T. C.

HARRAN N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLM B L MLER ANAB L M DALI KELM B L M DALI

GAZAL DE H DAYET VE DALALET KAVRAMLARI YKSEK L SANS TEZ

Danman: Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKE

Hazrlayan: Ayegl HAFIZOLU

ANLIURFA-2005

 NDEK LER
NDEK LER ......................................................................................................................2 KISALTMALAR...................................................................................................................4 NSZ ..................................................................................................................................6 G R .....................................................................................................................................8 A. H DYET VE DALLET KAVRAMLARINA GENEL B R BAKI ..........................8 B R NC BLM ........................................................17 GAZAL N N HAYATI, ESERLER VE KELM LM NDEK YER ...........................17 A. GAZAL N N HAYATI.................................................................................................17 1. Gazl Dneminde slm Dnyasnn Siyas ve Kltrel Durumu..................................17 2. Gazlnin Doumu, ocukluu ve renim Dnemi ....................................................20 3. Gazlnin Mderrislik Dnemi.......................................................................................22 4. Gazlnin Uzlet Dnemi .................................................................................................24 B. GAZLN N ESERLER ..............................................................................................26 C. GAZL N N KELM LM NDEK YER ..................................................................28 1. Gazl ncesi Kelm lmi............................................................................................28 2. Gazl ve Kelm lmi ...................................................................................................30 K NC BLM...........................................................34 SLM DNCES NDE H DYET VE DALLET KAVRAMLARI.........................34 I- SLM DNCES NDE H DYET ...........................................................................34 A. Hidyet Kavramnn Szlk ve Terim Anlamlar ...........................................................34 1. Hidyetin Szlk Anlam.............................................................................................34 2. Hidyetin Terim Anlam ..............................................................................................35 3. H-d-y Fiilinden Treyen Baz Kelimeler .................................................................35 a) Hd.........................................................................................................................35 b. Hd..........................................................................................................................36 c) htid ........................................................................................................................36 d) Mehdi.......................................................................................................................37 e) Muhtedi....................................................................................................................37 B- Kuranda Hidyet Kavram ve Hidyet eitleri ..........................................................37 1- Kuranda Hidyetin Anlamlar...................................................................................37 a) Beyan .......................................................................................................................38 b) slm Dini ................................................................................................................39 c) man .........................................................................................................................39 d) Yol iaretleri ............................................................................................................39 e) lahi Kitaplar ve Peygamberler ................................................................................40 f) Tevbe........................................................................................................................41 g) rad .........................................................................................................................41 h) Daveti.....................................................................................................................42 ) Tevhid.......................................................................................................................42 k) Snnet ......................................................................................................................42 l) stirca.......................................................................................................................42 2. Kuranda Hidyet eitleri.........................................................................................43 a) Allahn Hidyeti .....................................................................................................43 b) Peygamberlerin Hidyeti .........................................................................................47 c) Kurann Hidyeti...................................................................................................49 d) Bir Hidyet Rehberi Olarak Kinat Kitab ..............................................................51 II- SLAM DNCES NDE DALLET .........................................................................53 A. Dallet Kavramnn Szlk ve Terim Anlamlar ...........................................................53 1. Dalletin Szlk Anlam ............................................................................................53

2. Dalletin Terim Anlam..............................................................................................54 3. D-l-l Fiilinden Treyen Baz Kelimeler ...................................................................55 a) Dall.........................................................................................................................55 b) dll..........................................................................................................................56 c) Dll ..........................................................................................................................56 d) Tadlil........................................................................................................................56 e) Mudallil....................................................................................................................57 B. Kur'an'da Dallet Kavram ve Dallet Sebepleri.............................................................57 1- Kuranda Dalletin Anlamlar....................................................................................57 a) Saptrmak .................................................................................................................57 b) Hata Etmek, armak .............................................................................................58 c) Sapknlk ..................................................................................................................59 d) Yanlmak ve Unutmak.............................................................................................60 e) Hsrana Uramak ve Eli Boa kmak ...................................................................60 f) Kaybolmak, boa gitmek..........................................................................................61 2- Kur'an'da Dallet Sebepleri .........................................................................................62 a) Hev ve Hevese Uyma.............................................................................................62 b) Bilgisizlik ................................................................................................................62 c) eytann Saptrmas .................................................................................................63 d) Putlarn Saptrmas ..................................................................................................66 d) Toplumun nde Gelenlerinin Saptrmas................................................................68 NC BLM ......................................................73 GAZLDE H DYET VE DALLET KAVRAMLARI ...............................................73 I. Gazlye Gre Hidyet ....................................................................................................73 A. Rt .............................................................................................................................74 B. Tesdid ..........................................................................................................................75 C. Teyid ..........................................................................................................................75 II. Gazlye Gre Hidyet Mertebeleri ...............................................................................75 III. Gazlye Gre Hidyet Sebepleri .................................................................................78 A. Kitaplar .......................................................................................................................78 B. Peygamberler...............................................................................................................80 C. Akln Basireti ..............................................................................................................82 IV. Gazlye Gre Dallet ..................................................................................................83 V. Gazlye Gre Dallet Sebepleri ...................................................................................84 A. ehvet..........................................................................................................................84 B. Hev ............................................................................................................................85 C. eytan ..........................................................................................................................87 1) eytann Kalbe Mdahale Yollar ...........................................................................89 2) eytandan Korunmak ..............................................................................................89 D. Dnya Sevgisi .............................................................................................................90 1) Dnyann Allah'a Dmanl .................................................................................90 2) Dnyann Allah'n Dostlarna Dmanl ..............................................................91 3) Dnyann Allah'n Dmanlarna Kar Olan Dmanl ......................................91 E. Kibir.............................................................................................................................92 F. fke .............................................................................................................................95 G. Haset ...........................................................................................................................96 VI. Gazlye Gre Hidyet Ve Dallette Kullarn Sorumluluu........................................99 SONU ..............................................................................................................................102 B BL YOGRAFYA...........................................................................................................105

KISALTMALAR
Ank. A.. A F. A FV. Bkz. ev. d. DE F. D A. D B. E F. Fak. h. Haz. Hz. A. EF. SAM st. KBY M. M.. M.S. M FV. Nr. . Sad. S.A.V. S F. TDV. Thk. ts. U F. : Ankara : Anonim irketi : Ankara niversitesi lahyat Fakltesi : Ankara niversitesi lhyat Fakltesi Vakf : Baknz : eviren : Doumu : Dokuz Eyll niversitesi lahyat Fakltesi : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi : Fakltesi : Hicri : Hazrlayan : Hazreti : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi : slm Aratrmalar Merkezi : stanbul : Kltr Bakanl Yaynlar : Mildi : Milddan nce : Milddan Sonra : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf : Nereden : lm : Sadeletiren : Sallallahu Aleyhi Vesellem : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi : Trkiye Diyanet Vakf : Tahkik eden : Tarihsiz : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi

nv. Yay. yy.

: niversitesi : Yaynlar, Yaynevi, Yaynclk. : Yayn yeri yok

NSZ

Mild 1058-1111 yllar arasnda yaam olan Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazl et-Ts, slm ilimlerin bir ounda nemli mesafe alm bir ahsiyettir. Onun fkh, tasavvuf, kelm ve felsefe alanlarnda ortaya koyduu eserler slm alimleri tarafndan genel olarak kabul grm ve slm kltrndeki yerini almtr. Kelm ilminde de tartlmaz bir konuma sahip olan Gazl hakknda gnmze kadar birok almalar yaplmtr. Biz de bu almamzda Gazlnin Hidyet ve Dallet kavramlarna bak asn yanstmaya altk.

Hidyet

ve Dallet kavramlar hakknda insanlarn zihninde birok sorular

vardr. Allahn dilediini hidyete erdirmesi, dilediini saptrmas, insan iradesinin doru yolu bulmada etkisi, bu balk altnda aklanmas gereken meselelerden sadece bazlardr. Bu konular hakknda Gazl gibi nemli bir bilginin yaklamn ortaya koymak ayrca nem tamaktadr. nk Gazl hakknda birok aratrma yaplm olmasna ramen onun

Hidyet

ve Dallet kavramalar hakkndaki dncelerini yanstan bamsz bir

almaya rastlayamadk. Kelm ilminde sz sahibi olan Gazlnin bu kavramlara bakn ortaya koymak, slm ilimlerde aratrma yapan gen akademisyenlere faydal olaca kanaatindeyiz. Dier taraftan

Hidyet

ve Dallet kavramlarn Kuran nda

akladmz zaman almamzn herkese yararl olaca inancndayz. Gazlde Hidyet ve Dallet Kavramalar balkl almamz bir giri ve blmden olumaktadr: Giri ksmnda Hidyet ve Dalletin bir taraftan Allahn iradesi ve fiilleri, dier taraftan da kulun irade ve sorumluluuyla olan ilikisini Cebriye, Mu'tezile ve Ehl-i Snnet asndan genel hatlaryla vermeye altk. Birinci blmde ncelikle Gazl hakknda yazlm olan bibliyografyalar inceleyerek onun hayat, eserleri ve Kelm ilmindeki yeri ve nemine deindik. kinci blmde Hidyet ve Dallet kavramlarnn szlk ve terim anlamlarn verdikten sonra bunlarn Kurandaki kullanmlarn ve hangi anlamlara geldiklerini ele aldk. Daha sonra da Kur'an'da hidyet ve dallet eitlerinin neler olduunu, Kur'an' merkez alarak ortaya koymaya altk. Her ne kadar kavramlarn Kurandaki kullanmlarnn aklanmasnda baz tefsirlerden yararlanlsa da alma boyunca Kelm ilmi erevesinde hareket etmeye gayret ettik.

nc blmde Gazlnin bata hyu Ulmid-Din ve Mecmuatr-Resil iinde yer alan eserleri olmak zere ulaabildiimiz eserlerini inceleyerek Hidyet ve Dallet kavramlar hakkndaki fikirlerini ortaya koymaya altk. almamzn her aamasnda rehberlikte bulunarak ilgi ve desteini esirgemeyen, almamz batan sona tetkik edip bu hale gelmesinde gr ve tenkitlerinden yararlandm danman hocam sayn Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKE Beye en derin sayg ve kranlarm sunarm. Ayrca almamz sresince madd ve mnevi desteklerini esirgemeyen sayn Do. Dr. H. Hseyin TUNB LEK Beye teekkr hususi bir vazife addederim. almam esnasnda byk bir zveri ile bana destek olan eim Yakup Beye de teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Ayegl HAFIZOLU anlurfa 2005

GR
A. H DYET VE DALLET KAVRAMLARINA GENEL B R BAKI
Hidyet ve dallet kavramlar bir ynden Allahn dilemesi, iradesi ve sorumluluunu iine alan nemli bir kelm konudur. Bir problem alan olarak kelm ilminin belli bal konular arasna girmeyi baaran hidyet ve dallet daha ok kulun iradesi ve gcyle mi yoksa Allahn iradesi, takdiri ve yaratmasyla m? gerekletii asndan inceleme konusu olmutur.1 Baz insanlar hidyet ve dallet konusunda insann irade ve sorumluluunu grmezden gelerek cebr inancna saplanmlardr. Dallet ve hidyet konusunda Allaha nispet edilmesi gereken kemal sfatlara zellikle ilah irade ve kudretin mul asndan bak yapan Cebriyyeye2 gre hidyet ve dallet kulun irade ve seimiyle deil tamamen Allahn irade ve yaratmasyla gereklemektedir.3 Zira Cebriyyeye gre Kuranda bulunan bir ok ayet4 hidyet ve dalleti Allahn yaratt, bu hususta kulun iradesinin bir rolnn bulunmadn gstermektedir.5 Cebriyyeye gre insanlar ya sapk ve kafir veya hidyete ermi mminler olarak dnyaya gelirler, fiillerinin meydana gelmesinde onlarn irade ve ihtiyarlar sz konusu olmayp, Allahn kendileri iin belirledii kaderin dna kamazlar.6 Kulun sorumluluu iin mantk bir gereke gstermeyen bu anlaya tepki niteliinde olmak zere Mutezile tarafndan benimsenen anlaya gre ise kulun sorumlu tutulabilmesi iin dalleti seme hrriyetine ve tercihini gerekletirme gcne sahip olmas gerekir.7 Zira Mutezileye gre, kullarn fiillerini Allah yaratm olsayd, kullar fiillerinden dolay vmeye, yermeye, sevaba ve cezaya mstahak olmazlard.8 Kullarn

Eb Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Maturid, Kitabut-Tevhid, s. 366, ev. Bekir Topalolu, SAM Yay., Ank., 2002; Altnta, Ramazan, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 17, Pnar Yay. st., 2003; Y. evki Yavuz, Dallet md., D A., VIII, 429, st., 1993. 2 nsanlara ait ihtiyar fiillerin ilahi irade ve kudretin zorlayc tesiriyle meydana geldiini savunan guruplarn ortak addr. Cebriyyeye gre, insann hibir iradesi ve hrriyeti yoktur. Her ey nceden Allah tarafndan takdir edilmitir. Kul, takdir edilen bu fiili yapmaya mecburdur. Baka bir ifadeyle Allah'n mutlak iradesi karsnda insanlar, havada rzgara tabi olarak oraya buraya srklenen bir ty gibidir. te byle bir dnceyi savunduklar iin kendilerine Cebriyye ve kurucusu olan Cehm b. Safvana nispetle de Cehmiyye ad verilmitir. Bkz. Kemal Ik, Mtrdnin Kelm Sisteminde man Allah ve Peygamber Anlay, s. 9192, Ftvvet Yay., Ank., 1980; rfan Abdulhamid , Cehmiyye md., D A.,VII, 205-208, st., 1993. 3 Yavuz, Dallet md., D A., VIII, 429. 4 Araf 7/178; sra 17/97; Kehf 18/17; Zmer 39/36-37. 5 Bulut, Mehmet, Hidyet-Dallet ve nsann Sorumluluu, s. 234, DE F., Dergisi S: IX, zmir, 1995. 6 Yavuz, Dallet md., D A, VIII, 429; ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel venNihl, I, 98, Darul-Marife, Beyrut, 2001. 7 Yavuz, Dallet md., D A., VIII, 429. 8 Abdulcabbr, el-Kdi Abdullah b. Ahmed, erhu Usulil-Hamse, s. 326, Nr. Abdlkerim Osman, Mektebetl-Vebhe, Kahire, 1988.

fiilleri Allahn yaratmasyla olsayd, ona rza gerekirdi. Dolaysyla bu fiillerin kfr olmas halinde kfre de rza gerekirdi. Halbuki kfre rza da kfrdr.9 Mutezileye gre iman ve kfr, kulun fiilidir ve onun ihtiyardr. Aksi takdirde kul; Sen bizim iin iman yaratmadn, kfr yarattn, iman bizden engelledin diyebilecektir. Halbuk byle demesi imknszdr. O halde iman ve kfr Allah yaratmaz.10 Mutezilenin hidyet ve dallet konusunda da ayn mantkla hareket ettiini grmekteyiz. Mutezileye gre hidyet; doru yolu beyan etme, doru yola arma, doru yolu gstermedir.11 Dallet ise sapk diye adlandrmak, sapk bulmak veya kul nefsinde sapkl yaratt zaman sapklna hkmetmek, Allahn kafirlerin dallette olduunu bildirmesi, kafirleri cezalandrmas, helak etmesi, Allahn yardm terk etmesidir.12 Mutezile Allahn kafirlere ve mminlere hidyeti hususunda kendi aralarnda ihtilaf ederek iki farkl gr ileri srmlerdir: 1. Mutezilenin ounluuna gre Allah kafirlere hidyette (beyan) bulunmu fakat onlar ihtida etmemilerdir. Allah onlara kendisine itaat etme gc vermi, fakat onlar slah olup bundan yararlanmamlardr. 2. Mutezilenin dier bir ksm da Allahn aklamak ve dellet etmek suretiyle bile olsa kafirlere hidyet etmedii grn benimsemilerdir. Zira Allahn beyan ve daveti onu kabul etmeyen iin deil, fakat onu kabul eden kimse iin bir hidyettir. Zira kabul edene blisin daveti idll olduu gibi, yine kabul edene Allahn daveti ve beyan da hidyettir.13 Mutezileden Allahn kafirlere aklamak ve dellet etmekle genel hidyette bulunduu grn benimseyenler de kendi aralarnda ikiye ayrlmlardr. Bunlardan bir ksmna gre Allah mminlere mhtediler ismini vermek suretiyle onlara hidyet etmi ve onlarn mhtedi olduklarna hkmetmilerdir. Bunlar Allahn mminlere, imanlar
9

Abdulcabbr, erhu Uslil-Hamse, s. 771. Abdulcabbr, erhu Uslil-Hamse, s. 361. 11 Bdd, Ebu Mansur Abdulkhir b.Tahir, Usld-Din, s. 77; Darul-Fikr, Beyrut, 1998; Sbn, Nureddin, Mtrdyye Akidi, s. 157, ev. Bekir Topalolu, D B. Yay., Ank., 1998; Taftazn, Mesud b. mer, erhul-Maksd, IV, 309, lemul-Ktb, Beyrut, 1989; Tahnev, Muhammed b. Ali Kefu Istlhtil-Funn, II, 1532, Alemul-Ktb, Beyrut, 1989; Zemaher, Muhammed b. mer, el-Kef an Hakaikit-Tenzl, I, 117, Drl-Marife, Beyrut, ts. Girid, Srr Muhammed b. Muhammed, Nakdl-Kelm f Akidil- slam, s. 242, Matbaai Ebu Ziya, Konstantiniyye, 1886, Matba-i Ebu Ziya, Konstantaniye, 1886; Er, Ebl Hasan Ali b. smil, Makltul- slmiyyin ve htilfil-Musalln, I, 298, Mektebetn-Nahdatil-Msriyye, Kahire, ts. 12 Er, Maklt, I, 299; Badd, Uslud-Din, s. 77; Taftazn, erhul-Maksd, IV, 309; Sbn, Mtrdye Akidi, 157. 13 Er, Maklt, I, 298; Ayrca bkz: Yksel, Emrullah, Kuran- Kerimde Hidyet ve Dallet Anlay, s. 99, Atatrk nv., lahiyat Fak., Dergisi, S: VII, Erzurum, 1986; Bulut, HidyetDallet ve nsann Sorumluluu, s. 235; erafettin Glck-Sleyman Toprak, Kelm, s. 232, Seluk nv. lahiyat Fak. Vakf Yay., Konya, 1998.
10

sebebiyle artrd menfaat ve ltuflar, hidyet olarak deerlendirmilerdir. Dier bir ksm ise Allahn isimlendirmek ve hkmetmek suretiyle hidyet etmesini kabul etmemi, fakat Onun btn insanlara aklamak ve yol gstermekle hidyet etmesini kabul etmilerdir. yle ki, Allah mminlere ltfundan onlara ziyade ederek hidyet eder. te bu Allahn dnyada mminlere kld sevap, ahirette de onlar cennete hidyet eder ki bu da Allahn onlar hakknda sevabdr.14 Mutezilenin bu grleri daha nce Mutezile mezhebinde iken onu terk eden ve Ehl-i Snnet kelmnn nclerinden saylan Ebul Hasan el Er (.324/936) ve onun takipileri Kad Eb Bekr el-Bklln (.403/1013), mamul-Harameyn Ebul-Mel elCveyn (.478/1085) gibi Er kelmclarla, Ebu Mansur el-Mtrd (.333/944) ve takipileri Ebul Min en-Nesef (.508/1114), Nureddin es-Sbn (.580/1184) vb. Mtrd kelmclar tarafndan eletirilmitir.15 Eer hidyet doru yolu gstermek manasna olsayd onun Hz. Peygamberden nefyedilmesi doru olmazd. Zira onun herkesi dine davet ettii ve dini herkese aklad iin herkese ve her sevdiine hidyet etmesi gerekirdi. Halbuki yce Allahn bu hususta; (Ey Muhammed) sen sevdiini hidyete erdiremezsin, fakat Allah dilediini doru yola iletir, o yola gelecek olanlar daha iyi bilir.16 buyurmas Mu'tezilenin hidyetin doru yolu gsterme manasna geldii eklindeki grnn isabetli olmadn gstermektedir.17 Yine dallet kavramnn manas da Mu'tezilenin ne srd gibi Allah'n insan dll sapk olarak bulmas ve ona sapk ismini vermesinden ibaret deildir. Zira Allah dilediini sapklk iinde brakr, dilediini doru yola iletir.18 ve te Allah kafirleri byle saptrr.19 ayetlerinde geen edalle fiili saptrd demek olup Sapk adn verdi demek deildir.20 Eer dallet kula sapk demekten ibaret olsayd bu gibi eyleri masiyete ve iradeye balamann ve bu manada; Allah dilediini dallete drr demenin bir manas olmazd. Ayrca bu ilahi iradenin devre d braklmas demektir.21

