimi n t cilin ka arritur shkenca si astrofizika, dhe fizika moderne sht se Krijimi i Universit erdhi n ekzistenc si rezultat i nj shprthimi t madh. Ky shprthim i madh i quajtur ndryshe Big Beng vrtetoi pas shum idesh e mendimesh, se Universi u krijua nga mosekzistenca prej nj pike t vetme duke u zgjeruar vazhdimisht. Nga shprthimi i madh Qielli u shkput nga Toka prej nj pike t vetme, duke u rregulluar me nj pozicion absolutisht t prkryer pr jetn njerzore. Krijimi i Universit erdhi n jet si pasoj e mosekzistencs prej nj pike t vetme duke vazhduar t zgjerohet pafund n mnyr t menjhershme. Me ndodhjen e shprthimit t madh u krijua lnda, masa, energjia dhe koha. Si rezultat i ksaj nnkuptohet se qiejt, dhe toka u bn vendbanim pr njeriun. Shprthimi i Madh i krijuar nga asgjja prej nj pike t vetme, ndrsa njeriu i krijuar prej hiit, dhe prej nj gjaku t ngjizur shprehin vullnetin hyjnor t Zotit. N Univers ekzistojn me miliarda galaktika, dhe secila prej tyre prmban 195
bujar plloshtani
miliarda yjesi. Kjo tregon nj krijim absolut dhe marramendse pr kalkulimin mendor t njeriut. Nj numr i konsideruar i yjeve kan planete, ndrsa pjesa m e madhe e planeteve kan satelit. Vetm planeti Saturn ka gjithsej 17 satelit. T gjith trupat q notojn n orbit jan gjigante, dhe kan udhn e tyre q nuk ngatrrohen asnjher. do lvizje e tyre npr orbit bhet sipas nj lvizjeje absolutisht t kontrolluar. Me vrtetimin e shkencs ne arrijm t kuptojm se pr disa miliona vitesh kto trupa udhtojn n orbitn e tyre n nj sistem t prkryer bashk me pozicionet e tyre pa asnjfar orientimi. Nga njohja e njpasnjshme e zbulimit t Universit arritm t kuptojm, se atmosfera (atmosfera lnda themelore q ushqen dhe mbron qeniet e gjalla nga rreziku i mundshm i meteorve, nj pjes t rrezeve ultravjollc dhe radiovalve...), mundson ekzistenc t favorshme jetsore n planetin Blu. do lvizje q bhet n orbit dhe n Tok nuk jan rezultat i rastsis, por t nj paramendimi jashtzakonisht t vmendshm, si pajisjet pr ekzistenc t gjall n Tok dhe Orbit; si uji q furnizon t gjitha qeniet e gjalla, drita e ardhur nga Dielli, nata me prani t Hns, dhe atomet q formojn ajrin pr frymmarrje jan t prshtatshme jashtzakonisht pr jetn e t gjith qenieve t gjalla. I gjith ky sistematizim absolut vjen si rezultat i nj Krijuesi hyjnor me dshmi pr t besuar t vrtetn si nj trsi 196