14

Er, Maklt, I, 298. Bkz: Er, el- bne an Uslid-Diyne, s. 147-151; Er, Maklt, s. 260-261; Bulut, Hidyet-Dallet ve nsann Sorumluluu, s. 236-238; Bkllni, Kd Eb Muhammed b. et-Tayyib, Kitb Temhdil-Evil ve Telhsd-Delil, s. 336, (Nr. Richard McCarthy), el-Mektebet-arkiyye, Beyrut, 1957; Badd, Uslud-Din, s. 77, Mtrd; Kitabut-Tevhid, s. 366-390, 400-401; Taftazn, erhul-Akid, (Kelm ilmi ve slm Akidi), s. 227-243, (Haz. Sleyman Uluda), Dergah Yay., st. 1991; Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 157-158. 16 Kasas 28/56. 17 Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 157; Cveyn, Abdulmelik b. Ebil-Mel mamul-Harameyn, el- rd, s. 212, el-Messeset Ktbis-Sakafiyye, Beyrut, 1985. 18 Ftr 35/8. 19 Mmin 40/74. 20 Er, el- bne an Uslid-Diyne, s. 151; Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 157; Mtrd, Kitabut-Tevhid, s. 400-401. 21 Taftazn, erhul Akid, s. 227; Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 157; Glck-Toprak, Kelm, s. 232-233.
15

10

Grlyor ki Mutezile nsan kendi fiillerinin yaratcs ilkesinden hareketle hidyeti Allahn doru yolu gstermesi, insan bu ekilde isimlendirmesi, dalleti de ayn ekilde insann dallet ile yani sapk olarak adlandrmas ve insan iin sapklk hkmn vermesi eklinde anlamaktadr.22 Hidyet ve dallet mevzuunu hem ilahi sfatlarn yetkinlii ve mul, hem de insann sorumluluu asndan ele alp konuyla ilgili iki zt gr birletirmek isteyen Ehl-i Snnet alimleri kullara ait fiiller de dahil olmak zere kainatta meydana gelen btn varlk ve olaylarn bizzat Allah tarafndan yaratld temel grnden hareketle, hidyetin yannda dalletin de Allahn iradesi, takdiri ve yaratlmasyla gerekletii hususunu ilke olarak benimsemilerdir. Bu temel noktada birlemekle beraber Ehl-i Snnet limleri farkl saylabilecek baz grler de ortaya koymulardr. Erlerin gr Cebriyyeninkine olduka yakndr.23 Erlere gre insanolu hibir ey yaratamaz. Allah tek yaratcdr. nsann gc eylemleri zerinde hibir etkide bulunmaz. Allah, kendi kulunda g (kudret) ve seme (ihtiyar) yaratr. Daha sonra onda, bu ekilde yaratlm kudret ve ihtiyara denk den fiili yaratr. Bylece kulun fiili, balang olarak Allah tarafndan yaratlr, fakat kul tarafndan edinilir. Edinme (kesb) ile kastedilen kulun onda daha nce yaratlm kudret ve ihtiyara yine kulun eylem zerinde hibir etkisi olmakszn uygun dmesidir.24 mam Erye gre Allah kll iradesiyle fiilleri yaratr. Kul da czi iradesiyle iktisab eder.25O halde insan kudreti ile hlik deil, ksibtir. Mesela kafir tamamen aciz olduu iin iman edemiyor deil, iman terk ettii, onun tersi ile megul olduu iin kafirdir. Kesb kulun iradesini bir amele doru sarf etmesinin neticesidir. nsan hayrl bir i yapmak isterse, Allah o kula o amel iin fiil esnasnda kudret yaratr ve insan ondan dolay sevap kazanr. Kul er isterse, o i iin Allah er yaratr ve onun neticesinde insan cezalandrlr.26 Erye gre hidyet ve dallet de Allahn bunlar insanda yaratmasyla meydana gelmektedir. Allahn kitab Kuran ise hidyete giden yolu gsteren bir klavuzdur. O halde Kuranda Allahn kendisi iin hidyet rehberi olduunu haber verdii kimseye krlk arac olmas caiz olmad gibi kendisinde krlk olan bir kimseye de hidyet edici olmas caiz deildir. Dier taraftan Allahn mminleri imana davet etmesi hidyet olup blisin kafirleri kfre daveti de dallettir. Allahn btn insanlar hidyete gtrd

22 23

Glck-Toprak, Kelm, s. 233. Yavuz, Dallet md., VIII, 429. 24 erif, M. M., slm Dncesi Tarihi, II, 250, nsan Yay., st., 1990. 25 Er, Lma fir Red ala Ehliz-Zey vel-Bida, s. 69, Msr, 1955. 26 Doan, Ltfi, Ehl-i Snnet Kelmnda Er Mezhebi, s. 44, Rzgarl Matbaa, Ank., 1961.

11

gr doru deildir. Zira Allah Kuranda Allah onunla birounu saptrr ve yine onunla bir ounu hidyete erdirir.27 buyrulmaktadr. Erye gre eer Allah btn insanlarn hidyetini dileseydi ounu anlamna gelen kesir ifadesi yerine hepsini, btnn anlamna gelen kl kelimesini kullanrd. Halbuki ayette gerek hidyet gerekse dallet konusunda ounu ifadesi yer almaktadr.28 Yine Allah zalimleri saptrr29 ayetinde zalimlerin saptmlar olarak isimlendirilmesi ve haklarnda dalletle hkm verilmesi kastedilmedii aktr. Zira Arapada falan falan saptrd demek Onu sapk olarak adlandrd demek deildir. Arapada byle bir ifade doru olmad gibi yukarda geen ayette Allahn zalimleri saptrmas onlara isim takmak ve haklarnda sapk olmakla hkm vermek biiminde deildir.30 Baddye gre Allahn kullarna hidyeti iki ekilde olmaktadr: 1. Hakk aklamak, ona davet etmek ve onun zerine deliller ikame etmek suretiyledir. Bu ekildeki hidyetin peygamberlere ve Allahn dinine davet eden herkese nispet edilmesi sahih olur. nk onlar insanlara hidyet yolunu gsteren mridlerdir. Nitekim Hz. Peygamber hakknda Kuranda Muhakkak ki sen (insanlar) dosdoru yola iletiyorsun31 buyrulmaktadr. 2. Allahn kullarnn kalplerinde hidyeti yaratmas ve onlarn da hidyeti bulmasdr. Allah Kuranda bu durumu yle beyan etmitir. Allah kimi doru yola iletirse onun gsn slma aar, kimi de saptrmak isterse onun gsn ( o kimse) ge kyormu gibi dar ve tkank yapar.32 Allahtan gelen birinci hidyet btn mkelleflere mildir. kinci hidyete gelince bu sadece hidyete erenlere mahsustur.33 Baddye gre idll, Allahn dallet ehlinin kalbinde dalleti yaratmasdr.
34

Ona gre idll, Mutezilenin ne srd gibi isimlendirme ve hkm olsayd, Hz. Peygamber kafirleri sapklar diye isimlendirdii ve onlarn sapklna hkmettii iin Hz.Peygamber, kafirleri saptrd demek caiz olurdu. Yine eytanlar ve kafirler, peygamberleri ve mminleri sapklar diye isimlendirdikleri iin kafirler ve eytanlar, peygamberleri ve mminleri saptrd demek caiz olurdu. Halbuki bunlar caiz deildir.
27 28

Bakara 2/26. Er, el- bne, s. 148; Glck, erafettin, Kelm Asndan man ve Fiilleri, s. 327, Kayhan Yay., st., 1979. 29 brahim 14/27. 30 Er, el-ibne, s. 149-150; Glck, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, s. 328. 31 r 42/52. 32 Enam 6/125. 33 Badd, Uslud-Din, s. 77. Cveyn de hidyetin hususi, davetin ise umumi olduunu ileri srmtr. Bkz: Cveyn, el- rd, s. 101. 34 Bdd bu konuda Enam 6/125 ve Mddesir 74/31. ayetlerini delil olarak gstermektedir. Bkz. Badd, Uslud-Din, s. 77.

12

Ayrca idll, dallet zerine cezalandrmak manasna olsayd, hrszlara ve zinakarlara ceza verenlere onlar saptrd demek mmkn olurdu. Halbuki bu mmkn deildir.35 Ernin tespit ettii prensipleri gerek bir doktrin sistemine dntren36 Bkllnye gre hidyeti ve dalleti yaratan Allahtr. Ona gre hidyet Allahn fiillerinden bir fiildir. Allahn hidyeti mminlerin kalplerinin aydnlanmas, imana almas, Allahn onlara yardm ve tevkifini esirgememesi eklinde tezahr etmektedir. Bklln dalleti, kafirlerin hidyete erme glerinin yok edilmesi olarak gryor. Allah, kafirlerin dalletlerini irkin ve fsit yaratmakla onlar sapklkta brakmaktadr. Bunlar iin Allahn tevfiki de sz konusu deildir, gsleri mminlerdeki gibi almamtr, dardr ve skntdadr. u halde btn bunlar kafir iin dallettir.37 mamul Harameyn el-Cveyn, hidyeti, imann yaratlmas, idllin de, dalletin yaratlmas manasna olduunu syler. Hidyet konusunda Allah selamet yurduna (cennete) aryor ve o dilediini doru yola iletir.38 ayetini aklarken Allahn davetinin umumi olduunu, hidyetinin ise hususi olup Allahn kendi iradesine baladn syleyerek Er ile ayn izgiyi takip ettii grlmektedir.39 Mtrdler de Erler gibi kullarn hayr ve er btn fiillerinin yaratcsnn Allah olduunu kabul ederler. Allah kullarda ihtida (doru yolu bulma) fiili ile dallet (sapma) fiilinin yaratcsdr. Bu bakmdan hd ve idll Allahtandr.40 Ebu Hanife Allah diledii kulunu fazl icab doru yola iletir. Dileyeni de adleti icab saptrr demek suretiyle kullarn irade-i cziyelerine gre Allah'n hidyeti ve dalleti yarattn belirtmek istemitir. Ona gre sapkl isteyen kiiye Allahn yardm etmemesi adleti icab olduu gibi byle kimselere yaptklar ktlklerden dolay azap etmesi de adleti icabdr. Ebu Hanifeye gre eytan mmin kulun kalbinden iman zorla yok etmez. Ancak kul kendi arzusu ile iman terk eder. Terkedince de eytan iman bu kuldan yok eder.41 mam Mtrdye gre fiilin Allaha isnad edilmi olmas, onun insandan nefyedilmesini gerektirmez. Ona gre fiil, Allah ile kul arasnda paylalmaktadr. Fiiller Allah tarafndan yaratlr. Kul ise o fiili dilerse yapar dilerse yapmaz. Buna gre fiil Allaha izafe edildii takdirde yaratma, insana izafe edildii takdirde ise, kesb adn almaktadr. te bylece Mtrd bu konu da kuldan tamamen iradeyi selbedip onu bir

35 36

Badd, Uslud-Din, s. 77. Glck, erafettin, Kelm Tarihi, s. 124, Kitap Dnyas, st., 2000. 37 Bklln, Temhid, s. 335; Glck, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, s. 329-330. 38 Yunus 10/25. 39 Cveyn, el- rd, s. 191. 40 Yksel, Kuran Kerimde Hidyet ve Dallet Anlay, s. 96. 41 Kri, Allme Ali b. Sultan, erhu Fkhl-Ekber, ev. Yunus Vehbi Yavuz, s. 87-88, ar Yay. st., 1992.

13

robot haline getiren Cebriye ile insann hr olduunu Allahn onun fiilleri zerinde herhangi bir mdahale de bulunmasnn sz konusu edilemeyeceini ileri sren Mutezile42 arasnda orta bir yol tutmu olmaktadr.43 Hidyetin Allahn yaratmas sonucu olduunu kabul eden Mtrdye gre kul iradesi dorultusunda ona ular veya vazgeer. Buna gre kfr tercih eden kimseyi Allah hidyete ulatrmaz. Byle bir kiinin hidyete erimesinde peygamberin de bir fonksiyonu olmaz. Mtrd bu gryle cebir anlay kart bir vurguda bulunmaktadr. Zira o hr irade prensibine byk nem vermektedir. Buna gre Allahn mdahale etmemesi bireysel zgrln bir sonucudur.44 Mtrdye gre iki eit hidyet vardr: 1. Doruyu bulmak, dorunun iinde olmak manasna hidyettir ki bu sadece peygamberlere ve mminlere mahsustur. 2. Doruyu grp bilmek manasna hidyettir ki bu manadaki hidyette Mslman olan ile Mslman olmayan mterek durumdadr.45 Mtrdye gre Mutezile Allaha nispet edilen idll kavramn sapk diye isimlendirme eklinde yorumlamlarsa da bu isabetsizdir. nk idll kavram bakasna da nispet edilmekte fakat bu yorum onun hakknda yaplmamaktadr. Bir de kiiyi dll diye isimlendirmede istina ve hkmranlkla nitelemeyi gerektirecek kayda deer bir hikmet yoktur. Mesela u ayette olduu gibi Allah diledii kimseyi saptrr, dilediini de doru yola iletir.46 Buradaki beyan g ve iktidar konumunda bulunmaktadr.47 u halde Mtrdye gre idll hidyet gibi ilahi bir fiildir. lahi fiilin anlam ise Allahn her eyi layk olduu ekilde yaratmasdr. Bu yaratma kul iin ltuf (hidyet) erevesinde de olabilir. Bu sebeple dallet ilahi adaletin gerei olarak vcut bulmaktadr. Dallete drmenin manas ise gnllerin hidyete kar daraltlmas ve iman ile itaatin meakkatli gsterilmesinden ibarettir. Sonu olarak dallet kulun onu dilemesiyle hasl olmaktadr.48

42

Mutezilenin ne srd gibi fiillerin mutlak manada kula nispeti kabul edildii takdirde Allahn idlli, hidyeti, korumas, inam (nimet vermesi), kalbi mhrlemesi, kolaylatrmas, kiinin kalbini geniletmesi ve daraltmas gibi hallerin varln izah etmesi imkanszlamaktadr. Bkz. M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti Ve mam Mtrd, s. 205, Marmara nv. FAV. Yay., st., 1984. 43 Mtrd, Kitabut-Tevhid, s. 281, 292; Ik, Kemal, Mtrdnin Kelm Sisteminde man Allah ve Peygamber Anlay, s. 91. 44 Bier, Ramazan, Mtrdye Gre Hidyete Engel Olan Beeri Zaaflar ve Tezahrleri, s.42-43, Cumhuriyet nv. lahiyat Fak. Dergisi, Cilt,VIII, Sivas, 2004. 45 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Mtrd, s. 320. 46 Enam 6/39. 47 Mtrd, Kitabut-Tevhid, s. 400-401. 48 Yavuz, Dallet md. D A., VIII, 430.

14

Mtrdnin zerinde srarla durduu nokta; hidyete ve dallete sevketmek fiili Allaha nispet edildii fakat bunun kullarn ihtiyarlarna bal olarak tecelli ettii ve ezelde ilm-i ilahi tarafndan bilindii meselesidir.49 Hidyet ve dalletin Allahtan olduunu ifade eden Ebul-Berekt en-Nesefi konunun kulun fiilleri ile ilgili olduunu belirterek, bu konudaki grlerini byk lde polemie girdii Mutezilenin grlerini reddetmek dncesiyle ortaya koymutur. Nesefi, hidyeti hidyet fiilinin; dalleti de dallet fiilinin insanda yaratlmas olarak tanmlar. Nesefiye gre insann hidyete ermesi veya dallete dmesi icbar ile olmayp kendi iradesine baldr. Allah, insanlardan hidyete erdireceklerini bildiklerini hidyete erdirir veya Allah hidyeti dalletten ayrmken, onlar dalleti hidyete tercih etmilerdir. Emrolunduklarnn aksiyle amel etmilerdir. Allah dileseydi elbette onlar hidyet zerinde toplayp birletirirdi.50 ayeti, Allahn hidyeti onlara tercih edecek hale getirdiini, ancak onlarn kfr tercih ettiklerini bildirdiinden dolay onlar iin hidyeti yaratmadn gstermektedir. Dolaysyla Nesefi grn, hidyetin umumi olduu, bu nedenle de kafirlerin hidyete arld ancak onlarn kendi istekleriyle hidyete gelmedikleri eklinde netletirmektedir. u halde, Allah hidyeti dilediine verir. ayet bunu kul ihtiyar ederse, hidyete erer. Ancak Allah bu hidyeti onlardan kfr tercih edeceklerini bildiklerine vermemektedir.51 Nureddin es-Sbn de hidyete erdirme, dallete drme fiillerinin mcerred olarak yaratlmasnn Allaha ait olduunu, hidyetin peygamberlere ve kitaplara nispetinin ise mecaz olup ancak bunlarn sebep olduklarn ifade etmitir.52 Yine ona gre idll da kul sapkl ihtiyar ettii takdirde, Allahn onu kulda meydana getirmesi bakmndan Allaha nispet edildii gibi sapkla sebep olma ve ona davet etme mnasebetiyle eytana ve putlara da nispet edilmitir.53 Mteahhir dnem alimlerinden zmirli smail Hakk, hidyet ve dallet konusunda yle demektedir. Cenab- Hakkn dilediine hidyet, dilediine dallet yaratmas caizdir. Allahtan baka insanlar hidyet ve saadete veya dallet ve ekavete drecek hakiki bir fail yoktur. Bu fiillerin ikisi de Allaha ait fiillerdir. Hidyet ve dalletin dier varlklara nispet edilmesi mecazidir. Hakiki manada hidyete veya dallete dren (hd ve mudill) Allahtr. Ancak uras kabul edilmelidir ki Cenab- Hakkn bir kuluna dallet ve ekaveti
49 50

Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Mtrd, s. 320. Enam 6/35. 51 Yeilyurt, Temel, Ebul-Berakt en-Nesefi ve slm Dncesindeki Yeri, s. 273-275, Kubbealt Yay., Malatya, 2000. 52 Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 157, Peygamber ve Kurann hidyete sebep olmalaryla ilgili ayetler iin Bkz. Sr 42/52; sr 17/9. 53 Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 158, eytan ve Putlarn dallete sebep olmalaryla ilgili ayetler iin Bkz. Nisa 4/119; brahim 14/36.

15

yaratmas, o kulun ihtiyarn ve tercihini kt bir ekilde yapmasndan ve irade-i cziyesini ktye kullanmasndan ileri gelmektedir. Yoksa insan kendi kabiliyetiyle dallet ve ekaveti tercih etmedike, ilahi irade ve kudret onu delalet ve ekavet yoluna cebren sevk etmez. Bu konuda cebir ve zorlama bahis konusu deildir.54 Grlyor ki Mtrd alimleri hidyet ve dalleti cebir grne dmeden Allahn irade, ilim ve yaratma sfatlar erevesinde aklamakla birlikte, insann sorumluluunu daha makul bir temele dayandrmak amacyla hidyete erdirme ve dallete drmedeki asl rol insann tercihine balamak suretiyle gayet makul grler serdetmilerdir.55 Buna gre bir fiil ayn ynden hem Allaha hem de bakasna izafe edilemez. Fiilin Allaha izafe edilmesi yaratma, meydana getirme asndandr. nispeti ise tercih etme, ihtiyar asndadr.56 Kula

54

zmirli, smail Hakk, Yeni lmi Kelm, s. 326, Umran Yay. Ank., 1981. Benzer grleri Elmall Hamdi Yazr da ileri srmtr. Ayrntl bilgi iin Bkz. Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, I, 167,168; IV, 2982-2983; Eser Nr., st., 1982. 55 Yavuz, Dallet md., D A.,VIII, 430. 56 Sbn, Mtrdye Akidi, s. 158.