normash q i rregullon marrdhniet e njeriut midis shoqris. Nse Krijimin e Universit do ta vendosnim n metodn krahasimtare t filozofis materialiste, ather kjo pikpamje do t kundrshtonte me forc ekzistencn e nj Zoti, ndrkaq do t pohonte se Universi mbetet nj qiell i prjetshm dhe i pandryshueshm i materies. Materializmi sht nj sistem filozofik i t menduarit, ku n radh t par materia besohej si nj qenie e vetme absolute, ndrsa kundrshtonte me forc ekzistencn e do gjje t krijuar n Gjithsi, prpos materies. Par nga ky vshtrim nuk mund t jet aspak e logjikshme filozofia materialiste, e cila pretendonte t besonte materien si nj qenie absolute, dhe se gjithka e krijuar, prpos materies kishte nism abstrakte. Krijimi i Universit erdhi si nj rezultat hyjnor i Zotit q do t prcakonte vetit e ekzistencs pr jet normale, dhe se njeriu nga arsyeja do t shquante si dshmi hyjnore Krijimin e Universit. Ky paramendim i madh midis Qiellit dhe Toks domosdoshmrisht ka bazn e nj krijimi t vullnetshm hyjnor, ku si shprehje e ksaj paraqitet krijimi i kohs, hapsirs dhe energjis ku m par nuk ishin t krijuar. Fal teoris s Big Bengut, ne po kthjellojm arsyen ton duke kuptuar se Qielli dhe Toka qen t ngjitura, mirpo do t ndaheshin prgjithmon me Krijimin e Universit. Me vshtrimin ambicioz si ishte krijimi i universit t pafund 197
bujar plloshtani
q zgjerohej pafundsisht dhe n mnyr t menjhershme, nga ktu filozofia materialiste e Xhorxh Policerit, arls Darvinit dhe e Karl Marksit morn fund njher e prgjithmon. Vet krijimi i Universit sht nj e vrtet e pashmangshme duke prcaktuar kshtu ndryshimin e fatit t njeriut n nj realitet tashm t ri. Krijimi i Universit sot mbetet nj argument cilsisht i njohur pr gjith botn e shkencs moderne, gj q vullneti pr ta kundrshtuar kt realitet t jetsueshm sht tepr larg s mundshmes. Nuk ka asnj arsye pr ta kundrshtuar vullnetin e krijimit t universit, gjersa qiejt dhe gjithka q lviz n hapsir po lviz sipas nj paramendimi absolut. Kjo po dshmon n argumentin e domosdoshm t krijimit t qenies njerzore si prov materiale pr t besuar t vrtetn e pashmangshme deri n thelbin e mundshm intelektual. Krijimi i universit mbetet nj ambicie e materializuar e vullnetit hyjnor, q pr njeriun duket q sht vetm prov materiale e pamohueshme pr ta besuar prmes arsyes dhe ndriimit t shpirtit krijues. Bindja ime shkon prtej ktij besimi, ngase gjithka q prjetoj dhe shoh nga t vrejturit e mendjes sht nj krijim i jashtzakonshm, si dhe nj prshtatje e prkor me sistemin inteligjent t njeriut dhe t natyrs fizike, si nj e drejt natyrore.
198
Gjithka ekziston
lviz,
dhe
Nj trupi fizik i duhet energji q t lviz. Mirpo, ekzistenca e ktij trupi fizik sht pasiv, sepse nuk mund t lviz sipas vullnetit t vet, q t lviz trupi fizik, m par i duhet energji dhe forc. Ky trup sht i palvizshm nga vullneti i tij, mirpo, fal energjis dhe forcs s njeriut, trupi do t lviz. Ekzistenca e tij sht pasive, por ekziston dhe kryen veprimin prmes energjis. Ndrsa lvizjet aktive, q veprojn nprmjet vullnetit dhe energjis se tyre, q hyn qenia njerzore, 199
bujar plloshtani
gjallesat natyrore, universi, natyra... Marr frym, pra ajr t disponueshm pr frymmarrje, dhe prmes energjis dhe vullnetit aktiv, un lviz. Po nse nuk mund t marr frym, ose nse nuk ndihmoj me energji dhe vullnet n veprimin e lvizjes, ather nuk kam sesi t lviz. Prej ktu del n drit pohimi: Gjithka q lviz, dhe ekziston. Q do t thot se do gj q sht n natyr dhe univers, pavarsisht ekzistencs n lvizje aktive apo pasive, sendi fizik, ose njeriu psikologjik, ekziston. Prderisa trupin fizik n natyr, njeriun, gjallesat natyrore, universin, natyrn i shohim ose arrijm ti perceptojm prmes organeve shqisore, ather vjen n shprehje, se gjithka n bot ekziston sipas nj paramendimi absolut, i pa ndikuar nga vullneti i askujt, pos nj Providence hyjnore. Gjithka n natyr lviz, asgj nuk sht e palvizshme. Duke e ditur, tanim, fal mendimit t Kanti-t pr pohimin e universit t pafund, vrtetohet se n univers t gjith trupat qofshin t zjarrt apo t ngurt rrotullohen rreth Sistemit Diellor, dhe n nj mnyr tjetr vjen argumenti q dita-dits universi zgjerohet prej nj pike t vetme deri n pafundsi. Para se t ndodhte Shprthimi i Madh nuk ka ekzistuar lnda. Sipas mendimit hyjnor del mendimi se nse nuk ka ekzistuar lnda, ather nuk ka ekzistuar energjia, koha, masa dhe lnda. Toka dhe Qielli ishin t ngjitura me njera-tjetrn, me trheqjen e tyre ndodhi Shprthimi i Madh, i cili njherit mundsoi 200