16

B R NC BLM
GAZAL N N HAYATI, ESERLER VE KELM LM NDEK YER

A. GAZAL N N HAYATI 1. Gazl Dneminde slm Dnyasnn Siyas ve Kltrel Durumu

Gazl slm dnyasnn, siyas birliini nispeten kaybettii bir dnemde yaamtr. Gazlnin doduu sralarda Endls Emev Halifelii yklm (M.1031), onun yerini slm Dnyasnn merkez ksmnda bamsz daha kk boyutlu bir ok devlet almt. Gazlnin bir bilgin olarak hretinin zirvesinde olduu ve Badat Nizamiye Medresesindeki grevine devam ettii yllarda ise Murabtlar Devletinin hkmdar Yusuf b. Tafin (. 500/1106) tarafndan Endlsn birlii yeniden salanmt. (M. 1094)57 Gazl zamanndaki siyas blnmlk tablosunun nemli bir paras da Msrdaki Fatmler Devleti (297-567/909-1171) idi. Bu devletin zellii, siyas blnmeyi de temsil etmesiydi. iliin smaillik kolunun siyas alandaki yansmas olan Fatmler, hem Abbasler karsnda halifelik iddiasyla yer almakta hem de i inancn korunmas ve yaylmas iin almaktaydlar.58 Hicr beinci yzylda Abbas halifelerin nfuzu azalm, buna karlk Seluklu sultanlarnn nfuzu artmt. Bununla beraber Seluklu Devletinin kurucusu saylan Turul Bey, devrin halifesi Kaim Biemrillah ile iyi geinmek ve hatta kendi saltanatn halifenin manevi nfuzuyla kuvvetlendirmek istemi, bunun iin de Badata gelerek halifenin elini pmtr. Turul Beyin lmnden sonra Alparslan (. 465/1072) Seluklularn idaresini ele geirmitir.59 Sultan Alparslan birok aknlar yapm, Grcistan istil etmi ve Bizans mparatorunu yenmiti. Nizaml-Mlk (. 485/1092) vezarete getirerek devlet ilerinin dzenli ynetilmesini salayan da Alparslan olmutur. Alparslann lmnden sonra yerine geen olu Melikah (. 485/1092) bu fetihlere devam etmi, merkezi sfehan olan Byk Seluklu Devletinin hakimiyeti, Anadoludan Yemene ve Yemenden Trkistana kadar uzanmtr.60 Onun zamannda da NizamlMlk vezirlie devam ederek ilme deer vermi ve bilginleri korumutur.61

57 58

Orman, Sabri, Gazl, s. 16, nsan Yay., st., 1986. Orman, Gazl, s. 17. 59 ubuku, . Agah, Gazzl ve phecilik, s. 12, A F Yay., Ank., 1989. 60 ubuku, Gazzl ve Batnlik, s. 3, Resimli Posta Matbaas, Ank., 1964. 61 ubuku, Gazzl ve phecilik, s. 12.

17

Seluklu Devletinin gelimesiyle Gazlnin hayat adeta i iedir. Onun doduu, ocukluunu geirdii yerler bu devletin topraklar zerinde olduu gibi, renim grd ve grev yapt kurumlar da bu devlete ait kurumlard.62 Gazl zamannda siyas bakmdan slma kar olan balca iki g vard: Birincisi Batnler, ikincisi Hal Seferleridir. Batnlik hicr ikinci yzylda kurulup tekilatlanm, daha sonra da Msrdaki Fatmler tarafndan benimsenmiti. Batnler Abbaslerin saltanatna ve Seluklularn hakimiyetine son verip slm lkelerini ele geirmek istiyorlard. Bunun iin de zel bir tekilat kurmular ve cahil halk mezheplerine davet etmee balamlard. Diledikleri din ve devlet byklerini gizlice fedailer vastasyla ldryorlard.63 Nitekim 485/1092de vezir Nizaml-Mlk, 492/1098de Ebul-Kasm b. mamul-Harameyn, 500/1106da Sultan Sencerin veziri Fahrul-Mlk bu fedailer tarafndan ldrlmt.64 Batnler, slmda her eyin zahir manasnn yannda bir de batn manasnn olduunu ileri srmlerdir. Siyas manada halifelik hakknn Hz. Ali soyundan gelen imamlara ait olduunu savunmulardr. Filozof bn Meymn, air ve astronom mer Hayyam ve Hasan Sabbah65 en tannm Batnlerdir.66 Gazl Batnlerin tezlerini rtmek iin bir ok eser yazarak onlarla mcadele etmitir.67 Bu devrin dier nemli olay da Hal Seferleridir. Hristiyanlarn tertipledikleri bu seferler Gazlnin lmnden nce balamt. Bu seferi tertipleyenler, Batnlerden ve Nusayrlerden68 yardm grerek 491/1097de Antakyay ve 492/1098de Kuds zaptettiler.69 Kudste ehrin ortasnda 60.000den fazla mslman ldrmlerdir.70 Gazlnin yaad dnemdeki ilm, fikr ve kltrel duruma gelince; o sralarda biri byk lde Yunan kltr ve dncesini temsil eden felsefe, dieri fkh, kelm ve tefsir gibi geleneksel slm ilimler olmak zere iki ana retim sistemi vard. Her biri
62 63

Orman, Gazl, s. 20. ubuku, Gazzl ve phecilik, s. 12-13. 64 aatay, Neet, ubuku, . Agah, slm Mezhepleri Tarihi I, s. 72, Ankara niversitesi Basmevi, Ank., 1965. 65 Hasan Sabbah ve Batnlik hakknda bilgi iin bkz. Avni lhan, Btniye md., D A., V, 190-194. st., 1992; Abdlkerim zaydn, Hasan Sabah md., D A., XVI, 347-350, st., 1997; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi I, s.69-74. 66 Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Redaktr: Hakk Dursun Yldz, III, 482-483, a Yay., st., aatay-ubuku, Gazzl ve Batnlik, s. 29-30. 67 Bunlardan en nemlisi Badattan ayrlmadan nce (488/1095) yazd Fedihul-Btniyyedir. Bkz. H. Bekir Karla, Gazzl md., D A., XIII, 520, st., 1996. 68 Nusayrler Batn saylmaktadr. Tarihte bilhassa Suriyenin sahil ksmnda faaliyet gstermilerdir. Bunlar Ali b. Ebu Talibin Allah olduuna inanmaktadrlar. Onlara gre din, Alinin Allah, Muhammedin hicap ve Selman- Farisinin bab olduunu bilmekten ibarettir. nanlarndan da anlald zere Nusayrye sapk bir frkadr. Bugn memleketimizin Adana, Mersin ve Hatay illerinde ok az miktarda Nusayr bulunduu sylenmektedir. Bkz. . Agah ubuku, Makaleler, Ankara niversitesi Basmevi, Ank., 1984. 69 ubuku, Gazzl ve phecilik, s. 12-13. 70 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, (Byk slm Tarihi), ev. Mehmet Keskin, XII, 305, ar Yay., st., 1995.

18

slm toplumunun fikr temelini salama iddiasnda ve bu hususta dierleriyle rekabet halinde olan bu iki sistem veya ekol, hemen hemen birbirleriyle hibir alverite bulunmadan o zamana kadar srp gelmilerdi. slm ilimler alannda bir ok deerli limler yetimi olmasna ramen, zellikle fkh ve kelmn hayat realitelerden koparak ok ince ayrntlara saplanp kaldklar ve canllklarn kaybettikleri grlmektedir.71 Badatta, Niaburda ve daha baka yerlerde kurulan Nizamiye Medreseleri, Fatmler karsnda Ehl-i snnetin grlerini koruma grevini yapyorlard. Frkalarn zellikle Batnlerin oald bir devirde bu messeseler kltrel ve siyasal bakmdan ok faydal oluyordu.72 Bununla beraber eitli mezhepler arasnda ekime ve kavga dinmiyordu. Bu ekimelerde her mezhebin saliklerinin kendi mezhepleri iin ar taassuba kaplmalarnn tesiri byktr. Bu yzden doan ekimeler bazen bir sava halini alyordu. Nitekim hicr 443, 445, 478, 481, 482 ve 486 yllarnda Rafizlerle Snnler arasnda eitli savalar meydana gelmi ve birok insan ldrlmtr.73 Yine Ebul-Kasm el-Kueyrnin 469/1076 ylnda Badat Nizamiye Medresesinde Ear mezhebini vmesi zerine Hanbeller Nizamiye
74

Medresesinin

bulunduu

sokaa

saldrp

birok

kiiyi

ldrmlerdir.

488/1095 ylnda afilerle Hanefler de Kerramiyeye kar ittifak

kurarak, bu mezhepten birok kiiyi ldrmlerdir.75 Gazl kendi dnemindeki halkn inancnn yaygn surette zayflamasn ve durgunlamasn drt sebebe dayandrmaktadr. Gazl dneminin din ve kltrel yapsn anlamamza yarar salayaca iin bu sebeplerden ksaca bahsetmemiz yerinde olacaktr. Bu sebeplerden ilki olan Batnler hakknda daha nce ksaca bilgi vermitik. Gazl ikinci olarak felsefecileri zikretmektedir. Felsefecileri genel olarak ilahiyatlar, tabiatlar ve dehrler olarak e ayran Gazl, dehrlerin Allahn varln inkr ettiklerini, tabiatlarn Allaha inanmakla beraber ahireti inkr ettiklerini sylemektedir. Gazl Aristoya uyan lahiyatlarn felsefelerinin bir ksmnn kfr, bir ksmnn bidatl gerektirdiini, bir ksmnn ise inkr edilemeyen gerekler olduunu sylemektedir.76 Gazl andaki mutasavvflara gelince: Bu dnemde tasavvuf cereyan yaygn bir hale gelmi, adeta moda halini almtr. Bununla beraber btn sfler tasavvufu ayn

71 72

Orman, Gazl, s. 23. ubuku, Gazzl ve phecilik, s.13. 73 bn Kesr, el-Bidye, XII, 160, 163, 259, 270, 286. 74 bnl-Esir, el-Kmil Fit-Tarih ( slm Tarihi), ev. Abdlkerim zaydn, X, 102, Bahar Yay., st., 1991. 75 bnl-Esir, a.g.e., X, 211. 76 Gazl, el-Mnkz mined-Dall, Haz. Abdulhalim Mahmud, ev. Salih Uan, s. 110-112, Kitap Dnyas Nr, st., 1984.

19

ekilde anlamyorlard. Bazlar farz olan ibadetlerde geveklik gsteriyorlar ve bunun yerine nafile ibadetler yapyorlard. Bazlar ise ehvete ve ibahaya77 dalyor ve nefsini ldrdn sanyordu. Dier bir ksm ise ittihada78, vusula79 yahut hulla80 inanyorlard.81 Halkn inanlarnn zayflamasnn drdnc sebebi, Gazlye gre ilim adamlardr. Vaizler, ilm gereklerden ziyade hikyelerden, iirlerden ve nkteli szlerden bahsediyorlard. Byk eyhlerden hds dinlediklerini ve salam senetlere sahip olduklarn iddia eden muhaddisler gerekte hds ilminin kurallarna riayet etmiyorlard. Kelmclar ise genel olarak, sapklk yolunu tutanlar ve doru yolda olanlar diye iki grup halinde idiler. Doru yolda olan kelmclar da grevlerini hakkyla yapamyorlard.82

2. Gazlnin Doumu, ocukluu ve renim Dnemi

slamn delili ya da kant anlamna gelen Hccetl- slam lakabyla nl, Er kelmcs, afi fakihi, mutasavvf, filozoflara ynelttii eletirilerle tannan slm dnr83 Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el- Gazl84 450/M.1058 ylnda Horasann Ts vilayetinin Taberan ehrinde dodu. Ebu Hamid yani Hamidin babas knyesini tamakla beraber erkek evlad yoktur ve nesli kzlar vastasyla devam etmitir. Ailesi hakknda pek fazla bilgi yoktur. Ebul-Futuh Ahmed elGazl adnda lim ve mutasavvf bir kardei ile birka kz kardei; ayrca 1043 ylnda vefat etmi olup Tsun bilginleri arasnda yer alan yine kendisi gibi Ebu Hamid el-Gazl isimli bir amcas olduu bilinmektedir. Babas Muhammed, eirdii ynleri dkknda satarak geimini salayan esnaftan bir kimse idi.85 Camilerde cretsiz verilen derslere

77

Kanunlarn, dini emirlerin ve ahlak kurallarnn balaycln kabul kabul etmeyip her eyi mbah grmek. Bu gruplara da bhiyye ad verilmektedir. Bkz. Hasan Onat, bahiyye md., D A., XIX, 252253, st., 1999. 78 Allah'n bir ksm varlklarla hull ederek onlarla birlemesi. Krat Demirci, Hull md., D A., XVIII, 340-341, st., 1998. 79 Erimek, ermek, varmak ve ulamak anlamlarna gelir. Tasavvufta Allah'a ulaarak O'nunla birlikte olma hali. Ayn hal vasl ve visal, kelimeleriyle de anlatlr. Vuslat halini gerekletiren mutasavvfa vsl ya da vsl- Hak denir. Vuslat halinin tersi de hicran, firkat, firak, fasl, infsal ve inkta kelimeleriyle dile getirilir. 80 lh zatn veya sfatlarn yaratklardan birine veya tamamna intikal edip onlarla birlemesi anlamna gelen bir terimdir. Bkz: Demirci, Hull md., D A., XVIII, 340-341. 81 ubuku, slm Dncesi Hakknda Aratrmalar, s. 78, A F Yay., Ank., 1983. 82 ubuku, slm Dncesi Hakknda Aratrmalar, s. 69-70-71. 83 arc, Mustafa, Gazzl md., D A., XIII, 489, st., 1996. 84 Gazzal yn eirici, ipliki demektir. Bazlar baba mesleine nispeten ona Gazzl denildiini sylerken, bazlar da Gazle adl kyde doduu iin Gazl ismini kullanmlardr. Bkz. Ubeydullah Kk, hyu Ulmid-Din, nsz, I, 10, Bedir Yay., st., 1974; Mustafa arc, Gazzl md.,D A., XIII, 489. 85 Orman, Gazl, s. 31; Watta gre Gazlnin babasnn bir yn eirip satcs olduu yolundaki iddia reddedilmelidir.nk bu iddia, Gazl adnn yazlndan ve meneinden kaynaklanmaktadr. Bununla

20

devam etmek suretiyle elde edilebilen dikkate deer bir Kuran ve hds bilgisine dayanan, sradan Mslmanlarn saf takvasna sahip bir kii olarak nitelendirilebilir.86 Kendisi okuyup yazmayla uraamamt. lm yaklanca Muhammed ve Ahmed isimlerindeki iki olunu iyiliksever sf arkadalarndan birine emanet etmi ve bizzat kendisi nail olamad eye oullarnda ulamak istediini vasiyet etmiti. Bu iyiliksever zt,87 Gazl ve kardeinin eitim ve retimi iin babalarnn brakt kk miras bitinceye kadar uram, daha sonra bakmlarn stlenebilecek durumda olmad iin kendilerine bir medreseye intisap etmelerini tavsiye etmiti.88 ki karde bu iyiliksever sfnin sylediklerini yaptlar. Gazl bu artlar altnda medreseye kaydoluu mevzuunda daha sonra yle demitir: Medreseye giriim srf Allah rzas iin ilim tahsili olmayp maietimi temin ile alakal olduu halde Cenab- Hak sadece ltuf ve kereminin bir eseri olarak beni yce rzasn tahsile muvaffak kld.89 leri dzeydeki ilk renime 465/1073te Ahmed b. Muhammed er-Razekani adl limden fkh dersleri alarak Tsta balayan Gazl daha sonra Crcana giderek burada smil90 denilen bir ztn rencisi oldu. Esad el-Meyheni adl bir dostunun kendisinden naklen anlattna gre Gazl be yl sren bu Crcandaki reniminden sonra bir kafile iinde Tsa dnerken soyguncular tarafndan yollar kesilir ve her eyleri alnr. Gazl ekyann peine der ve reislerinden hi olmazsa ders notlarnn geri verilmesini ister. Crcana srf o notlardaki bilgileri edinmek iin gittiini syler. Ekya reisi, bilgileri hafzasna yerletirmek yerine katlarda brakmasndan dolay onunla alay eder, notlarn da geri verir. Bu eletiriyi Allahn bir ikaz sayan Gazl yl iinde notlarn tamamn ezberlediini belirtir.91 Gazl Tsa dndkten yl sonra mamul-Harameyn Ebul-Meali elCveynnin (.1085) derslerine devam etmek zere Niabura gitmitir. 1077den mamul-Harameynin 1085te vefatna kadar bu ztn Niabur Nizamiye Medresesiindeki derslerine devam etmi ve onun en gzde rencisi arasnda yer almtr.92

beraber Gazlnin babasnn fakir bir kimse olduu kabul edilebilir. W. Montgomery Watt, Mslman Aydn, s. 15, ev. Hanifi zcan, D.E.. Yay, zmir, 1989. 86 Watt, Mslman Aydn, s. 16. 87 Bu ztn ad Yusuf Nessacdr. Bkz. . Agah ubuku, Gazl ve phecilik, s. 60, A F Yay., Ank.,1989. 88 Orman, Gazl, s. 31; Ayrca bkz. Ahmed Davutolu, hy, Takdim yazs, I, 1; Sleyman Dnya, mam Gazl ve man-Kfr Snr, s. 8-9, ev. Ahmet Turan Arslan, Risale Yay., st., 1992. 89 Kk, hy, nsz, I, 12. 90 Bu ztn kim olduu hakknda farkl grler vardr.Bkz. arc, Gazl md., D A., XIII, 490; Baz kaynaklarda bu zt Ebu Nasr el- smail olarak gsterilmitir. Bkz. M.M. erif, slam Dncesi Tarihi, ev. Mustafa Armaan, II, 205, nsan Yay., st., 1990; Kasm Kufral, Gazzl md., A., IV, 748, MEB. Basmevi, st., 1964; Ancak bu zt H. 405 ylnda lmtr. Dorusu Ebul-Kasm el- smaildir. Bkz. . Agah ubuku, Gazzl ve phecilik, s. 60, 146 nolu dipnot. 91 arc, Gazzl md., D A., XIII, 490. 92 Kk, hy, nsz, I, 13; Kufral, Gazzl md., A., IV, 748.

21

Gazl burada fkh, cedel, usul-u fkh, usulud-din, mantk gibi ilim dallarnda uzmanlat. Ayrca hikmet ve felsefe okudu. Bu ilim dallarnn ne demek istediini anlayacak ve onlarn grlerine kar kanlarn iddialarn rtecek dereceye vard. Bu yzden hocas mamul-Harameyn ona Bahrul-Muht Engin Deniz adn takmt.93 mamul-Harameynin, ilimde kendisini geen bu talebesini kskand yazlsa da94 onun gibi olgun ve faziletli bir limden byle bir ey beklenemez. Kald ki, bu zt talebesi Gazlyi vm ve kendisiyle iftihar etmitir.95 Gazlnin tasavvuf kiiliinin oluma dneminin balangcn tespit bakmndan nemli bir nokta da onun Niaburdaki renimi srasnda, Kueyrinin rencilerinden olup Ts ve Niabur sflerinin mehurlarndan biri haline gelen Ebu Ali el-Farmediden renim grmesidir. Onun bu dnemde tasavvufa duyduu ilgi Farmedi ile grmeleriyle snrl kalm, Farmedinin 477/1084de vefat zerine Gazl kelm ve felsefe gibi alanlarla megul olmay srdrmtr.96 mamul-Harameynin vefat zerine Gazl Niaburda daha fazla kalmayp, yirmi yedi yalarndayken nl vezir Nizaml-Mlkn yanna gitmitir.97 Onun bu makama gitmeye karar vermesinde, devletin imknlarn ilim erbabna cmerte sunan, kltrl vezirin himayesini kazanma ve oradaki geni imknlardan yararlanma dncesinin etkili olduunda phe yoktur.Ayrca Gazl, oradaki sekin limlerle tanarak onlardan istifade etmeyi de dnm olabilir. Byk bir devlet ve siyaset adam olan Nizaml-Mlk, ilmini ve zeksn kefettii Gazlyi saygyla karlamtr. Gazl, onun yannda kald alt yl boyunca, iyi yetimi ilim ve fikir ehlinden faydalanma, yapt ilm mzakere ve tartmalarla baarsn ve nn arttrma imkn bulmutur.98 Hatta Nizaml-Mlk, onun bu baarsn deerlendirerek ona Zeynd-Din ( Dinin Ss ) nvann vermitir.99 Nizaml-Mlkn ilm maviri ve ba hukukusu olarak alan Gazl, devrinin devlet idaresi ve siyas problemleri hakknda da bilgi sahibi olmutur.100

3. Gazlnin Mderrislik Dnemi

Gazl 484/1091de henz otuz yalarndayken, Nizaml-Mlk tarafndan o dnemin belki de en nemli ilm payesi olan nl Badat Nizamiye Medresesinin ba
93 94

Gazl, el-Mnkz, s.16. Dnya, Sleyman, mm Gazl ve man-Kfr Snr, s.18; Kufral, Gazzl md., A., IV, 748. 95 Kk, hy, nsz, I, 13; arc, Mustafa, Gazlye Gre slm Ahlak, s. 51. 96 arc, Gazzl md., D A., XIII, 490-491. 97 Orman, Gazl, s. 32; Gazl, el-Mnkz, s.16. 98 arc, Gazzl md., D A., XIII, 491. 99 ubuku, Gazl ve phecilik, s. 61. 100 Orman, Gazl, s. 32.

22

mderrisliine tayin edilmitir.101 Gazl Badatta mderrislik greviyle beraber siyas meselelerle de ilgilenmek zorunda kalmtr. Dnemin halifesi el-Mustazhir Billah ile dnemin sultan Melikaha hizmet ederek, aralarndaki byk meselelerde elilik bile yapmtr. Halife el-Mustazhirin istei zerine, o sralarda sratle yaylan ve slm dnyas iin byk tehlike tekil eden Batnlerin delillerini rtmek iin eserler kaleme almtr. Ayn zamanda devrin itaate lyk imamnn el-Mustazhir olduunu ispata almtr.102 Badatta derse balayan Gazlnin bundan sonraki hayat, parlak baarlarla dolu gemitir. Dier meziyetlerine gzel konumas da eklenince halk tarafndan da ok beenilmi ve n her tarafa yaylmtr. Gazl bu dnemde yz talebeye ders vermenin yan sra, vaaz, fetva ve telif ileriyle de uramtr.103 Gazlnin Badat Nizamiye Medresesine tayinin zerinden yaklak olarak bir sene gemiken, Nizaml-Mlk bir Batn fedaisi tarafndan ldrlm, bir ay kadar sonra da Seluklu Sultan Melikah zehirlenerek ldrlmt. Gazl gibi nde gelen bir ahsiyetin bu olaylardan etkilenmemesine imkn yoktu.104 Bizzat kendisinin anlattna gre, daha genliinin ilk devirlerinde ruh dnyasnda ortaya kan tedirginlik, phecilik ve hakikati arama itiyak105 bu olaylarla iyice gn yzne km ve onu Badatn malum kltr atmosferi iindeki her trl din ve fikr akmlarla temas haline getirmitir.106 Gazl hakikati arama yolculuunda ilk olarak kelmclarn grlerini incelemi, ancak onlar kendisini tatmin etmemitir.107 Daha sonra felsefe zerinde incelemeler yapan Gazl, bu ilmi, herhangi bir stattan ders almak suretiyle deil, Badatta mderrislik yaparken kendi kendine felsefecilerin kitaplarn okuyarak, iki seneden az bir zamanda elde etmitir ki senelik felsefe tahsilinden sonra Gazl, bir sene kadar bu hususta bn Sina gibi filozoflarn eserlerini okuyarak felsefe zerine rendiklerini tekrarlamak ve onlar zerinde dnmekle megul olmutur.108 Gazl zellikle Farab ve Makasidul-Felsife adl eserini yazmtr. Gazlnin kendi kanaatlarn aklamakszn sadece filozoflarn fikirlerini beyan ettii bu eser109, ayn zamanda onun daha sonra felsefe zerine yapaca eletiriler iin bir n alma niteliindedir. Nitekim daha sonra Gazl, felsefeye ynelttii tenkitleri Tehftl-Felsife adl eserinde kaleme almtr.110

101 102

Kk, hy, nsz, I, 20; Mustafa arc, Gazzl md., D A., XIII, 491. ubuku, slm Dncesi Hakknda Aratrmalar, s. 81. 103 Orman, Gazl, s. 33. 104 Orman, Gazl, s. 33. 105 arc, Gazlye Gre slam Ahlak, s. 52. 106 Orman, Gazl, s. 34. 107 Gazl, el-Mnkz, s. 19. 108 ubuku, Gazzl ve Batnlik, s. 16. 109 ubuku, Gazzl ve Batnlik, s. 17. 110 Boer. T. J. De, slmda Felsefe Tarihi, s. 189-190, ev. Yaar Kutluay, Anka Yay., st., 2001.

23

Gazl o dnemin yaygn mezheplerinden olan Batnyye (Talimiyye)yi de incelemi ve iddetli bir slupla bu mezhebi eletirmitir. Btn bu aratrmalardan sonra Gazl, tm gc ile tasavvuf yoluna ynelmitir.111

4. Gazlnin Uzlet Dnemi

Gazlnin kelm, felsefe, Batnilik ve tasavvuf diye ayrd ann drt ana dnce akm zerindeki tenkiti dnceleri ve hesaplamalar nihayet onu kendi kendisiyle hesaplamaya ve ayn tenkiti bakn bu sefer kendi zerine evirmeye gtrmt. Geirdii i muhasebe, kendisi hakknda hi de iyi neticeler vermemiti. yle diyor Gazl: Bu durum karsnda, uurumun kenarnda bulunduuma, eer halimi dzeltmezsem atee yuvarlanacama kanaat getirdim.112 Vard bu kanaat, Gazlyi iinde bulunduu hayatn dna iterken, hayatn kendisi onu ekiyordu. Bu tereddt hali sonunda Gazl ciddi bir bunalma girmi, dili tutulmu ve konuamaz hale gelmiti. Bunun zntsyle yemek ve imekten kesilmi, sal bozulmutu. Nihayet Gazl, i dnyasnda tasavvuf bir uzlet ve zhd hayat yaama arzusunun baskn gelmesiyle 488/1095 ylnda, kendisi ve ailesinin nafakasna yetecek kadarnn dndaki servetini datp Nizamiyedeki mevkiini de terk ederek Badattan ayrlmtr.113 Gazl yaad elikilerle ilgili olarak yle demektedir: Acizliimi anlayp da iradem iyice elimden alndktan sonra bakaca yapacak hibir eyi kalmam bir aresiz sfat ile Allaha sndm. Darda kalnca kendisine el aanlarn duasn kabul eden Allah, benim de duam kabul buyurarak bana maldan, mevkiden, evlatlarmdan ve dostlarmdan kolayca ayrlma gc balad.114 Gazlnin pek az kiiye nasip olabilecek an, hret, mevki, itibar, zenginlik ve iktidar bir tarafa brakp, btn bunlarn ok uzandaki bir dervi hayatn tercih etmesi eitli yorumlara konu olmu ve deiik ekillerde aklanmaya allmtr.115 Gazl Badattan ayrldktan sonra ama gitmi ve orada iki seneye yakn zamann hepsini sflerden rendii ekilde nefsi temizleme, ahlk dzeltme, Yce Allah zikir iin kalbi tasfiye, uzlet, halvet, riyazet ve mcadele ile geirmitir.116 Daha sonra Gazl, Kudse gitmi orada da Kubbetus-Sahra adl makama ekilip kapsn
111 112

Gazl, el-Mnkz, s. 20. Gazl, el-Mnkz, s. 20; arc, Gazl md., D A., XIII, 492. 113 Orman, Gazl, s. 34-35; Ayrca bkz: arc, Gazzl md., D A., XIII, 492; Gazl, el-Mnkz, s. 20. 114 Gazl, el-Mnkz, s.20. 115 Bu yorumlar iin bkz. Sabri Orman, Gazl, s. 35-36; Mustafa arc, Gazzl md., D A., XIII, 492. 116 Orman, Gazl, s. 40.

24

kilitleyerek uzlet hayat yaam, sonra Hz. brahimin mezarn ziyaret ederek burada ey hakknda yemin etmitir: 1. Sultanlarn yanna gitmemek, 2. Mnazara yapmamak ve taassup gstermemek, 3. Sultanlardan maddi yardm almamak.117 1096 ylnda hac farizasn ifa iin Hicaza giden Gazl, oradan skenderiyeye uram, sonra yine ama gelerek oradan da Badata dnmtr. Gazl Badatta bir mddet kaldktan sonra muhtemelen 1099 ylnda Hamedana da urayarak memleketi Tsa dnm, evinin yanna bir tekke ve medrese yaptrarak etrafna toplanan bir renci topluluunun eitim ve retimiyle zel olarak uramaya balamtr.118 Ancak Gazlnin tasavvuf zhd ve ibadet hayat memleketine dnnden sonra da devam etmitir.119 On yl sren inziva dneminde telif faaliyetlerine de devam eden Gazl, en nemli eseri olan hyu Ulmid-Dini bu dnemde yazmtr. Ayrca Bidyetl-Hidye, elVecz, Cevahirul-Kuran, Faysalt-Tefrika, Kimyay- Saadet, Eyyhel-Veled de bu dnemde kaleme ald eserleridir. Batnlik hakkndaki Fedihul-Btniyye (elMustazhir), Hccetl-Hakk, Mufassill-Hilaf ve ed-Drc gibi eserler de bu dnemin rndr.120 Gazl 1105-1106 yllarnda, zamann sultan Nizaml-Mlkn olu FahrlMlkn srarl daveti zerine uzlet hayatna son vererek Nizamiye Medresesiindeki retim faaliyetine yeniden dnmtr.121 Ancak Gazl yeniden tedris hayatna balaynn eski hle dn olmadn u ifadeleriyle anlatmaktadr: Ben eskiden, kendisiyle mevki elde edilen ilmi yayyordum. nsanlar sz ve amelimle buna davet ediyordum. Fakat imdi, mevki ve rtbeyi terk ettiren ilme davet ediyorum122 Gazlnin bu ikinci retim dneminin birincisi kadar zevkli gemedii anlalmaktadr. Nitekim yeni bir sknet hayatnn zlemini duyarak muhtemelen salnn da hocalk faaliyetlerini zorlatracak lde bozulmaya yz tutmas sebebiyle yl akn bir sre ifa ettii resmi grevini bir defa daha brakp Tsa dnmtr.123Fkh usul zerine verdii dersleri ieren el-Mustasfa isimli eseriyle, el-

117 118

ubuku, Gazzl ve phecilik, s. 61. Orman, Gazl, s. 40-41. 119 Gazl, el-Mnkz, s. 140. 120 arc, Gazzl md., D A., XIII, 493. 121 Orman, Gazl, s. 45-46; Ayrca bkz. Kk, hya, nsz, I, 31; Dnya, mam Gazl ve man-Kfr Snr, s. 19. 122 Kk, hy, nsz, I, 33. 123 arc, Gazzl md., D A., XIII, 493.

25

Mnkz mined-Dall isimli otobiyografik eserini bu ikinci retim dneminde yazmtr.124 Gazlnin hayatnn son dnemindeki nemli bir olay da Nizaml-Mlkn dier olu Ziyal-Mlk tarafndan Badat Nizamiye Medresesinde tedris hayatna tekrar dnmesi iin yaplan davettir. Ancak Gazl, kendine gre din saylabilecek bir takm mazeretlerini sralad bir mektup yazarak bu daveti kabul etmemitir.125 Hayatnn son dnemlerini ders okutmak, gnl ehlinin sohbetlerine katlmak ve eser yazmakla geiren Gazl, ayrca o zamana kadar yeterince birikim sahibi olamadn belirttii hds ilmiyle de megul olmutur.126 Gazl, arkasnda ilm bir miras brakarak, elli be yanda iken vefat etmitir. (H.505/M.1111) Tsta nl air Firdevsnin mezarnn yaknna defnedilmitir. Gnmzde burada bulunan yap halk arasnda Hruniyye adyla anlmakta ve bunun bahesinde yer alan yap Gazlnin mezar olarak gsterilmektedir.127

B. GAZLN N ESERLER
Gazl bilim ve dnce tarihinin en verimli mellifleri arasnda yer alr. yz veya drt yz civarnda eser braktn, eserlerinin sayfa saysn hayatnn gnlerine blnce, gn bana ortalama on alt sayfa gibi hayret verici bir rakam bulduunu syleyenler vardr. 128 Gazlnin eserleri gerek slm dnyasnda gerekse Batda pek az mellife nasip olan bir ilgiye kavumutur. slm dnyasnda eserleri ok sayda ihtisar ve hlasalara, her biri ciltler tutan tarihelere ve erhlere, lehinde ve aleyhinde yazlm eserlere, eitli dillere yaplm tercmelere konu olmutur. Batda grd ilgi de byk olmutur. Hatta bir ksm Batllar onun bak tarznn dier birok slm limine oranla ada Avrupa ve Amerikann bak tarzna daha yakn olduunu ve bu sebeple onun daha kolay anlalr olduunu sylemilerdir.129 Gazlnin eserlerinin bir zellii ok sayda olmalar ise, bir baka zellii de ok eitli alanlarda olmalardr. Gazlnin eserlerinin zellikleriyle ilgili olarak bir baka husus da, son derece sistematik olulardr. Bu birka bakmdan byledir: Birinci olarak her eserin, konusunun zelliine gre oluturulmu, snrlar gayet iyi izilmi birer plan ve mantk rgs, gayet salam rlm birer i sistematii vardr. hyu Ulmid-Din
124 125

Orman, Gazl, s. 47. Orman, Gazl, s. 47-48. 126 arc, Gazzl md., D A, XIII, 494. 127 arc, Gazlde slm Ahlk, s. 54; arc, Gazzl md., D A, XIII, 494. 128 Orman, Gazl, s. 53. 129 Orman, Gazl, s. 56.

26

gibi krk kitaptan, drt byk ciltten oluan hacimli kitaplarda bile bu byledir. kinci olarak, eitli alanlardaki kitaplar kendi aralarnda birer alt sistem olutururlar. Bir ksm deiik konularda birbirini tamamlar: Miyarul- lm ile Mizanul-Amel gibi. Bir ksm, ayn konular deiik yaklamlarla ele alr: Makasidul-Felasife ve Tehaftl-Felasife gibi. Bir ksm da ayn konular deiik seviyelerde ele alr: el-Basit, el-Vasit, el-Veciz ve el-Hlasa gibi.130 Yukarda baz zelliklerini vermeye altmz Gazlnin eserlerinin hepsini burada zikretmemiz imknszdr. Onun en mehur eserlerinden bazlarn ve ieriklerini topluca vermeye alacaz. 1. hyu Ulmid-Din: Gazlnin en byk ve en mhim eseri budur. Bu eser sadece ihtisas erbabna deil, herkese yazlmtr. Bu sebeple kolay ve rahat okunan ekici bir slubu vardr. hynn insanla ilgili olarak iermedii konu yok gibidir. Bireysel ve toplumsal boyutlaryla insan kuatan bu eser adeta bir ansiklopedi niteliindedir. hynn bir zellii de, ihtiva ettii konularn daha ok pratik amal ve nitelikli olmasdr. Kendisinin de ifade ettii gibi, eserini drt eyrek(rubu) esas zerine kurmutur; bdetler, detler, ykc eyler, kurtarc eyler. Her eyrek bir cilt tekil etmekte, her cilt de on ayr kitaptan olumaktadr.131 2. el-Mnkz mined-Dall: Kendi fikir hayatnn tarihesini izen Gazl, bu eserinde, eitli fikir ve inan frkalarn anlatmakta, tedris hayatndan ekilip tasavvufa meyledi sebeplerini bildirmektedir. 3. Maksdul-Felsife: Gazl, bu eserinde, tenkit etmeksizin felsefecilerin fikir ve doktrinlerini tespit etmi, gayet mkemmel bir tahlil ve terkip meydana getirmitir. 4. Tehftl-Felsife: Gazlnin, slm dinini Aristonun ve Eflatunun fikirlerine gre izaha ve tevile alan Farbi ve bn Sina gibi filozoflarn fikir ve doktrinlerini rtt bir eseridir. 5. Cevhirul-Kurn: man, ibadet, mumelt ve ahlk ynnden slm dinini anlatan bir eserdir. 6. Kavaidul-Akaid: sminden de anlalaca zere slmn inan meselelerinden bahseden bir kitaptr. 7. el- ktisd fil- tikd: slm akaidine dairdir. 8. lcmul-Avam: Kelm ilmine dairdir. 9. Kimyus-Saade: hynn bete bir kltlm bir hlsasdr. 10. Bidyetl-Hidye: Kk hacimde, din bilgisi ve nasihat tarznda bir kitaptr.
130 131

Orman, Gazl, s. 54-55. Orman, Gazl, s. 98,100,101.

27

11. Risletl-Kudsiyye: tikada ve marifetullaha dairdir. 12. Miktl-Envr: Nr Sresinin 35. ayetinin tefsiri ile ilgili derin bir tasavvuf eserdir.132 13.Kitab el-Mustazhir (Fadaihul-Batnyye): Bu eserde Gazl, Batnlerin lakaplarndan, maksatlarndan, hilelerinden, tevillerinden, akl iptal ve masum bir imam taklit hususundaki delillerinden, bu delillerin rklnden, onlar hakkndaki eriat hkmlerinden ve halife el-Mustazhir Billahn faziletlerinden bahsetmektedir. 14. Huccetul-Hakk: Gazl bu kitab Badatta Batnler hakknda duyduu szlere cevap olarak yazmtr. 15. Mufassalul-Hilaf: Gazl Hamedanda Batnler hakknda duyduu szlere cevap olarak bu eseri yazmtr. 16: Kstasul-Mustakim: Gazl bu eserinde mantk delillerle Batnlerin iddialarn rtmee almtr.133

C. GAZL N N KELM LM NDEK YER

1. Gazl ncesi Kelm lmi Bilindii gibi Hz. Peygamber dneminde Kelm ilminden sz etmek mmkn deildir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra vahyin kesilmesi ve nbvvet nurunun uzaklamas, Mslmanlar arasnda siyas ve din ihtilaflarn ortaya kmas (Halife seimi, Hz. Osmann ehit edilmesi, Cemel ve Sffn savalarnn meydana gelmesi gibi), naslardan din hkmler karma zarureti, slmn insanlara tand fikir ve vicdan hrriyeti, naslardaki kapal manalarn farkl ekillerde yorumlanmas, yaplan fetihlerle ekonomik refahn artmas, dier taraftan slam iten ykmak isteyenlerin rol ve cahil halkn grp iittiklerine uymas134 gibi sebepler, kelmn douunu hazrlayan i etkenlerdir. Mslmanlarn yabanc din ve kltrlerle karlamas ve felsefenin slm dnyasna girmesi de d etkenler olarak kelmn domasna zemin hazrlamtr.135 slm mezhepleri tarihileri, din akdeler zerindeki akl tefekkrn Mu'tezile ve onlarn selefleri olan Kaderiyye ile Cehmiyyenin ellerinde balad kanaatinde birlemilerdir.136 slm akaidini savunmada naklin yannda akl ve felsef delillerin kullanlmasn da zaruri gren Mu'tezilenin kulland metoda Kelm ad verilmi ve bu

132 133

Kk, hy, nsz, s. 54-63. ubuku, Gazzl ve Batnlik, s. 51-52. 134 Glck, erafeddin-Toprak, Sleyman, Kelm, s. 19-21, Seluk nv. Yay., Konya, 1988. 135 Glck-Toprak, Kelm, s. 23-24. 136 Abdulhamid, rfan, slmda tikad Mezhepler ve Akid Esaslar, s. 141, ev. M. Saim Yeprem, Marifet Yay., st., 1983.

28

metotla slm akidenin savunulmasn stlenen ilme de Kelm lmi denmitir.137 Kelm metodunu ilk olarak kullanan ve bylece kelmn kurucusu saylan Mu'tezilenin douu hicr ikinci asr balarna tesadf eder.138 Mu'tezile mezhebi; Ebul-Huzeyl el-Allaf (. 225/841),139 Nazzm (.231/846),140 Chiz (. 255/869), Bir b. Mu'temir (. 210/825), Ebu Ali el-Cbb (. 303/916) ve Kad Abdlcebbar (. 415/1024) gibi limlerle geliip nemli bir kelm ekol haline gelmitir. Basra ve Badat kelmclar olmak zere iki gruba ayrlan Mu'tezile limleri ayrntlarda farkl grler benimsemekle birlikte naslarn akln nda yorumlanmas gerektiinde birlemilerdir.141 ia, Havaric, Mrcie, Cehmiyye ve Mu'tezile gibi kelm mezheplerinin ortaya kmasndan sonra muhafazakr limler zellikle Mu'tezileye tepki gstererek Kurana ve Snnete bal kalmak gerektiini savunmu, dinin ana ilkelerini akln veya iada olduu gibi siyas tercihlerin nda yorumlamaya kar kmlardr. Hicr nc yzylda belirgin bir ekilde ekolleen Ehl-i snnet iki gruba ayrlarak gelimitir. Bunlarn ilki Ahmed b. Hanbelin ncln yapt, naslarla yetinip akl bilgilere bavurmay reddeden Selefiyye ekoldr. kincisi ise Eryye ve Mtrdyyeden oluan Snn kelm ekoldr. Bu ekol de, naslar hareket noktas kabul etmekle birlikte din ilkeleri, akl bilgiler ve dil kurallarna dayanan yorumlarla temellendirme yntemini benimsemitir.142 Eryye ve Mtrdyyenin de iinde bulunduu Mtekaddimun Dnemi Kelm, ekil, muhteva ve usul ynnden kendine zg bir Kelmdr. Belirgin zellii Mu'tezileye kar olmaktr. Bu dnem kelmnn ana konularn varlk, Allah, Ahiret
137

Bu ilme Kelm denmesinin sebepleri iin bkz. rfan Abdulhamid, slamda tikad Mezhepler ve Akid Esaslar, s. 134-135, ev. M. Saim Yeprem. 138 Glck-Toprak, Kelm, s. 25. 139 Mutezilenin nde gelen simalarndan ve tartmaclardan olan Ebul Huzeyl el-Allaf Basral bir mevladr. Rfizi ve tecsim taraftar Hiam b. Hakem ile mnakaalar yapmtr. Basra ekolnn Mutezil bir limidir. Hayvan yemi satmakla urat iin Allaf diye tannr. O, Vasl b. Ata ve Amr b. Umeydden sonra Mutezilenin itikd mezhep haline gelmesinde olduka nemli rol oynayan bir lim ve dnrdr. Yetitirdii renciler Mutezile dncesinin gelimesine ve glenmesine katkda bulundular. (Bkz. Glck, erafeddin, Kelm Tarihi, 68-69, Kitap Dnyas, st., 2000; Yurdagr,Ebul Huzeyl el-Allaf md., D A., X, 330-332, st., 1994; Watt, slm Dncesinin Tevekkl Devri, ev. E. Ruh Flal, 275, Umran Yay., Ank., 1981; aatay, Neet; ubuku, . gah, slm Mezhepler Tarihi, 99-100, Ankara niversitesi Basmevi, Ank. 1965; H. Austryn, Wolfson, Kelm Felsefeleri, 202-209, ev. Kasm Turhan, Kitabevi, st., 2001; ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel venNihl, I, 64-67.) 140 Ebu shak brahim b. Seyyr en-Nazzm, (d.184/801) Ebu Huzeylin en mehur talebesidir. Tabiat ve lhyat filozoflarnn yazdklar eserlerin ounu okumu bundan faydalanarak kendine has fikirlerle temayyuz etmitir. Nazzmiye ad altnda kendisine nispet edilen pek ok taraftar kazanm, onun grlerine muhalefet eden pek ok kii ona reddiyeler yazmtr. Turhan Yrkhan, slm Dini ve Mezhepler Tarihi 2 slm Akaid sisteminde gelimeler mam- Azam Ebu Hanife ve mam Ebu Mansur-i Mtrd, 154, Kltr Bakanl Yay., Ank., 2001. Nazzmn grleri iin bkz. ehristn, el-Milel, I, 67-73; Tritton, A. S., slm Kelm, 92-94, ev. Mehmet Da, A F., Yay., Ank., 1983. 141 Yavuz, Kelm md, D A., XXV, 199. 142 Yavuz, Kelm md, D A., XXV, 199-200.