krijimin e lnds, kohs dhe energjis. Kjo on n mendimin se n kt bot nuk ka ekzistuar asgj, dhe se nuk ka rrjedhur asgj rastsisht, por gjithka sht e krijuar sipas nj paramendimi absolut q v n lvizje fizike e shpirtrore gjith jetn njerzore, planetet, satelitt dhe do trup tjetr, qoft t ngurt apo t zjarrt. Universi zgjerohet prej nj pike t vetme, madje fal trheqjes s madhe nga gravitacioni lviz gjithka. Do t qe kontradiktore nse mendojm se universi pa nj fillim t vetm vjen nga pafundsia, dhe se nuk niset nga vllimi zero, ather sipas ksaj hidrogjeni n univers do t zhdukej menjher dhe n distanc t prgjithshme do t shndrrohej vetm n helium. Shkenca e sofistikuar krahas mendimeve materialiste n univers ka vrtetuar se gjithka lviz, edhe pse shumica e planetve nuk konsiderohen pr ekzistenc jetsore, por jan t detyruara t bjn rrotullimin rreth boshtit t vet. Ky rrotullim i tyre rreth boshtit kullon arsyen se gjithka q lviz, dhe ekziston. Sipas nj prkufizimi Hyjnor, e gjith kjo arsyetohet se Qielli ngrihet nga distanca e Toks dhe fillon t zgjerohet pafundsisht. Po vazhduam udhtimin ton drejt Sistemit Diellor do t hasim n renditjen e planeteve t cilt jan krijuar sipas nj paramendimi t jashtzakonshm, ku secili rrotullohet rreth boshtit t vet. Kjo vrteton se universi dhe ekzistenca e bots sht n lvizje t vazhdueshme dhe t prhershme. 201
bujar plloshtani
Planeti Mrkur bn nj rrotullim tejet t ngadalsuar rreth boshtit t vet dhe rreth Sistemit Diellor, mirpo, dhe temperaturat jashtzakonisht t larta jan jasht kushteve pr ekzistenc jetsore. Nxehtsia prvluese ku mendohet t jet me mijra grad, q sht shkak pr kt lloj nxehtsie t lart sht afrsia e ktij planeti me Diellin, ndrsa sht e konsiderueshme n mas t madhe mungesa e ujit, q njhersh mbetet edhe kusht themelor pr jet t gjall q pr logjikn sht e papranueshme t mendohet ekzistenca e njeriut. Planeti Venera karakterizohet me val t nxehta t Diellit, saq n gjendje normale duket si nj kup vullkanike. Veori tjetr e paimagjinueshme pr ekzistencn e gjallesave mbetet atmosfera tejet e rnd q formohet nga shtresa e dendur e dioksidit t karbonit, (CO2). Kjo shtres e dendur e dioksid karbonit shkakton bakterie dhe parazite, q mund t shkaktoj vdekjen dhe ngordhjen e do gjallese. Planeti Mars sht planet me brtham t kuqerremt, dhe me kratere t thella si pasoj e prplasjeve t meteorve me siprfaqen e planetit. Ky planet sht me przierje helmuese t gazrave, ku n varshmri t gjith przierjes gjendet metani dhe dioksidi i karbonit. Ndrsa n siprfaqen e ktij planeti q sht menduar e hulumtuar pr kushte ekzistenciale pr jet, n thelb mungon uji, dhe ka temperatur t ult, gj q kjo 202