29

meseleleri oluturmakta, usul olarak cedel metodu benimsenmektedir. slm Kelmnn dier dinlerin ilahiyatlaryla mukayesesi yaplmakla birlikte asl hedef Mu'tezilenin prensiplerinin ve grlerinin temelsizliini, batl oluunu ortaya koymaktr.143 Mtekaddimun dneminin en belirgin zelliklerinden biri de klasik mantk ve felsefeden uzak durarak, son tahlilde z Kuranda bulunan bir aklclkla slm ilkeleri temellendirmesi, slm mantk ve usul ilmini gelitirmesidir.144 ki asrlk bir zaman dilimini iine alan bu devredeki kelmclarn kendilerine has baz zellikleri vardr. Bunlar: 1- nikas- edilleyi kabul etmek ( delilin geersizlii ile konunun da geersiz olduunu kabul etmek) 2- Mant kabul etmemek, 3- Felsefe konularna fazla yer vermemek.145 Bu dnemin nemli kelmclar arasnda Eb Bekr el-Bklln (. 403/1013), bn Frek (. 406/1015), Abdul-Kahir el-Badad (. 429/1037), Eb Bekr el-Beyhak (. 458/1066), mmul-Harameyn el-Cveyn (. 478/1085), Ebl-Yusr el-Pezdev (.493/1099) gibi limler yer alr.

2. Gazl ve Kelm lmi Gazl Kelmda Mu'tezile ile balayp Ebul-Hasan el-Er, Mtrd ve Bklln gibi Ehl-i snnet kelmclar ile devam eden klasik mtekaddimun dnemini sona erdirip, felsefe ve manta kap aan mteahhirun devrinin ilk simasn oluturmutur.146 Gazlye kadar iann dnda kalan Ehl-i Bidat olduka zayflam, buna mukabil slam felsefesi yaylmaya balam ve ounlukla slm dnyasna Ehl-i Snnet kelm hakim olmutur. Gazl devrine kadar olan mtekaddimun kelm limleri daha ziyade bidat frkalarla mcadele ettikleri halde, Gazlden itibaren gelen muteahhirun kelmclar, mcadelelerini slm filozoflarna kar yrtmlerdir.147 Gazl, daha nce gelen kelm limlerinin mezheplerini, dier frkalarn grlerini, Farab ve bni Sina gibi slm filozoflarnn fikirlerini tetkik edip iyice kavradktan sonra Kelm ilminin metodunda deiiklikler yapmtr.148

143 144

Glck, erafeddin, Kelm Tarihi, s. 121, Kitap Dnyas Yay., st., 2000. Yavuz, Kelm md, D A., XXV, 200. 145 Glck, erafeddin, Kelm Tarihi, s. 122. 146 zervarl, M. Sait, Gazzl md., D A., XIII, 506. 147 Topalolu, Bekir, Kelm lmi, s. 28, Damla Yay., st., 1988. 148 Aydn, Ali Arslan, slm nanlar ve Felsefesi, I, s. 62, ar Yay., st., 1980.

30

Gazlye kadar gerek ehl-i snnet gerek ehl-i bidat kelmclar akl izahlara bavurduklar halde bu izahlarnn mantk kaidelerine uyup uymadna ehemmiyet vermiyorlard. Ebul-Hasan el-Ernin kelm ekoln inkiaf ettiren Baklln, inikas- edilleyi kabul etmesi sebebiyle mantk kaidelere iltifat etmiyordu. Zira mantken rtlebilecek baz delilleriyle medlller (delilin ispat ettii gerek) de nefyedilecek ve hakikat olmaktan kacakt. Buna mukabil Gazl, inikas edilleyi reddederek mant slm ilimlere dahil etmitir.149 Gazlnin manta nem vermesi ve onu uygulamaya koymas istidll biimine getirdii dzen ve sralamadan kaynaklanmaktadr. Zira nceki kelmclarn istidlllerinde de ayn deliller bulunmasna ramen ayn dzen grlmedii iin nermelerin her biri kendi bana kalyor, hangisinin nce geldii aka grlmyordu.150 Gazlnin kelm ilmi sahasnda meydana getirdii yeniliklerden biri de eserlerinde felsef bahislere yer vermi olmasdr. Onun zamanna kadar felsefe karsnda bilginlerin tutumu iki ar tezahr halinde bulunuyordu. Bazlar filozoflarn her sylediini gerein bizzat kendisi zannederek benimsiyor, bir ksm da btn felsef bahisleri reddediyordu. Gazl bu anlaylarn her ikisine de kar kmtr.151 Filozoflarn megul olduu ilimleri eitli ksmlara ayran Gazl, bunlardan Mantk ve Matematik gibi kati delillere sahip ilimlere ait grlerinin hatasz olabileceini belirtmitir. Dier taraftan Gazl, filozoflarn ilhiyat alannda yirmi meselede yanlgya, bunlarn nde ise kfre dtklerini sylemitir.152 Gazlye gre filozoflarn kfre dt husus unlardr: 1- Harin cisman olmayaca meselesi: Filozoflara gre len bedenler bir daha dirilmez. Mkfatlar ve cezalar bedenler iin deil, ruhlar iindir. 2- Allahn cziyyat bilmemesi meselesi: Filozoflara gre Allah tek tek ve belirli eyleri deil, genel eyleri bilir. 3- lemin kdemi meselesi: Filozoflara gre kinat ezel ve kadimdir.153 Gazlnin slm felsefesiyle ilgilenmesi ve mantk disiplinini slam ilimler arasna almasnn ardndan Kelmn konusu bu dorultuda gelimeye balam, hem harite hem zihinde mevcut varlklar kapsayacak ekilde slmn ana ilkelerini dorudan veya dolayl olarak ilgilendiren btn bilgileri bnyesine alm, bylece Kelmn konusu bilginin alanna giren her ey (malum) diye belirlenmitir. Bu dnemden itibaren Kelm ilminde

149 150

Topalolu, Bekir, Kelm lmi, s. 28. zervarl, M. Sait, Gazzl md., D A., XIII, 505. 151 Topalolu, Bekir, Kelm lmi, s. 29. 152 Gazl, el-Mnkz, s. 115-116. 153 Gazl, el-Mnkz, s. 116-117.

31

kullanlan deliller mantkla irtibatl olup verilen hkmlerle yaplan tanmlarn doru olmas bu sayede salanmak istenmitir.154 Gazlnin kelm ilmine bak baz eserlerinde olumlu iken baz eserlerinde menfidir. Onun zaman zaman kelma kar menfi tutum sergilemesinin nemli bir sebebi, kelmla zdeleen cedele kar duyduu iddetli muhalefet, hatta nefrettir. Bir tartma yntemi olan cedel, mezhep ayrlklarnn zirvede olduu o dnemde Gazlye gre fitne ve fesadn ba milidir.155 Gazl kelm ilminin farz- kifaye olduunu kabul eder. Her zamanda ve herkese gerekmemekle birlikte bidatlara ve haktan sapanlara kar koymak, kalpleri phelerden arndrmak iin her beldede bu ilimle megul olanlarn bulunmasn ve bu maksatla kelm retimi yaplmasn gerekli grr. Ancak Gazl, bu retimin fkh ve tefsir dersleri gibi umuma ak olmamasn tavsiye eder. nk ona gre fkh gda, kelm ise ila gibidir; gdann zararndan korkulmaz ama ilacn baz bnyelere zarar vermesinden endie edilir. u halde kelmclarn din ilimlerdeki durumu hac yolunun gvenliini salayan muhafzlar gibidir. Eer hac kervanlarna yneltilen basknlar ortadan kalkarsa muhafzlara da gerek kalmaz. Gazlnin btn eserleri incelendiinde onun batan beri kelm entellektel bir ilim dal olarak grp halka aktarlmasnn faydal olmayacan dnd anlalr. Nitekim kendisinin derli toplu ilk kelm kitab olan el- ktisd fil- tikdn giriinde insanlar drt blme ayrarak halk iin mcerret tasdik ve kabuln yeterli olduunu, inanlarnn sarslmamas iin onlarn kelm meselelerine tevik edilmemesinin gerektiini savunur. hyda da bu ilmin bazlarna zararl olabileceini syleyerek kelmcy, hastaya ilac ancak gerektiinde ve uygun dozda veren mahir bir tabibe benzetir. Sonraki eserlerinde de halkn kelma dalmaktan men edilmesi grnde srar eden Gazl, bunu boulmalar endiesiyle ocuklar Dicle nehri kenarnda yzmekten alkoymaya benzetir. Ancak tereddtleri vaazla izale edilemeyen kiileri ve kendilerini bakalarnn itikad phelerini gidermeye vakfeden yetkin limleri bu yasan dnda tutar. Bu adan kelm ilminde mtehasss olmak isteyenlerde u zelliin bulunmasn da art koar: a) Mesaisini sadece ilme hasredip son derece alkan olmak, b) Zek, anlay ve ifade kabiliyetine sahip bulunmak, c) yi ahlkl, dindar ve mttak olmak, nefsn arzularn etkilerinden kurtulmak. Gazl kelmclarda grd eksiklikleri de zikretmekten geri durmaz. Asr- saadetten sonra ortaya kan yabanc dncelere kar kelmclarn dini koruma grevini
154 155

Yavuz, Yusuf evki, Kelm md., D A, XXV, 197, Ank., 2002. zervarl, M. Sait, Gazzl md., D A., XIII, 506.

32

iyi yaptklarn, ancak bunu gerekletirirken muhalif gruplardan aldklar ncllere dayandklarn belirtir. En ok uratklar eyin rakiplerinin elikilerini ortaya koymak ve onlar kendi delilleriyle susturmak olduunu, bu sebeple zarriyyt dnda hibir bilgiyi kabul etmeyenlere fayda salayamadklarn syler. Ayrca kelmclarn genellikle, alanlarn ilgilendirmeyen cevher ve araz konular ile uratklarn ve bu konularda nihai sz syleyemedikleri iin farkl grler arasnda bir tercih yapamadklarn ifade eder.156

156

zervarl, M. Sait, Gazzl md., D A., XIII, 506-507.

33

K NC BLM
SLM DNCES NDE H DYET VE DALLET KAVRAMLARI I- SLM DNCES NDE H DYET A. Hidyet Kavramnn Szlk ve Terim Anlamlar
1. Hidyetin Szlk Anlam Hidyet doru yolu bulmak, yolu gstermek ve yola girmek anlamlarna mil olan h-d-y mastarndan tremitir.157 Ltufla istenilene yolu gstermek anlamndan alnan hidyet158 szlkte doru yolu gstermek, aklamak, retmek, doru yola girmek, doru yolu bulup aklamak,159 doru yolu irad etmek, tark- sevaba gtrmek,160 ilham edip muvaffak klmak,161 matluba ulatran yolu bulmaya dellet etmek,162 Hakk yoluna, doru yola klavuzluk yapmak163 gibi manalara gelmektedir. Hidyet, istenilene ulatracak eye ltuf ve letfetle yani bir karlk beklemeden iaret etmektir ki bu yolu, sadece gsterivermek veya yola gtrvermekle ve hatta sonuna kadar gtrvermek ekillerinden biriyle gerekleebilir. Birincisine dellet-i gayr- musile veya irad, ikincisine dellet-i musile veya tevfik denilir.164 Hidyet hayra ynelik olur. Bundan dolay hrsza yol gstermeye, rehberlik etmeye hidyet denilmez. Artk onlar cehennemin yoluna yneltip gtrn.165, Kim onu yolda edinirse bilsin ki (eytan) kendisini saptracak ve alevli atein azabna srkleyecektir.166 ayetlerinde olduu gibi hidyetin erde kullanm alay, elenme ve talama gibi bir nkteden dolay mecazidir. u halde hidyet, bir istee mutlak anlamda

157 158

bn Manzur, Ebul-Fadl Cemluddin Muhammed, Lisanul-Arab, XV, 354, Darul-Fikr, Beyrut, ts. Rgb,Ebul-Kasm el-Hseyn Muhammed el- sfehn, el-Mfredt f Garbil-Kuran, s. 784, Kahraman Yay., st., 1986; Zebid, Muhibbuddin Ebi Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaza, erhul-Kamus elMsemma Tcul-Arus min Cevhiril-Kamus, X, 402, Darul Fikr, ts. 159 bn Manzur, Lisanul-Arab, XV, 354-355. 160 Vehbi, Mehmet, Hulastul-Beyn fi Tefsiril-Kuran, I, 24, midi Matbaas, st., h. 1340. 161 Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn f Tefsiril-Kuran, I, 71, Tahran, 1395. 162 Gird, Srr Muhammed b. Muhammed, Nakdl-Kelm f Akidil- slam, 242, Matbaai Ebu Ziya, Konstantiniyye, 1886. 163 Develliolu, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, s. 439, Aydn Kitabevi, Ank. 1982. 164 bn Kesir, smail b. mer, TefsirilKuranil-Azim, I, 27, Darul-Kalem, Beyrut, ts; Yazr, Elmall, M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, I, 119, Eser Nr. st., ts. 165 Sffat 37/23. 166 Hac 22/4.

34

rehberlik etmek deil, irad gibi gayesinde hayr, niteliinde ltuf ve dellet bulunan bir rehberliktir.167

2. Hidyetin Terim Anlam Ehl-i Snnete gre

hidyet

Allahn

kulda

hidyetlenmeyi

(ihtidy)

yaratmasdr.168 Burada ihtid; doru yolu bulmak, yani kfr, irk ve sapklklardan kurtularak, slmn aydnlk yoluna girmek demektir.169 Terim olarak hidyetin iki anlam vardr: 1. Hz. Peygamberin ars ve davetidir. O, Allahtan ald mesaj insanlara ulatrp onlar doru yola davet eden, doru ile yanl insanlara retendir. 2. nsanda iman ve itaatin yaratlmas anlamndadr. Buna da Allah dilediini doru yola sevk eder170 mealindeki ayet iaret etmektedir.171 u halde bir inan terimi olarak hidyet, Allahn hem kullarna doru yolu gstermesi ve aklamasn hem de onlarn hr iradeleriyle yaptklar seim zerine doru yola girme sonucunu yaratmasdr.172

3. H-d-y Fiilinden Treyen Baz Kelimeler a) Hd H-d-y fiilinden isim olan Hd, istenilene ulatracak eye ltuf ve letfetle dellet etmek, bir kimseyi selmet yoluna dellet ve irad etmek, hak ve doru yolu gstermek, gndz, taat ve ver gibi anlamlara gelmektedir.173 Ayrca hidyeti gsteren, Hakkn ayetlerini bildiren delil, doru yolu gsteren belge174 anlamna da gelen hd kelimesi hem hidyet hem de ihtid manalarn iermektedir.175 Kuran- Kerimde hd ve hidyet kelimeleri e anlaml olarak kullanlr.176 Ancak hd kelimesi hidyetten farkl olarak srf Allaha izafetle kullanlr.177

167 168

sfehn, el-Mfredt, s. 784; Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 121. Sbn, Nureddin, Mtrdyye Akidi, ev. Bekir Topalolu, s. 157, D B., Yay., Ank., 1998. 169 Hidyet md., A., III, 271, Redaksiyon, Ahmed Araka, Dergah Ofset, st. 2000. 170 Ftr 35/8. 171 Glck, erafeddin-Toprak, Sleyman, Kelm, s. 231, Seluk nv. lahiyat Fak. Vakf Yay., Konya, 1998. 172 Karadeniz, Osman, Hidyet md., slmda nan, badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, II, 269, FAV., Yay., st. 1997. 173 bn Manzur, Lisnul Arab, XV, 355. 174 Ece, Hseyin K, slmn Temel Kavramlar, s. 270, Beyan Yay., st., 2000. 175 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I,120. 176 Bkz. Bakara 2/2, 5, 38; Enam 6/35; Nahl 16/37. 177 sfehn el-Mfredt, s. 878.

35

Hd kelimesi Arapada bazen lzm (geisiz) olarak kullanlr. O zaman dallin zdd olup istenilene ulatracak yolu bulma anlamna gelir. Bazen de mteaddi (geili) olarak kullanlr. Bu takdirde de dllin karl olup istenilene ulatracak yolu, doru yolu gsterme ve buldurma anlamlarna gelir.178

b. Hd Szlkte doru yolu gsteren, hidyet edici, delil, rehber, mrid anlamlarna gelir.179 Hd hdnn sfat olup cahiliyye devrinde ldeki yollar iyi bilen ve insanlara yol gsterip varacaklar yerlere selmetle gtren kimseye hd denmitir. lde yaayan insanlar iin yolu bilmek yada usuz bucaksz kumlar iinde kaybolup gitmek, tabi ki lm kalm meselesiydi. Bu sebeple o gnlerde bir insann iyi bir hd (klavuz) olmas, ya da yannda tecrbeli, gvenilir bir hdnin bulunmas son derece nemli idi. Kurann dnce dnyasnda da hd kavram hayat bir nem tar. Ancak Kuranda hd, bizzat Allahtr. yle bir klavuz ki asla sapmaz, yolu kaybetmez. Bundan dolay da tam gvenilir bir rehberdir. Bu suretle Kuran hd kavramn insann maddi hayatndan alp dini hayatna aktarmakla onu maneviletirmektedir. Kavram esasnda lde seyahat etmekle ilgiliydi ama slmiyetle birlikte mecazi olarak insann amak zorunda bulunduu manevi lle ilgili olmu, tamamen dini bir anlam kazanmtr.180 Hd slam dnemde hidyet edici, doru yolu gsterici mrit anlamlarnda Allahn isimlerinden biri olarak kullanlmtr. Allahn hd sfatyla, kullarna dallete dmemeleri iin, onlara nect yolunu gsterdii, Kuranda Hidyet edici ve yardmc olarak Rabbin yeter181 buyurularak gerek hdnin Allah olduu beyan edilmitir.182

c) htid Szlkte htida doru yolu bulmak, birisinin dallet ve iradn kabul ederek doru yola girmek anlamna gelmektedir.183 htida yerine bazen rd yahut read (doru yola ulama), kast (hedefe varan yolu tutma) kelimeleri kullanlr.184 htidann zdd dall yani

178 179

Taftazn, ehrul-Maksd, IV, 310; Tahnevi, Kef, II, 1533. Arapada, yol, baston ve klavuz gibi bir yere yahut bir amaca ulamada yardmc olan vasta veya kiiler iin de hd (yol gsteren) kelimesi kullanlr. Bkz. Zebid, Tcul-Arus, X, 4087. 180 Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, s. 138, Kevser Yay. Ank., ts. 181 Furkan 25/31. 182 Yurdagr, Metin, Allahn Sfatlar, s. 88, Marifet Yay. st., 1984. 183 Tahnev, Kef, II, 1523. Asm Efendi, Ebul-Kemal Ahmed, Okyanusul-Basit fi Tercmeti KmusilMuhit, III, 954. st., 1304. 184 Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, s.135.

36

sapklktr.185 Gnmzde ise hidyet bulmak farkl din ve inantaki insanlarn slm kabul edip Mslman olmalar anlamnda kullanlmaktadr.

d) Mehdi Mehdi, kelime olarak Allahn doru yola hidyet ettii kimse manasndadr. Ayrca btn yollar ve istikametler Allahdan geldii iin, Mehdi kendisine Allah tarafndan yol gsterilen manasna da gelir. Bu kelime, slm kltrnde Hz. Peygamberin ahir zamanda geleceini mjdeledii, insanlarn hidyete ermesine vesile olacak kii anlamnda kullanlmaya balamadan nce, gnlk dildeki manasyla Doru yolu takip eden ve kendilerine yol gsterilen halifeler Hz. Ebu Bekr, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz.Ali hakknda kullanlmtr.186 Ayrca bu kelimenin, mriklere doru yolu gsterdii, mminleri Allaha kulluk etmee ynelttii iin Hz. Peygamber hakknda da kullanld bilinmektedir.187

e) Muhtedi htida eden, hidyet bulan, doru yolda olan slm kabul eden, baka bir dinden slm geen kimse demektir. Muhtedinin zdd mrteddir.188 Kuranda kullanlmaktadr:189 1. Genel Szlk Anlam: Doru yolda olan, Mmin olan ve kurtulua eren. 2. Terim Anlam: htida eden, batl bir dini brakp slm dinine giren. Muhtedinin bu ikinci anlam, genel szlk kullanlmtr.190 anlamnn iinde mevcut olmakla beraber, terim olarak Asr- saadetten sonra baka bir dinden slmiyete geenler hakknda yirmi drt yerde geen muhtedi kelimesi iki anlamda

B- Kuranda Hidyet Kavram ve Hidyet eitleri

1- Kuranda Hidyetin Anlamlar Kuran- Kerimde hidyet kelimesi yer almamakla birlikte hd seksen be yerde gemektedir. Bu kavram Kuranda eitli fiil sigalarnn yan sra hd, hd, mhtedi
185 186

Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 120. bn Manzur, Lisanul Arab, XV, 354, Asm Efendi, Okyanusul-Basit, III, 955. 187 D. B. Mac Donald, Mehdi md., A., VII, 475, Milli Eitim Basmevi, st., ts. 188 Smi, emseddin, Kms-i Trk, II, 1436, Dersaadet Yay., st., 1318. 189 Bkz. Bakara 2/16; Araf 7/178; sr 17/97; Kasas 28/56. 190 nal, Halit, Mhtedi md., A., IV, 335-336, Dergah Ofset, st., 2000.

37

isimleriyle birlikte yz elli kadar yerde tekrarlanmakta ve byk ounluu Allaha izafe edilmektedir.191 Kuranda Allah hidyet etme vasfn daha ok fiil ve isim ekilleriyle bildirmitir. Ancak ilahi hidyetten bahsedilirken O mttakiler (saknanlar ve arnmak isteyenler) iin bir yol gstericidir.192 ve te onlar, Rablerinden gelen bir hidyet zeredirler.193 buyurularak hd kelimesi kullanlmtr. nsann doru yolu aramas ise htida lafz ile ifade edilmi ve yle buyurulmutur: size olan nimetimi tamamlayaym, bylece doru yolu bulmu (ihtida etmi) olasnz.194 Kuranda hidyet kavramn ifade eden hd kelimesinin, kendi anlamnn dnda baka anlamlarda da kullanldn grmekteyiz. Bunlardan bazlar unlardr:

a) Beyan Kuran terminolojisinde beyan, yani doru yolu aklamak, hidyetin anlam olarak nitelendirilir. Allah evreni ve insanolunu yarattktan sonra hidyeti beyan ederek hayr ve erri, helak ve kurtulu yolunu nasl bulacaklarn da gstermitir. Bu anlamda insana rehberlik yapacak akl vermi, peygamberler ve kitaplar gndererek doruyu, yanl, gzeli ve irkini beyan etmitir.195 Kuranda yle buyrulmaktadr: te onlar, Rablerinden bir hidyet zeredirler ve kurtulua erenler de ancak onlardr.196. bu ayette geen al hd (hidyet zeredirler) ifadesi apak bir beyan zeredirler anlamna gelmektedir. Arapada al edat zerine zarif bir incelik vardr. Bu edat stnlk manasn da iine almaktadr. Gerekte kiiye stnlk veren ey ise hak ve hidyet zere yaamakta sebat gstermesidir.197 Dier taraftan iman edenlerin hidyet zere olmalar sandalye zerine kp oturan kiilerin hallerine benzetilmitir. Nasl ki sandalye de oturan kimse rahat etmekte ve dmekten emin olduu gibi ilahi delillerle hakk batldan ayrt edip hak zere olan bir kii de kendisini her trl kt itikatlardan salim klmaktadr ki al edat istikrara tebih yoluyla dellet etmektedir.198 Kuran insanlara kendisini yol gsterici olarak aklar.199 Allah kullarna raz olaca yolu beyan ettikten sonra, hidyet ve dallet arasnda seme hakkn insana brakmtr: Semud kavmine gelince onlara doru yolu beyan ettik; fakat onlar, krl
191

Abdulbki, M.Fuat, el-Mucemul-Mfehres li el-Fazil-Kuran- Kerim, s. 731-736, ar Yay., st., 1990; Yavuz, Y. evki Hidyet md., D A., XVII, 473, st., 1998. 192 Bakara 2/2. 193 Bakara 2/5. 194 Bakara 2/150. 195 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 61. 196 Bakara 2/5. 197 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dellet, s. 61. 198 Vehbi, Hulastul-Beyn, I, 33. 199 Bakara 2/185.

38

doru yolu bulmaa stn tuttular200 ayetinde belirtildii gibi. Semud kavmine hak yol beyan edildikten sonra, kendi hr iradeleriyle dalleti semilerdir. nk Allah, Kur'an' ifadeyle hidyeti beyan etmeden kullarn saptrmaz.201

b) slm Dini Kuranda Hidyet kavram slm Dini manasna da gelmektedir. Nitekim Sen onlarn, kendi dinlerine uymadka ne Yahudiler ne de Hristiyanlar senden rz olmazlar, asl doru yol (hidyet yolu) Allahn yoludur202 ayetinde geen Allahn yolu ifadesi slam Dini olarak tefsir edilmektedir.203 Zira hak din olan slmn dndaki Yahudi ve Hristiyanlar dallettedirler.204

c) man Hidyetin Kuranda kullanld bir dier anlam da mandr. Allah doru yola gelenlerin hidyetini arttrr205 Biz de onlarn hidyetlerini artrmtk.206 Hidyet bulanlara gelince, Allah onlarn Hidyetlerini artrr ve saknmalarn salar.207 Byklk taslayanlar da zayf drlenlere dediler ki ; size hidyet geldii zaman sizi ondan biz mi evirdik?..208 ayetlerinde geen hidyet kelimesi iman karlnda kullanlmtr.

d) Yol iaretleri Kuranda hidyet her zaman soyut anlamdaki bir rehberlii deil bazen somut anlamdaki madd rehberlii de ifade eder. Cahiliye dneminde hd kelimesi soyut anlamda bir rehberlii ifade etmezdi. Sadece lde yol gstermeyi ifade ederdi. Cahilliye devrinde ldeki yollar iyi bilen ve insanlara yol gsterip varacaklar yerlere selametle gtren kimseye hd denmitir.209 Kuran nazil olunca hd kelimesi her ne kadar maddi hayata yardmc olan bir yol gsterici anlam tamakla birlikte; dini bir anlam yklenerek de karmza kmtr. nsanlk tarihinin balangcndan beri, gnmzde de geerli olmak

200 201

Fussilet 41/10. Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 61. Allahn hidyeti beyan etmeden kullarn saptrmayaca konusunda , bkz. Tevbe 9/115; Hud 11/66. 202 Bakara 2/120; Ayrca bkz: Ali mran 3/73; Hac 22/67. 203 Nesef, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed Ebul Berekt, Tefsirun-Nesefi, I, 72, Kahraman Yay., st., 1984; Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 483; Sbn, M. Ali, Safvett-Tefsir, I, 91, Dersaadet Yay., st., ts. 204 Sbn, Safvett-Tefsir, I, 91. 205 Meryem 19/76. 206 Kehf 18/13. 207 Muhammed 47/17. 208 Sebe 34/32. 209 Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, s. 138

39

zere, gk cisimleri ile insanlar denizde ve karada ynlerini bulmulardr. Gnein, ayn ve bilhassa sabit yldzlarn gzetlenmesinden, yolcunun bulunduu yeri ve ynn tayinde istifade edilmektedir210. O karann ve denizin karanlklarnda yolu bulmanz iin size yldzlar yaratt 211 ayette geen hidyet kelimesi yol iaretleri anlamndadr.

e) lahi Kitaplar ve Peygamberler Kuranda hidyet ilahi kitaplar ve resul manasna da gelmektedir. Bu konudaki baz ayetler unlardr: Hepiniz oradan inin dedik, yalnz ( yi bilin ki) size benden bir hidyet geldii zaman, kimler benim hidyetime uyarsa artk onlara bir korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir.212 Bu ayette geen hidyet kelimesi kitap indirmek ve resul gndermek anlamna tefsir edilmitir.213 Onlar (o putlar) sizin ve babalarnzn (tanr) diye isimlendirdiiniz (bo, kavramsz) isimlerden baka bir ey deildir. Allah onlara hibir g (tanr olduklar hakknda hibir delil) indirmemitir. Onlar (putlara tapan)lar zanlarna ve nefislerinin alak hevesine uyuyorlar. Halbuki onlara Rableri tarafndan yol gsterici gelmitir.214 Bu ayette hibir gce sahip olmayan putlara tapan mriklerin bu inanlarnn kayna olarak zanna ve nefislerine tabi olmalar iaret edilmektedir. Ancak bu ekilde murada erilemeyecei, murada ermek iin hak ve yakn yolu gsteren peygamber ve Kurana uymalar gerektii buyrulmaktadr.215 Bu gerei gzard eden ve tam bir sar kesilen insanlarn yarn kyamet gnnde bize cenneti mjdeleyici ve cehennem ateinden uyarc bir hidyet gelmedi mazeretinde bulunmaya haklar olmayacaktr. Bu suretle Kuranda muhtelif ayetlerde geen Kitap ve Resul anlamnda kullanlan hidyete tabi olanlar iin dnya hayatnda dallete dlmeyecei gibi ahirette de kiler zmresinden olma endiesi tanmayacaktr. nemli olan insanlarn kendilerini irad edecek mritlere kulak verip vermemeleridir.216

210

Yldrm, Suat, Fatiha ve Enam Surelerinin Tefsiri, 140, evik Matbaaclk, st., 1989; Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 66. 211 Enam 6/97. 212 Bakara 2/38. 213 Nesef, Tefsirun-Nesefi, I, 44; bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, I, 75. 214 Necm 53/23. 215 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VII, 4599. 216 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 66-67.

40

f) Tevbe Bize bu dnyada da iyilik yaz, ahirette de. phesiz biz sana yneldik217 ayetinde sana yneldik, sana tevbe ettik anlamnda tefsir edilmitir.218

g) rad rad r--d kknden tremi olup mtaklaryla beraber Kuranda on dokuz yerde gemektedir.219 szlkte doru yolu gstermek, doru yolu bulmaya sevk etmek manalarna gelmektedir.220 Umarm ki Rabbim beni doru yola iletir, dedi221 bu ayette geen hidyet kelimesi doru yola irad etmek anlamndadr.222 ..Deki arnmaya gnln var m? Seni Rabbinin yoluna ileteyim de Ondan korkasn.223 Yine bu ayette de hidyetten irat anlamnda sz edilmektedir.224 Kuranda Allah, kafirin kfrnde srarl olduunu bildii iin onlar hakknda iva (taknlk) ve idll (saptrmak); tevbe edecei ve ktlkten vazgeecei bilinen mminler hakknda ise irad ve hidyet tabirlerini kullanmtr.225 Hidyetle irad arasnda yle bir farktan da sz edilmektedir: Hidyet; kfrden slma doru gelien bir sretir. rad ise, bu srecin kemal noktasdr. Bu anlamda irada daha ok mminin ihtiyac vardr. Kuranda anlatlan iki salih kulun hikayesi buna en gzel rnektir:226 Musa ona : Sana retilenden bana doruyu (rd) bulmama yardm edecek bir bilgi retmen iin sana tabi olabilir miyim? dedi.227 Bu ayette Hz. Musa bir mmin olan Hzr (a.s)a bilgi renmeyi teklif ederken irad etmekten sz ediyor. Kuran semantiinde irad lafz anlam ve konum btnlne gre hidyet karlnda; mstakil bir terim olarak da sadece mminlere t vermeyi, yani nasihati ifade etmede kullanlmaktadr.228

217 218

Araf 7/156. Zemaher, Kef, II, 121; Nesef, Tefsirun-Nesef, II, 80. 219 Abdulbaki, Mu'cemul-Mfehres li el-Fazil-Kuran- Kerim, s. 320-321. 220 Asm Efendi, Okyanusl-Basit, I, 609, Smi, Kams-i Trk, I, 89. 221 Kasas 28/22. 222 Sbn, Safvett-Tefasir, II, 430. 223 Naziat 79/18-19. 224 Nesef, Tefsirun-Nesef, IV, 330; Zemaher, Kef , IV, 213. 225 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 67. 226 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 68. 227 Kehf 18/66. 228 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 69.

41

h) Daveti Kuran, hidyetle tebli ilikisi zerinde srarla durmaktadr. Kurann bu konuda ak beyan, tebliin zorlamaya dayanan bir hidyet ve davet yolu olmad eklindedir. Kuranda hidyetin dveti anlamnda kullanld baz ayetler unlardr: Sen, ancak bir uyarcsn her toplumun bir uyarcs vardr.229 Onlar emrinizle doru yolu gsteren nderler yaptk230 Halbuki onlara Rableri tarafndan yol gsterici gelmitir.231 Allah, btn topluluklara yol gsterici, Allahn dinine davet eden uyarclar gndermitir. Ancak tebli vazifesiyle grevli bu peygamberlerin hidyet konusundaki konumu sadece hidyete sebep olmalardr. Nitekim Kuranda Sen istediini doru yola iletemezsin, fakat Allah dilediini doru yola iletir232 buyurularak gerek hidyet edici olann Allah olduu bildirilmektedir.233

) Tevhid Hidyetin Kurandaki bir dier anlam da tevhiddir. Hz. Muhammedin sevdii ve istedii kiileri hidyete erdiremeyecei anlatldktan sonra Dediler ki; biz senin getirdiin hidyeti (kabul edip) ona uyarsak yurdumuzdan atlrz234 buyurularak hidyete tevhid anlam verilmitir.

k) Snnet Hayr; sadece biz babalarmz bir din zerinde bulduk, biz de onlarn izlerinde gidiyoruz, dediler 235 bu ayette izinde gitmek olarak ifade edilen hidyet snnet anlamnda kullanlmtr.

l) stirca Szlkte geri dnme, yaplmakta olan bir ii, bir davran terk etme anlamndaki Rc kknden treyen istirca bir musibet annda Allahn takdirine rza gsterip Ona snarak teselli bulmay ifade eden sz ve davranlar iin kullanlan bir terimdir.236

229 230

Rad 13/7. brahim 21/73. 231 Necm 53/23. 232 Kasas 28/56. 233 Zemaher, Kef, III,185. 234 Kasas 28/57. 235 Zuhruf 43/22; ayrca bkz. Enam 6/90. 236 Hkelekli, Hayati, stirca md., D A., XXIII, 374, st., 2001.

42

Hidyetin Kuranda bazen istirca manas verildii kabul edilir, te Rablerinden balamalar ve rahmet hep onlaradr ve doru yolu bulanlar da onlardr.237 ayeti bu manada anlalmtr.

2. Kuranda Hidyet eitleri a) Allahn Hidyeti Allahn kullarndan dilediine hidyet etmesi ve dilediini de dallete drmesi caizdir. Allahtan baka insanlara hidyet edici ve dallete drc hibir varlk bulunmamaktadr.238 Bu fiillerin her ikisi de Allaha ait fiillerdir. Hidyet ve dalletin dier varlklara nispet edilmesi mecazidir. Gerek manada hidyete erdiren veya dallete dren (Hd ve Mudill) Allahtr. Ancak uras kabul edilmelidir ki Allahn bir kuluna dallet ve ekaveti yaratmas, o kulun ihtiyarn kt bir ekilde yapmasndan, cz-i iradesini ktye kullanmasndan ileri gelmektedir.239 Allah hi kimseyi zorla, icbar ederek doru yola iletmiyor. Ancak insanlarn doru yola girmeleri iin sebepler yaratyor. Ltuf ve ihsanyla doru yolu gsterecek peygamberler gnderiyor, onlara doruyu yanl, iyiyi kty, gzeli ve irkini, faydaly zararly, hayr ve erri ayrt edici, aklayc kitaplar inzl ediyor ve bundan sonrasn insanlarn iradesine, ihtiyarna ve tercihlerine brakyor. ayet inanp salih ameller, gzel iler yaparlarsa, tvbe edip yce Rablerine dnerlerse onlar doru yolda, hidyette daim klacan aadaki ayetlerde haber vermektedir.240 Allah kendisine inanlar ve kitabna sarlanlar rahmetine ve bol nimetine kavuturacak, onlar kendisine gtren doru yola eritirecektir.241 nananlar ve yararl i yapanlar, imanlarna karlk Rableri doru yola eritirir.242 Dorusu ben tevbe edeni, inanp yararl i ileyerek doru yola gireni (hidyeti tercih edeni) balarm.243 Kim hidyet yolunu seerse, bunu ancak kendi iyilii iin semi olur, kimde doruluktan saparsa, kendi zararna sapm olur244

237 238

Bakara 2/157. Bkz. Araf 7/178; sra 17/97; Kehf 18/17; Zmer 39/3637. 239 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, IV, 29822983; zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, s. 326, Umran Yay. Ank., 1981. 240 Tun, Kelm, s. 182. 241 Nisa 4/175. 242 Yunus 10/9. 243 Th 20/82. 244 sra 17/15.

43

u halde kulun iyilik ve ktlk vasf tayan bir takm fiilleri neticesinde Allah onun iin hidyeti veya dalleti yaratmaktadr.245 Yoksa Allah durup dururken hibir kulunu dallete drmez. Bilakis Allah kullarnn iman etmeleri iin her trl imkan ve frsat onlara vermitir. nsan btn ilm ve amel mkemmellik ilkelerini gerekletirmeye muktedir olaca irade ile yaratmtr. nsann hr iradesiyle tercih etmesi ve iradesini istedii ynde kullanmas Allahn meieti dahilindedir. Allahn kullarn tercihini bilmesi, kulun ihtiyarn ortadan kaldrmaz.246 Rabbim, kendi yolundan sapanlar en iyi bilendir ve o hidyete erenleri de ok iyi bilir.247 phesiz Rabbim yolundan sapan da iyi bilir ve o yola geleni de iyi bilir.248 Bu ayetlerde Allahn hidyet ve dallette olanlar bildii ifade edilmektedir. Ancak Kuranda hidyet ve dallet sebepleri aka bahsedilmeyen ayetler de bulunmaktadr ki bu ayetlerle insann hr iradesi arasnda nasl bir balant kurulabilir? Bu soruyu cevaplamadan nce, insan zahiren cebir ve ikrah altnda brakacak tarzda anlaabilecek birka ayeti tahlil etmemiz yerinde olacaktr: De ki: stn delil Allahndr. Allah dileseydi, elbette hepinizi doru yola iletirdi.249 Biz dileseydik herkese hidyet verirdik250 Allah kimi doru yola iletmek isterse onun gsn slma aar; kimi de saptrmak isterse onun gsn (o kimse) ge kyormu gibi dar ve tkank yapar.251 Bu ayetlerde yer alan meiet-i ilahiyye sebebiyle kullarn hidyet ve dallet fiilleri hakknda cebir ve zorlama yorumunda bulunmak birka bakmndan mmkn deildir: Birincisi; Allah insanlara hidyetin neden ibaret olduunu, dinin mahiyetini ve temel varlnn neye bal bulunduunu bildirmitir. u halde sz edilen ayetlerin her biriyle dinin mahiyetine aykr bir ey murat etmesi muhtemel deildir. stelik Allahn bildirmesine bal olarak insanlar nezdinde ifade ettii manann zdd bir muhteva tayabilecei hakknda ilahi bir bilgilendirme olmadan... kincisi Allahn birliine vakf olmann, Ona ve elilerine iman etmenin yolu fikri aba ve akl istidllden gemektedir. Bu ise bilginin zorunluluk tamayan trdr. nsan
245

Yeprem, M. Saim, rade Hrriyeti ve mam Mtrd, s. 320321, Marmara nv. lahiyat Fak. Vakf Yay. st., 1984; Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 82. 246 Harpt, Abdullatif, Tenkihul-Kelm fi Akid-i Ehlil- slm, Dipnotlaryla birlikte ev. brahim zdemirFikret Karaman, s. 207-208, TDV., Elaz ubesi Yay., Elaz, 2000. 247 Nahl 16/25. 248 Necm 53/30; ayrca bkz. Kasas 28/85; Enam 6/117; Kalem 68/7. 249 Enam 6/149. 250 Secde 32/13. 251 Enam 6/125; Maide 5/68.