temperatur do t rrezikonte ekzistencn themelore t qenieve t gjalla. Planeti Jupiter pr nga madhsia mund t jet rreth 320 her m e madhe se Planeti Blu, dhe e gjith korja e truallit sht n gjendje t gazt ku karakterizohet me temperatura t ftohta, sepse ndodhet larg Diellit. Ktu nuk ekziston as lnd e as mas energjike, ngase fusha magnetike sht e pakontrollueshme, saq vret do lloj krijese t gjall. Planeti Saturn sht mjaft karakteristike pr nga imazhi, sepse sht i dizajnuar prreth siprfaqes s vet me unaza akujsh dhe shkmbinjsh. Ndrsa temperatura atmosferike sht m e ult krahas Jupiterit, gjithashtu dhe ky planet sht i paprshtatshm pr jet. Planeti Uran sht kryesisht me prbrje t gazt dhe me przierje helmuese t metanit, hidrogjenit dhe heliumit. Ktu mendohet t ket stuhira t jashtzakonshme t cilat formohen me shpejtsira marramendse dhe zgjasin me qindra vite. Planeti Neptun n krahasim me planetet tjera sht tepr larg energjis s Diellit, dhe mbetet prfundimisht nj planet i ngurt, i akullt me temperatura jashtzakonisht t ulta. Planeti Pluton sht trupi m i vogl qiellor, dhe m i largti n Sistemin Diellor. Ky planet sht tejet larg Diellit, dhe n t shumtn e rasteve mbetet i ngrir, vetm n raste specifike ndrron gjendjen n t gazt, 203
bujar plloshtani
n raste kur gjat rrotullimit rreth Diellit ndodhet afr tij. Ndrsa temperatura sht e papranueshme pr mendjen e njeriut e cila arrin deri n temperatura ekstreme t ulta. Planeti Tok, i quajtur ndryshe edhe si planeti Blu. Ai sht i pajisur me atmosfer funksionale pr jetes normale pr t gjitha qeniet e gjalla, e cila njherit krijon kushte sublime pr ekzistenc t prkryer. Toka sht krijuar domosdoshmrisht me t gjitha kushtet ekzistenciale pr jet funksionale, pr shrbimin e t gjitha qenieve njerzore dhe gjallesave t ndryshme toksore e nnujore. Ky planet sht i prshtatshm me oksigjen pr frymmarrjen e njeriut, i normalizuar me fush t bashkveprimit dhe gravitacionit. Kto jan ndr kushtet e vetme dhe esenciale, q plotsojn n mnyr t prkor jetesn e qenieve t gjalla. Karakteristike n planetin ton sht madhsia. Nse madhsia do t ishte m e madhe, ather forca trheqse e Toks do t rritej, ndrsa po t ishte m e vogl, ather forca trheqse e Toks do t zvoglohej deri n at mas, saq do t shndrrohej n atmosfer vdekjeprurse pr qeniet e gjalla. N kt planet inteligjent ku temperaturat jan stabile, pra t prshtatshme pr njeriun dhe gjallesat tjera. Pozita strategjike e Toks ndodhet n nj pozicion t mirfillt krahas planeteve tjera dhe Sistemit Diellor, ku temperaturat arrijn rreth 55 dhe -25C, (prjashtuar temperaturat n polin e veriut dhe jugut t cilat mund t jen m t 204