44

tabiatnda oluma ihtimali bulunmayan bir konuda zaruri bilginin mevcudiyeti mmkn olsayd yolunca hasl olan zaruri bilginin reddedilmesi de imkan dahiline girerdi, bu durumda duyu bilgisi de geersiz hale gelirdi. u da var ki (Allahn varl birlii, elilerinin mevcudiyeti trnden olmak zere dine ynelik) btn bilgilenme ve kabullenmeler itaat ve emre uymak olarak deerlendirilmitir. Halbuki zorunluluk (cebir) bunlarn hepsini itibardan drmektedir.252 Bu ayetlerden cebir yorumu karmann yanlln gsteren ilahi beyanlardan biri de udur: Biz dilesek elbette herkese hidyetini verirdik. Fakat cehennemi hem cinlerden hem insanlardan bir ksmyla dolduracam diye benden kesin sz kmtr.253 Allahn hayr ve hidyet dilemesi mutlaka gerekleeceini haber verdii hususa mani olmaz.254 Allah kendi fiili ile nitelendirilir. Onun fiili de hakikatle adl veya ltuf kavramna sahiptir. Ayrca Allah dallet, isyan ve haktan sapmay da yasaklamtr, u halde bunlar kendisine nispet etmekle bu konuda kullarn icbar altnda bulunduunu sylemek mantkszlktr.255 Allahn diledii kimseyi saptrmas ve diledii kimseyi de doru yola iletmesi256 Onun g ve iktidar konumunda bulunduunun beyan olarak anlalmaldr.257 Allahn meieti ile ilgili ayetler, Onun kendisini kullarna kudret sfatyla vasfetmesidir. Yoksa Allahn hidyeti ne icbar ne zdrardir. Onun meieti ihtiyaridir. Mesela kafir kfr tercih eder, Allah da onda kfr fiilini yaratr. Bylece o kul sapm olur. Mmin de iman seer, Allah da onda hidyet fiilini yaratr. Bylece o kul da ihtida etmi olur.258 Gerekte Allahn hidyeti gerek kemiyet gerekse keyfiyet itibariyle sayszdr. Bununla beraber drt ksmda zetlenebilir:259 1. Allahn her varla vermi olduu umumi manada bir hidyettir. Bu hidyet eidi; Allahn mkellef tuttuu herkese zahir ve batn duygularn, akl, zeka, idrak ve irade vermek suretiyle bilmesi gereken zaruri bilgileri renmesini de, saladktan sonra, her mkellefi iine alacak tarzda genel bir yol gstermesidir. nsanlar kendi akl ve idrakine gre tayabilecekleri miktarda ve gleri nispetinde bu hidyetten, doru yol gstermeden nasiplerini alacaktr. Nitekim bu konuda Allah yle buyurmaktadr:

252 253

Mtrd, Kitbt-Tevhid, s. 368. Secde 32/13. 254 Mtrd, Kitbt-Tevhid, s. 369. 255 Mtrd, Kitbt-Tevhid, s. 399400. 256 Enam 6/39. 257 Mtrd, Kitbt-Tevhid, s. 401. 258 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 82. 259 sfehn, el-Mfredt, s. 184; Tehnev, Kef, II, 15201521; Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 120; Tun, Kelm, s. 184185; Yksel, Kuran- Kerimde Hidyet ve Dellet Anlay, s. 9293.

45

Bizim Rabbimiz her eye varlk veren, sonra da ona (hedefine doru) yol gsteren Allahtr.260 u halde Allah her varla kendine mahsus hidyeti vermi ve o varlklar da kendilerine verilen bu hidyetle fonksiyonlarn yerine getirmektedirler. 2. Hak ve batl, kurtulu ile helak yollarn tarif etmek, aklamak ve gstermek manasna olan hidyettir. Semuda gelince, onlara dosdoru yolu gstermitik. Ama onlar krl doru yola tercih ettiler.261 Ona, iki apak (doru ve eri) yolu gsterdik.262 phesiz sen dosdoru yola iletiyorsun.263 3. Eliler gndermek ve kitaplar indirmek suretiyle Allahn kullarna hidyet etmesidir. Sabrettikleri ve ayetlerimizi kesinlikle inandklar zaman, onlarn iinden, buyruumuzla doru yola ileten nderler yetitirmitik.264 Gerekten bu Kuran en doru yola iletir265 diye buyurulan ayetler hidyetin bu eidine rnektir. 4. ncelikle peygamberlere ve velilere vaki olan hidyet eididir. Hidyet-i hassa (zel hidyet) olarak isimlendirilen bu hidyet ekli vahiy, ilham veya sadk rya gibi olaanst yollarla kalplere srlar kefedivermek, eyann hakikatini olduu gibi gsterivermek ve gslere inirah vermek suretinde tecelli eder. Mutlak ve gerek olan, akl ile ulalamayan hidyet ite budur. Bu konuda Kuranda yle buyrulmaktadr: Bizim yolumuzda, mcahade edenleri biz elbette yollarmza iletiriz.266 Allah kimin gnln slma amsa o, Rabbinden bir nur zerinde deil midir?267 Sen dilediini doru yolu iletemezsin, fakat Allah dilediini doru yola iletir. O doru yolu tutanlar en iyi bilendir.268

260 261

Th 20/50. Fussilet 41/17. 262 Beled 90/10. 263 r 42/52. 264 Secde 32/24. 265 sra 17/9; ayrca bkz. Enbiya 21/73. 266 Ankebut 29/69. 267 Zmer 39/22. 268 Kasas 28/56.

46

b) Peygamberlerin Hidyeti Hidyet eitlerinden biriside Allahn insanlar kendi ilerinden setii Peygamberleri vastasyla hidyete erdirmesidir. Peygamberler Allahn ltfuyla hidyet zere olan kimselerdir. Onlar insanlar doru yola davet ederken bu makam ve rtbeyi kesb ile veya ilimle elde etmemilerdir. Bu onlara Allahtan bir mevhibe ve nimettir. Allah bu grev iin kullar arasndan dilediini semitir.269 Bu Allahn dilediine verecei ltuftur. Allah byk ltuf sahibidir.270 Allah nbvvet messesesi kanalyla kullarna hidyet yolunu gstermitir. Ancak burada hidyetin Peygamberlere izafe edilmesi hidyete vesile olmalar ve ona davet etmeleri mnasebetiyledir. Yoksa mutlak hd Allahtr. Kuranda mecaz anlamda Peygamberlerin slma davetteki rehberlik makamna sahip olduklarna iaret eden pek ok ayet bulunmaktadr.271 Bu ayetlerden bazlar unlardr: Her toplumun bir yol gstericisi vardr.272 Her millet iinde mutlaka bir uyarc (Peygamber gelip) gemitir.273 Odur ki mmiler iinde kendilerinden olan ve onlara Allahn ayetlerini okuyan, onlar ycelten, onlara kitap ve hikmeti reten bir eli gnderdi.274 Kuranda yer alan bu ayetlere baktmzda nbvvet hibir kavme veya millete tahsis edilmemitir. Allah ilah adaleti gereince kullarn doru yolu gsterecek Peygamberler gndermi ve onlar hak yoluna, hidyet yoluna davet etmitir. Ayrca Allah vahiy ve nbvvet iin zel bir dil sememitir. Allah Peygamberlik iin gnderdii kiiyi kendi milletinin iinden semitir. Bu sekin eliler kendi toplumlarnn dilleriyle teblide bulunmulardr. Her Peygamberin kendi milletinin diliyle teblide bulunmasnda artc bir durum yoktur. Zira baka bir dille onlara hitap pek ok problemi beraberinde getirir, anlamazlklar, yanl anlamalar ve diyalog kopukluu meydana getirirdi.275 Kuranda Allah tebliin bu ynne dikkat ekerek yle buyurmaktadr: Biz her Peygamber kendi kavminin diliyle gnderdik ki onlara (emredildikleri eyleri) aklasn. Allah dilediini saptrr, dilediine hidyet eder. O, azizdir, hikmet sahibidir.276 Bu ayet iki noktay ima etmektedir: Birincisi Allah, insanlarn daveti anlayamama gibi bir bahaneleri olmamas iin vahyi, Peygamberin gnderildii kavmin dilinde

269

mid, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed, Gayetl-Merm fi ilmil-Kelm, s. 274, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut 2004; c, Abdurahman b. Ahmed, el-Mevkf fi ilmil-Kelm, s. 337, lemul-Ktb, Beyrut, ts. 270 Cuma 62/4. 271 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 106; Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 157. 272 Rad 13/74. 273 Ftr 35/24. 274 Cuma 62/2. 275 Glck, Toprak, Kelm, s. 271. 276 brahim 14/4.

47

indirmitir. Bu ayet mucize olsun diye hibir Peygamberin baka bir dille kavmine gnderilmediini gstermektedir. nk Allah, insanlarn daveti anlamasna ve hidyete ulamasna, onlarn meraklarn uyandrmaktan ok daha nemli grmtr. Bu ama da, ancak Peygamber o kavmin dilinde gnderildiinde elde edilebilirdi.277 Hz. Muhammed her ne kadar btn insanlk iin gnderilmi bir Peygamber ise de kendi milletinin lisanyla irsal edilmiti. nk Peygamber kendi lisanyla konuan, kavmine gerekleri tebli edecek, onlar da bu risaleti btn insanla gtreceklerdi. Dolaysyla Hz. Peygamberin hem btn insanla Peygamber gnderilmesiyle hem de sadece kendi kavminin lisanyla gnderilmesi arasnda bir tezat yoktur.278 Bu ayette ima edilen ikinci nokta, gerekleri beyan etmek, hidyet yoluna davet etmekle btn Peygamberlerin vazifesi son bulmaktadr. nk Peygamberler daveti o kavmin herkes tarafndan anlalan ana diliyle sunmu olmalarna ramen, yine de herkes doru yola ulamamtr. Bunun nedeni, daveti anlayan herkesin o daveti kabul etmemesidir.279 Buhr ve Mslim'in naklettii bir hdse gre, Allah Raslnn amcas Eb Talib, Raslullah (s.a.v.)'i korur, ona yardm eder, bu yzden Hz. Peygamber onu tabi bir sevgi ile severdi. Vefatna yakn, yanna gelerek yle demiti: "Ey amca, Allah katnda kendisiyle senin lehinde ehadette bulunabileceim bir kelimeyi; Allah'tan baka ilh yoktur kelimesini syle." 280 Ancak, Eb Talib, bu kelimeleri syleyemedi. Hz. Peygamber, amcas Ebu Tlibin kendisini dmanlarna kar korumas ve ona olan sevgisi sebebiyle hidyet bulmasn, slma girmesini ok istemi fakat Allah bu hususta; (Ey Muhammed) sen sevdiini doru yola iletemezsin, fakat Allah, dilediini doru yola iletir. O yola gelecek olanlar daha iyi bilir.281 buyurarak cevap vermitir. Vefatndan sonra, Hz. Peygamber'in, onun hakknda istifarda bulunmas zerine hidyete ermeyenler iin yaplacak duann geri evrilecei u yetle bildirilmitir: Ne Peygamberin ne de M'minlerin, cehennemlik olduklar belli olduktan sonra, yakn hsmlar da olsa, mrikler iin af dilemeleri asla doru olmaz.282 Peygamberlerin mutlak manada insanlarn hidyetine vesile olamayacaklarna aka dallet eden baka ayetler de bulunmaktadr:
277

Mevdd, Ebul-Al, Tefhimul-Kuran, Genel Yayn ynetmeni, Ali Bula, II, 505, nsan Yay., st., 1986. 278 Kutub, Seyyid, Fi Zilalil-Kuran, ev. . Hakk engler, M. Emin Sara, Bekir Karla, IX, 29. Hikmet yay., st., ts. 279 Kutub, Fi Zilalil- Kuran, IX, 30; Mevdd, Ebul-Al, Tefhimul-Kuran, II, 505; Yazr, Hak Dini Kuran Dili, V, 3012. 280 Mslim, Kitbul- man, 41-42; Zebid, Zeynd-din Ahmed b. Ahmed b. Abdil-Latifiz-Zebid, Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, X, 54-55, ev. Kmil Miras, D B., Ank. 1988; bn Kesr, Tefsirul-Kuranil-Azim, III, 338-339 281 Kasas 28/56. 282 Tevbe 9/113.

48

(Ey Muhammed) onlar doru yola iletmek sana dmez, dilediini doru yola gtren Allahtr283 (Ey Muhammed) sen onlarn yola gelmelerini ne kadar istesen de Allah saptrdn yola getirmez ve onlarn yardmclar da olmaz.284 Kuranda hidyet konusunda Peygamberlerin fonksiyonlar insanlara tevhidi ispat etmek ve her trl irk eitlerinden onlar sakndrmak285 adna irad etmek olduu anlatlr. te bu ynleri ile Peygamberler insan ile Allah arasnda bir vasta olma grevini ifa etmilerdir.286 Hz. Peygamber hidyete vastalk ynn sahabeye yapt bir konumada yle anlatmtr: Ey Ensar Cemaati! Ben sizi dallette bulmadm m? Allah size benim vastamla hidyet vermedi mi?287 Peygamberin hidyete vasta olmasnn yannda, hidyete ulamada Peygambere itaatin de nemli bir yeri vardr. Hatta baz ayetlerde, kulun hidyeti Peygambere itaate balanmtr.288 Hz. Peygamberle birlikte nbvvet messesesi sona ermi olup bundan sonra insanlar doru yola aracak olan bir Peygamber gelmeyecektir. O halde insanlar hidyet yoluna kim davet edecektir? Bu sorunun cevabn yine Hz. Peygamberin kendisinden almaktayz: Peygamberimiz Veda Hutbesinde Size bir emnet brakyorum ki, siz ona sk sarldka yolunuzu hi armazsnz. O emnet Allah'n kitab Kur'an'dr.289 Diyebiliriz ki tarih boyunca peygamberler, yaadklar toplumda dallet bataklndaki insanlar Allah'n yoluna davet etmi ve onlarn hidyete ermeleri hususunda her trl gayret ve azmi gstermilerdir. Ancak insanlardan bir ksm bu hidyet arsna olumlu cevap verirken bazlar da buna duyarsz kalm ve srtlarn dnmlerdir. Bu da peygamberlerin mucizeyle desteklendikleri halde her istediklerini hidyete erdiremeyeceklerini gstermektedir. c) Kurann Hidyeti Kuran Kerim Allah Kelm olarak tanmlanr. Kelm anlaml sz ifade ettii iin muhataba ynelik olmay (hitap) iermektedir. Ynelik olma bizzat Allah tarafndan hden ve beyyint kelimeleriyle aklanmaktadr.290
283 284

Bakara 2/272. Nahl 16/37. 285 Maide 5/67. 286 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 109. 287 Mslim, Sahih, Zekt, 139, Dru hyil-Ktbil-Arabi, Beyrut, 1955. 288 Bkz. Nr 24/54. 289 Zebid, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, X, 398.

49

Peygamberler, insanlarn dalletten kurtulup hidyetine sebep olduu gibi bata Kuran olmak zere btn ilahi kitaplar da insanlarn hidyetine vesile olmutur. Kurann anlatt hidyet yalnzca bir yol ve yn gstermek deil, bununla beraber gsterilen yolda kalmay salamak, bu konuda hidyet bulana yardm etmek manalarn da ierisine alr. Kuran apak ayetleriyle hak ile batl birbirinden ayrmakta ve insanlar hidyet yoluna irat etmektedir.291 Yce Allah Kuranda bunu u ayetlerle haber vermektedir: nsanlara yol gsterici, hidyeti, doruyu aklayc Kuran o ayda indirilmitir292 Gerekten bu Kuran en doru yola iletir ve iyi iler yapan mminlere, kendileri iin byk bir ecir olduunu mjdeler.293 phesiz size Rabbinizden apak bir delil, bir hidyet ve rahmet geldi294 Bu kendisinde hi phe olmayan, muttakiler iinde hidyet olan bir kitaptr.295 Btn bu ayetlerde Allah, Kurana iman eden, tasdik eden ve ona tabi olan kullarna hidyet olmak zere indirdii Kuran buyruklaryla vmektedir. Kuran anlayanlara ve zerlerinde dnenlere apak deliller sunmaktadr. Bu deliller onun getirmi olduu ve dallete aykr, sapkla ters den hidyet ve doruluun ne derece shhatli olduunu gstermektedir. Nitekim furkan, hak ile batl birbiriden ayran, beyyinat ise, apak st kapal olmayan deliller anlamndadr.296 u halde Kuran bu nitelikleriyle ftratnda byk olsun kk olsun, her eit ktlkten saknma, iyi, gzel ve doru olan eylere ynelme eilimi bulunan herkese rehberdir. Bu kimseler henz doru yolu bulamam olsalar bile, Kuran, onlarn ftratlarndaki bu eilimi mutlaka ortaya karacak ve onlar doru yola iletecek bir kitaptr.297 nsan yaratan Allah onun ihtiyalarna cevap verecek olan yerine gre suhuf yerine gre de ilah kitaplar indirmitir. Ancak Kurann evrensel ars sadece mminlere ynelik olmayp, btn insanl hedef almaktadr. Allahn korumas altnda olan Kuran hak ile batl birbirinden ayrt edici ynyle insanlara rehber olduu gibi onlarn gnllerine ve kalplerine de hitap ederek hidyet yoluna armaktadr.298 Bu konuda Kurann ars yledir: Ey insanlar Rabbinizden ve yanl birbiriden ayrt edici

290

Grgn, Tahsin, Kuran md., D A, XXVI, 388, Ank, 2002; hden ve beyyint iin Bkz. Bakara 2/185. 291 Nesef, Tefsirun-Nesef, I, 94; Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 122. 292 Bakara 2/185. 293 sr 17/9. 294 Enam 6/157. 295 Bakara 2/2. 296 Havva, Said, el-Ess fit-Tefsir, ev. M. Beir Eryarsay, I, 462, amil Yay., st., 1989. 297 Cerraholu, smail-Koyiit, Talat, Kuran Kerim Meal ve Tefsiri, I, 35, D B., Yay., Ank., 1999. 298 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 101.

50

size bir t ve kalplerde olana bir ifa, inanlara doruyu gsteren bir rehber ve rahmet gelmitir.299 Bu ayetin manas; Kuran iman edenler iin bir rahmet, insanlara yol gsterici olarak bir hidyet, kalplerde bulunan bozuk akideleri tahsis ve tedavide bir ila, tevhide tevikte bir ara ve mevize cinsinden olan byk faydalar iinde toplayan bir kitap olarak gelmitir.300 Nitekim Hz. Peygamber buyurmulardr ki lah bir kitap olan Kur'an, Allah'n uzatt bir kurtulu ipidir. Kim o ipe tutunur ve tabi olursa hidyete ular. Kim de o ipe tutunmay ve tabi olmay reddeder ve terk ederse karanlklar iinde kalr.301 Kuran ihtiva ettii insanlarn hidyetine vesile olduu gibi, tilavetiyle de insanlarn hidyetine rehberlik etmitir. nk Kurann insan etkisi altna alp kendine eken, onu kuatan bir zellii vardr. Baz ayetler kulaklara arpt anda insana sevin ve haz verir, onu ferahlatr; baz ayetlerde korku ve dehetle rpertir. Birok inanmayan Kurann etkisi sayesinde Mslman olmu, dmanlklar dostluklara, inkarlar imana dnmtr.302 Nitekim Hz. merin Peygamberimiz (s.a.v.)i ldrmek iin yola kmasna ramen kz kardeinin Mslman olduunu haber alp onun evine vardnda Th suresinin ilk ayetlerini duyunca mana ve belaat karsnda kalbinin yumuamas ve hidyet bulmas,303 yine Peygamberimiz Nahle vadisinde Kuran okuduunda cinlerden bir topluluun Kuran dinledikten sonra Biz hayranlk verici, doru yola ileten bir Kuran dinledik ve ona iman ettik304 diyerek hayranlklarn dile getirmeleri ve kendi kavimlerine de haber vererek Mslman olmalar305 Kurann sadece manasyla deil lafzyla da insanlar hatta cinleri bile etkisi altna alp onlarn hidyetine vesile olduunu gstermektedir.

d) Bir Hidyet Rehberi Olarak Kinat Kitab Kuran Allaha inanma duygusunun insanlarn ftratnda bulunduunu gz nne alarak Allah inkar edenlerden ziyade Allah tanyp da, Onu anlamak ve kavramak noktasnda saptan ve yanlan kimseler zerinde durarak bunlarla tartr ve onlarn

299 300

Yunus 10/57. Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 101; Sbn, Saf vett-Tefasir, I, 588; Zemaher, Kef, II, 241. 301 Mslim, Fedilus-Sahbe, 37. 302 Yldrm, Suat, Kuran md., D A., XXVI, 395, Ank., 2002. 303 bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih, II, 8485, Drus- Sdr, Beyrut, 1979. 304 Cin 72/1-2. 305 Zemaher, Kef, IV, 167.