paprshtatshme pr ekzistencn e njeriut). Pozita e lakmueshme ndihmon n paraqitjen ekzakte t Hns natn, dhe paraqitjen e Diellit, ditn. Kjo paraqitje sht nj kusht i domosdoshm pr jetn e qenieve t gjalla; n t kundrt, nj ndryshim m i vogl i mundshm do t ndryshonte krijimin funksional t ekzistencs pr jet. Kto temperatura jan efektive pr ekzistencn nntoksore, nnujore dhe toksore, sepse ligjet natyrore funksionojn sipas nj rregulle t jashtzakonshme. N Tok, gjithashtu sht me rndsi faktori uj dhe ajri i disponueshm pr ekzistenc jetsore, ku qeniet e gjalla jan plotsisht t varura nga uji dhe ajri, q m pas t funksionojn pr jetes normale. Bimt ushqehen me an t fotosintezs, me energjin e Diellit, dhe me nevojn e mjaftueshme t ujit. Veori tjetr e Toks sht se relievi me mekanizmin absolut parandalon do tentativ t furtunave t tmerrshme q krijohen nga rrymat e ftohta dhe t ngrohta detare. Ky planet sht mrekullia e Zotit q e ka prshtatur ekzistencn e t gjitha qenieve t gjalla pr jet normale me t gjitha kushtet e duhura. Shkencat prmes metodave t sofistikuara synojn t vrtetojn dhe gjurmojn lvizjet natyrore t natyrs dhe universit, duke arritur n konkludimin e gjykimit praktik, se gjithka ndodh si pasoj e gjendjes absolute t lvizshme. Ndrkaq, filozofia nprmjet drejtimeve teoriko-njohse, synim t vetin ka autoritetin e arsyes, si burim 205
bujar plloshtani
t njohjes praktike, ku rend pas t gjykuarit t universit dhe natyrs n baz t mendimit racional (bon sens), e cila njherit vlerson orientimin e jashtzakonshm t Toks, si pasoj e nj rrjedhimi absolutisht t logjikshm, ku, do krijim n univers lviz sipas nj kushti t domosdoshm pa mundur t ngatrrohen, apo t humbasin kuptimin e prkryer dhe funksionimin absolut t ekzistencs s tyre normale. Nj arsye e shndosh q sht e prirur t njoh do lvizje t logjikshme n univers apo natyr, n radh t par mund ta ndjej udhprshkrimin absolut t krijimit t universit, si nj rregull i veuar, i shpier n drejtim absolut pr t mirn e nevojshme t ekzistencs s njerzimit. Ky rregull, sa i shenjt, po kaq dhe i veuar n sistemin e krijimit t universit, sjell n vmendje botkuptimin e arsyeshm te njeriu, se Toka sht i vetmi planet q i plotson t gjitha kushtet pr ekzistenc jetsore.
Jetshkrimi
M 18 Dhjetor 1983 lind n qytetin e 206
Tetovs. N vitin 2002 nisi studimet pr Drejtsi n Universitetin e Europs Juglindore n Tetov, dhe ndrkoh sht trsisht i trhequr pas poezis dhe filozofis. N Dhjetor 2005, boton librin e par me poezi Heshtja e poetit. N Dhjetor 2005, si antar i Lidhjes s Shkrimtarve Shqiptar niset pr nj vizit n Gjermani. Viziton Goethe Haus, Goethe Museum dhe Ekspozitn Friedrich Schiller n Frankfurt am Main. Ktu njihet me botn shpirtrore t poetit dhe filozofit gjerman Johan Wolfgang von Goethe, si dhe me eksperiencn jetsore t filozofit dhe shkrimtarit sentimental Friedrich Schiller. M 23 Shtator 2006 merr pjes n Manifestimin letrar Portiku poetik, Dibr. Ktu njihet me poetin Dhimitr Pojanaku, shkak i domosdoshm, nga ku lind miqsia pr t vazhduar, m pastaj, me udhtime shpirtrore. M 27 Nntor 2006 reciton n nj Or letrare poezin Perndimi i shpirtit kushtuar Pavarsis s Shqipris. M 8 e 9 Qershor 2007, merr pjes n Manifestimin letrar Nett korare t poezis, Kor. M 22 e 23 Qershor 2007, n bashkpunim me Bashkin e Rrethit t Sarands organizon dhe drejton edicionin e par t Manifestimit letrar mbarkombtar 207
bujar plloshtani
Saranda- muza e poezis, Sarand. N Tetor 2007, themelon Shoqatn e artistve Pushkin dhe zgjedhet kryetar i saj. N Nntor 2007, boton librin e dyt me poezi Nga regjia e shpirtit. M 10 Nntor 2007, merr pjes n Nett poetike Takime nn Rrap, t organizuar n Shkup. I jepet mimi Pr vepr erotike botuar brenda dy takimeve. N Nntor 2007, Shoqata e artistve Pushkin organizon dhe drejton Manifestimin letrar Poezia, art i fjals. N Universitetin Shtetror t Tetovs do t zhvillohet diskutimi letrar Poezia shqipe n prmasa botrore, ku, ndr tjerash poett si Xhevahir Spahiu, Ali Podrimja dhe Bardhyl Maliqi foln mbi rolin dhe rndsin e poezis shqipe krahas poezis botrore. N Tetor 2008, boton librin me poezi t zgjedhura nga autor t bots Perla e poezis botrore. N vjeshtn e nntorit 2008, nnkryetarja e Shoqats Pushkin, Valbona Zune n kooperim me Universitetin Shtetror t Tetovs inicon t mbahet nj Or letrare me intelektual e poet nga diaspora e vendi, si Kolec Traboini, Ilirjana Sulkuqi, Vitore Sallaku, Dilaver Baxhaku, Puntorie Ziba etj. N Tetor 2009, boton librin me letra filozofike me titull Traktati mbi arsyen e mendimit. N dorshkrim e ka librin me poezi filozofike 208

me titull Mbi arsyen e fjals.
Tryeza e puns
Kontemplacion ndrmjet bots reale dhe mistike...............4 Sentenca.............................................................................12 Skic e vogl mbi filozofin..............................................22 209
bujar plloshtani
Mbi artet.............................................................................31 Shija klasike.......................................................................36 Shpirti.................................................................................43 Sa shpirtra fshehim ne?......................................................50 Mendja................................................................................56 Skic mbi veprimin e mendjes...........................................61 Gjeniu.................................................................................65 E keqja e organizuar...........................................................71 Bota si sprov mistike........................................................75 Absurditeti i bots..............................................................82 Njeriu i shkencs................................................................89 Njeriu filozof......................................................................94 Mbi njeriun......................................................................100 A mund t besosh dhe t mos e dish arsyen?..................109 Mbi kuptimin e rastsis..................................................113 Mendimi racional.............................................................117 Mbi ekzistencn njerzore...............................................123 Arsyeja logjike e ekzistencs son..................................128 Udha e misionit njerzor..................................................132 Udha jon intelektuale.....................................................137 Qllimi i bots dhe i njeriut.............................................142 Egoizmi tek njeriu............................................................146 Mbi altruizmin..................................................................151 Mbi vullnetin....................................................................155 Mbi arsyen........................................................................164 Idet dhe paragjykimi.......................................................169 Mbi kuptimin e knaqsis..............................................178 Zoti...................................................................................189 Krijimi i Universit, dshmi e Zotit..................................194 Gjithka q lviz, dhe ekziston....................................199 Jetshkrimi.....................................................................206 210
211
bujar plloshtani
______________________________________ CIP Katalogimi n botim Biblioteka popullore dhe universitare Shn Kliment Ohridski, Shkup 1.073 Plloshtani, B. PLLOSHTANI, Bujar Traktati mbi arsyen e mendimit : letra filozofike / Bujar Plloshtani; Tetov : Pushkin, 2009. 206 fq. ; 21 cm Kontemplacion ndrmjet bots reale dhe mistike. fq. 4 10 ; Prof. dr. Nexhat Abazi ISBN 978-9989-2813-7-2 a) filozofi - ese COBISS. MK ID 78679306
Bujar Plloshtani Traktati mbi arsyen e mendimit

letra filozofike
Botues: SHA PUSHKIN
212

Shtypur n shtypshkronjn: ArbriaDesign _____________ PUSHKIN, 2009
Botimi i ktij libri u mundsua nn kujdesin financiar t Ministris s Kulturs s Republiks s Maqedonis dhe nn kujdesin financiar t Komuns s Tetovs, kryetar Sadi Bexheti.
213

Bujar Plloshtani - Traktati Mbi Arsyen e Mendimit

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bujar Plloshtani - Traktati Mbi Arsyen e Mendimit

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bujar Plloshtani Traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

Kontemplacion ndrmjet bots reale dhe mistike

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

Traktati mbi arsyen e mendimit

Skic e vogl mbi filozofin

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

Sa shpirtra fshehim ne?

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

Bota si sprov mistike

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

A mund t besosh dhe t mos e dish arsyen?

traktati mbi arsyen e mendimit

traktati mbi arsyen e mendimit

Mbi kuptimin e rastsis