51

yanllarn dzeltmeye alr.306 Mahiyet konusunda insanlarn en ok yanldklar husus, Allahn birlii konusudur. Kurana gre evrendeki btn varlklar gerekte Allahn ayetleridir bunlarn sembolik mahiyetini ancak dnen z akl sahipleri anlayabilirler. Baka bir deyile dnya, byk bir sembol kitabdr. Kurana gre bizim tabiat olay dediimiz eyler: Yamur, rzgar, gn ve yerin yaratl, gecenin ve gndzn deimesi vs. btn bunlar basit birer tabiat olay olarak dnlmemelidir. Nasl ki yolda dikilen iaretler, yolcunun gzlerini kendine deil gidecei istikamete yneltirse her tabiat olay da bizim dikkatimizi kendi zerinde deil kendilerinin tesinde olan bir istikamete yneltmeye alr. Bu derin anlaya gre bir tabiat olay, artk bir tabiat olay olmaktan kar; bir iaret, bir sembol haline gelir. u halde Kurana gre birer ayet olan btn tabiat olaylar, Allahn zatn, yahut da Onun sfatlarn, merhametini, saltanatn ve adaletini gstermektedir.307 Kurann te birine yakn bir ksmn, insann kendi nefsine, biyolojik yapsna, yer ve gklerde olup bitenlere, tarihi olaylara bakmasn ve onlar zerinde dnmesini isteyen ayetler oluturmaktadr.308 Biz burada rnek tekil etsin diye birka ayeti almakla yetindik. Gklerin ve yerin yaratlnda, gece ve gndzn gelip gidiinde elbette saduyu sahipleri iin ibretler vardr.309 Odur ki arz yayd, orada sabit dalar ve rmaklar var etti, orada btn meyvelerden iki eit yaratt. Geceyi gndzn zerine rtyor. phesiz bunda dnen bir toplum iin ayetler vardr.310 phesiz gklerin ve yerin yaratlnda, gece ve gndzn deimesinde, insanlarn faydasna olan eyleri denizde tayp giden gemilerde, Allahn gkten su indirip onunla lm olan yeri dirilterek zerine her eit canly yaymasnda, rzgarlar ve yer ile gk arasnda emre hazr bekleyen bulutlar evirip evirmesinde elbette dnen bir topluluk iin ayetler vardr.311 Btn bilim dallar ve insanlarn sahip olduu her eyin sebebi olan nedensellik kanununu gzelce anlayp uygulamak sayesinde akl, bu ayetlerden Allahn varln, birliini ve kapsaml rahmetini zorunlu olarak onlar ve kefeder. Allah btn insanlar bu yola hidyet ve sevk etmek iin Dnen bir topluluk iin gerekten ayetler vardr312
306

Atay, Hseyin, Kurana Gre man Esaslar, s. 29, A F Yay., Ank., 1961; Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 112113. 307 Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, s. 127. 308 Aydn, Mehmet, Din Felsefesi, s. 51, Dokuz Eyll nv. Yay., zmir, 1990. 309 li mran 2/190. 310 Rad 13/3. 311 Bakara 2/164. 312 Baraka 2/164.

52

buyurmu ve akl olmaynca dorudan doruya duygularda etki edecek olan mucizelerin hidyete ermede byk bir faydas olmayacan anlatmtr. Burada geen ayetler ifadesi apak alametler ve kesin deliller karsnda ciddi olarak hibir sz syleme ihtimali bulunmayan apak bir mucize demektir. Kurann ayetlerine ayet denilmesi de bu anlamla ilgilidir. u halde Allahn iki tr ayeti vardr: Birisi kitab- tekvin (olusal kitap, kainat ve varlk kitab) ve yaratltaki fiili ayetler. kincisi de indirilmi olan Kurandaki Allahn szl ayetleridir.313 Ancak Kuran, aleme bakmasn bilmeyen, inanmamakta srar eden inkarclara sz konusu ayetlerin pek tesir etmediini aka ifade etmektedir: Gklerde ve yerde olanlara bakn! de: Ama (gklerde ve yerde bulunan) o ayetler ve uyarmalar, inanmayacak bir kavme yarar salamaz.!314 Onlar her ayeti grseler de yine ona inanmazlar. Doru yolu grseler, onu yol edinmezler, ama azgnlk yolunu grseler, onu yol edinirler. nk onlar ayetlerimizi yalanladlar ve onlar umursamaz oldular.315 Kelm alimlerinin Gaye ve nizam slm filozoflarnn inayet delili adn verdikleri deliller de Allahn hidyetini aklamaktadr. Belki de Kurann tesirinden dolay olmaldr ki, gaye ve nizam delili, slm fikir tarihinde teki delillere nazaran daha rahat ele alnmtr. nemli olan insann kainat kitabn okumas, kafa yormas ve kinatn bo yere yaratlmadn kavramasdr. Kurann bize tantt gaye ve nizam hidyetin en nemli zelliklerinden vahdaniyeti bize tantmaktadr.316

II- SLAM DNCES NDE DALLET A. Dallet Kavramnn Szlk ve Terim Anlamlar
1. Dalletin Szlk Anlam Dallet kelimesi d-l-l fiilinden mastar olup szlkte doru yoldan kasten veya hataen, az veya ok kmak,317yoldan sapmak, azmak, yolu yitirmek, kaybolmak, bir eyi yitirmek, kaybetmek, lmek, helak olmak, toprak olmak, unutmak, hata yapmak, evi,

313 314

Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 567670. Yunus 10/101. 315 Araf 4/146. 316 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 116. 317 sfehn, el-Mfredt, s.440

53

yurdu bilmemek, bulamamak, mahvolmak, batl olmak gibi anlamlara gelir.318 Dallet, Hidyet ve Readn zdddr.319 Genellikle maksada ulatran yolu bulamamak, istenen sonuca gtrmeyen bir yola girmek320 veya istenen her trl neticeye ulatrc yoldan ayrlmak eklinde tarif edilen dallet mecazi olarak akla duyulara ve geree aykr ilkeleri benimsemek karlnda kullanld gibi daha ok dini yoldan sapmak anlamnda kullanlr.321 Nitekim doru yolda olmayan birisine yolunu ard, yolunu kaybetti veya ksaca sapt veyahut saptt denir. Buradan hareketle Trkede dallet iin sapmak, sapklk ve sapknlk deyimleri de kullanlmaktadr.322 Dallet gerekte lde seyahat ederken yolunu armak manasna gelse de asl anlam, bilerek veya bilmeyerek doru yoldan az veya ok ayrlmak, sapmak yada azmak demektir. u halde dallet gerekte madd ve grlen bir yoldan sapma olduu halde daha sonra din ve akl yolundan sapmak anlamnda kullanlmtr. Bu nedenle dallet daha ok dinden sapmay, dall ise akl ve szdeki sapmay ifade eder.323

2. Dalletin Terim Anlam Hakikatte grlen ve madd olan yoldan sapmak anlamna gelen dallet daha sonra din ve akl konusunda sapmak anlamnda kullanlmtr. Biz dallet deyince daha ziyade dinde sapkl kastetmi oluyoruz.324 Genel olarak dallet kamu vicdannda yer etmi inan ve dncelere ters den her trl akide ve dnceyi ifade etmektedir. Dier bir syleyile dallet, mutlak hakikatin, gerek kurtuluun sadece kendilerinde olduunu iddia eden belirli dinlerin baka inan ve dnceler iin kulland bir kavramdr. Hak ve btl, doru ile yanl birbirinden ayrmak amacyla belirli ilke ve kurallar koymu olan bu dinler, inan ve davranlar bu ilkelere gre deerlendirdiklerinden farkl tavr ve uygulamalar dallet olarak nitelendirmilerdir.325 Kelm ilmi tabiri olarak dallet, Allahn peygamberleri ve ayetleriyle haber verip gsterdii doru yoldan (Srat- mstakimden) sapmak, ayrlmak ve doru yolu terk etmek demektir. Bu doru yoldan ayrlma ister kasten (bile bile, isteye isteye) veya sehven (bilmeyerek, dalgnlkla) olsun, isterse az veya ok olsun durum deimez ve bu, dallet

318 319

bn Manzur, Lisnul Arab, IX, 390-393; Asm Efendi, Okyanusul Basit, III, 268. bn Manzur, Lisnul Arab, IX, 390, sfehn, el-Mfredt, s. 440. 320 Girid, Nakdul-Kelm, s. 242. 321 Harman, , Faruk, Dallet md., D A., VIII, 427, st, 1993. 322 Tun, Kelm, s.186. 323 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 135; Ece Hseyin K, slmn Temel Kavramlar, s, 120. 324 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 267. 325 Harman, Dallet md., D A., VIII, 427.

54

olarak adlandrlr. u halde stlah anlamdaki dallet Allahn dininden, yani slam dininden sapmak, ondan ayrlp dnmek demektir.326

3. D-l-l Fiilinden Treyen Baz Kelimeler a) Dall Hd ve Hidyetin kart olup dalletle ayn anlamdadr. Buna gre dall; doru yoldan bilerek veya yanllkla az veya ok sapmak327bir eyin yerini bulmada hata etmek, akla gelmemesi sebebiyle unutmak, matluba ulatrmayan yola sluk etmek gibi anlamlara gelmektedir.328 Trkede sapmak, sapknlk olarak da kullanlmaktadr. Dall bazen gafletten, aknlktan kaynaklanr. ounlukla da aknlk onu takip eder ve sonra kaybolmaya ve daha sonra telef olmaya doru gider. Esasnda dall somut ve madd olan yoldan sapmaktr. Sonra manevi ve soyut eyler iin de kullanlr olmutur. Trkede dindeki sapmaya dallet ve sapknlk akl ve szdeki sapmaya da dall ve sapklk denilmektedir.329 Bir bakma dlal iki ksma ayrlmaktadr: Birincisi; Nazar ilimlerde dlal; Allahn varln, birliini bilmek ve nbvveti tanmaktaki dlal330 gibi ki bunu Kuranda yle iaret edilmektedir: Kim Allah, meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve ahiret gnn inkar ederse o, uzak bir sapkla dmtr.331 kincisi; Amel ilimlerde dall; ibadetleri oluturan eri hkmleri bilmekle ilgili dalldir. Bu konuda Kuranda yle buyrulmaktadr: Sana gelenleri inkar edip Allah yolundan men edenler, hakikatten uzak ve sapklk iine dmlerdir.332 Dall kavram yol manasna gelen sebil kavramyla birlikte kullanldnda hatal yol manasna gelmektedir. Kur'an'da mriklerin yaama tarz hatal eklinde ifade edilmektedir:333 Eer biz tanrlarmza tapmakta srar etmeseydik, neredeyse bizi tanrlarmzdan saptracakt, diyorlar. Azab grdkleri zaman kimin yolunun hatal olduunu bileceklerdir.334
326 327

yol

Tun, Kelm, s. 188. sfehn, el-Mfredt s. 440; Zebid, Tcul-Arus,VII, 410. 328 Tahnev, Kef, II, 892. 329 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 135. 330 sfehn, el-Mfredt, s. 441. 331 Nisa 4/136. 332 Nisa 4/167. 333 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 269.

55

Miras taksiminde hak sahiplerine kar hakszlk yaplmasn ikaz eden ayette de dallet kavram hata anlamnda gemektedir.335 b) dll Hdnn kart olan idll; istenilene kavuamamak, saptrmak, sapk yapmak, sapk bulmak, bir eyi kaybetmek, yitirmek, helak etmek ve ly defnetmek gibi anlamlara gelmektedir.336 dll, kulun sapkl ihtiyar ettii takdirde Allahn onu kulda meydana getirmesi bakmndan Allaha izafe edildii gibi sapkla sebep olma ve ona davet etme mnasebetiyle eytana dallet nispet edilmitir.337 eytan nispet edildiine dair Kuranda u ifadeler yer almaktadr: Onlar mutlaka saptracam, mutlaka onlar bo kuruntulara sokacam338 Yine putlarla ilgili olarak Allah, Hz. brahimden haber vererek yle buyurmutur: Rabbim, onlar (Putlar) insanlardan bir ounu yoldan saptrdlar339

c) Dll Dallete dren sapk, Allahn dininden sapan,340 efendisinin evinin yolunu kaybeden kle,341 yitik, hangi yola gidecei hususunda akn yahut yanl yola giden sapk anlamlarna haizdir342. oulu olan dllin tam manasyla sapknlar demektir.343

d) Tadlil Doru yoldan karmak, dallete erdirmek, azdrmak, ayartmak ve azgn eylemek gibi anlamlara gelmektedir.344 Bununla beraber mfessirler tarafndan kaybolmak, zil olmak, yok olmak, helak olmak, tuzaklar boa kmak manalar da verilmitir.345

Furkan 25/42. Bkz. Nisa 4/176. 336 bn Manzur, Lisnul Arab, VII, 351. 337 Sbn, Nureddin, Mtrdiyye Akidi, s. 158. 338 Nisa 4/119. 339 brahim 14/36. 340 Ece, slamn Temel Kavramlar, s. 120. 341 Tahnev, Kef, II, 892. 342 Yazr, Hak Dini Kuran Dili,VII, 5900. 343 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 135. 344 Asm Efendi, Okyanusl-Basit, III, 268, Smi, Kams-i Trk, I, 410. 345 Zemaher, Kef, IV, 286; Ksm, Muhammed Cemaleddin, Tefsirul-Kasim, XVII, 6258, Dru hyilKtbil-Arabi, Kahire, 1918; Bursev, smail Hakk, Tefsiru Ruhul-Beyan, X, 517, Eser Yay, st., h.1379.
335

334

56

e) Mudallil Dalleti terk etmeyen, ar derecede dallette olan dallete dren, sapttran, bu zelliinden dolay mrul-Kaysa mblaa sgasyla, sapklarn kral anlamnda Melikud-Dalil denilmitir.346

B. Kur'an'da Dallet Kavram ve Dallet Sebepleri

1- Kuranda Dalletin Anlamlar Hidyetin ve imann kartln, inkrclarn hidyet karsndaki durumlarn ifade etmede nemli bir Kuran kavram olan dallet kelimesi Kuranda trevleriyle birlikte yaklak iki yz yerde gemektedir.347 Dallet kavram Kuranda daha ok kfr ve inkar kapsayan sapklk olarak kullanlmaktadr. Ancak Kuran dallet kavramn ve trevlerini birka deiik manada daha kullanmaktadr ki bu anlamlarn kelimenin kk manasyla yakn ilikisi vardr.348 Bu anlamlardan bazlar unlardr:

a) Saptrmak dll, yani doru yoldan saptrma, Kuranda baz ayetlerde Allaha izafe edilmitir.349 Allahn saptrmas kulun iradesinin devre d kald anlamna gelmemektedir. Zira Allahn saptrmas denilince iki ey anlalmaktadr: 1. Allahn insann dalletine hkmetmesinin sebebi, insann kendi dalleti sebebiyledir. nsan, saptmakla Allah da dnyada onun hakknda bu hkm vermekte ve ahirette de onu cennet yolundan cehennem yoluna saptrmaktadr. Burada Allahn hkm dallete giden kimsenin dll oluuna hkm vermekten ibarettir. 2. Allah insann yapsn yle bir ekil zere yaratmtr ki kt veya iyi bir yola girdii zaman o yol kendisine gzel grnmektedir. Girdii yolla zdeleen insana bu yol ho grnmekte ve bu yoldan vazgemesi veya vazgeirilmesi ok zor olmaktadr. nsann iyiye ve ktye ynelebilme gc ilahi bir fiildir. u halde bir fiilin olumasna sebep olan bir eye o fiili nispet etmek sahihtir. Bu ynyle Allaha, kulunun dalletinin nispet edilmesi dorudur. Allah saptrd denilmesinin anlam da bundan ibarettir.350 Allahn fiili demek her eyi, o eye en uygun olacak ekilde yaratmas demektir. Allah, kendi fiilini
346 347

bn Manzur, Lisnul-Arab, XI, 394; Zebid, Tcul-Arus,VII, 413. Abdlbki, Mucemul-Mfehres li el-Fazil-Kuran Kerim, s. 421-424. 348 Ece, slmn Temel Kavramlar, s. 120. 349 Bkz. Enam 6/39; Rad 13/27, brahim 14/4, 93; Ftr 35/8. 350 sfehn, el-Mfredt, s. 441442, Zebid, Tcl-Arus, VII, 413.

57

ya ltuf veya adalet ilkesiyle gerekletirir. Onun fiili bu iki vasftan soyutlanm olamaz. Bu iki yoldan hangisiyle olursa olsun Allaha izafe edilen bir fiil Yaratt manasn gerekletirmi olur.351 Dolaysyla Allahn kafirleri352 ve zalimleri dallete gtrmesi,353 kalpleri dndrmesi,354 kalplere mhr vurmas355 ve kalplerdeki hastal arttrmas356 onlarn yapsndaki ktle meyletmelerine hkm vermesi veya o ktlkle onlar zdeletirmesi sebebiyledir.357 Saptrmak, kul sapkl ihtiyar ettii takdirde Allahn onu o kulda meydana getirmesi bakmndan Allah'a nispet edildii gibi sapkla sebep olma ve ona davet etme mnasebetiyle eytana da nispet edilmitir.358 Nitekim Allah, eytann szlerini nakil anlamnda yle buyurmaktadr: Onlar (Allahn kullarn) mutlaka saptracan, muhakkak onlar bo kuruntulara boacan359 saptrmak dallete sebebiyet verdikleri iin putlara,360 Firavun361 ve Samiri362 gibi toplum nderlerine de nispet edilmitir. almamzn ileri ki blmlerinde bu saptrc amiller ayrca ele alnacaktr.

b) Hata Etmek, armak Bu anlam Kuranda, inanszlar hakknda kullanld gibi peygamberler hakknda da kullanlmtr. Hata etmek, armak anlamnda Allah Hz. Peygamber hakknda yle buyurur: Seni arm bulup yola iletmedi mi?363 Bu ayette geen dll kelimesi yitik, hangi yola girecei hususunda akn anlamlarna gelmektedir.364 Burada Hz. Peygamberin peygamberlikten nceki haline iaret edilmektedir. Zira o iinde bulunduu mrik toplumda Hak din ve eriattan gafil,365 dnyay sarm olan bunalm iinden nasl klp da Hakka ulaacan belirlemede arm idi.366 Yoksa ayette geen dall in hidyetin karl olan dallete hamledilmesi
351 352

Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 401. Bakara 2/26. 353 brahim 14/17. 354 Enam 6/110. 355 Bakara 2/27; Enam 6/46; Csiye 45/23; r 42/24. 356 Bakara 2/10. 357 sfehani, el-Mfredt, s. 442. 358 Sbni, Mtrdyye Akidi, s.158; Taftazn, ehrul-Maksd, IV, 311. 359 Nisa 4/119. 360 brahim 14/36. 361 Th 20/79. 362 Th 20/85. 363 Duh 93/7. 364 Yazr, Hak dini Kuran Dili, VIII, 5900. 365 Zemaher, Kef, IV, 264; Yazr, Hak dini Kuran Dili, VIII, 5900. 366 Yazr, Hak dini Kuran Dili, VIII, 5901, Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 268.

58

mmkn deildir. nk peygamberler dallete dmekten korunmulardr.367 Ayrca Kuranda; Kukusuz sen daha nce gafillerden idin.368 Sen bundan nce hi kitap okur deildin, hala da elinle yaz yazmazsn.369 Oysa sen kitap nedir, iman nedir bilmezdin370 buyrulmas Hz. Muhammedin peygamberlikten nce akllarn yol bulamad hakikatler ve eraitlerden gafillik ve aknlk hallerine iaret etmektedir.371 Yoksa Kuran Hz. Peygamberin yapt teblile hibir zaman akl ve dinde sapk anlamnda dll olmadn sylemektedir: Arkadanz sapmad, azmad.372

c) Sapknlk Dallet kavram yoldan sapmak, ayrlmak anlamnda kullanld gibi ayn zamanda akl sapmalar hususunda da kullanlmaktadr. ounlukla dallet ve sapknlk sadece dinde; dall ve sapklk da aklda ve szde kullanlmaktadr. Dolaysyla dll kelimesinin oulu olan dllin tam manasyla sapknlar anlamna gelmektedir.373 Bu konu da Kuranda yle buyrulmaktadr: Allaha ortak koan da derin bir sapkla dmtr.374 Kim Allah, meleklerini, kitaplarn, elilerini ve Ahiret gnn inkar ederse o, derin bir sapkla dmtr.375 nkar edip Allah yolundan men edenler derin bir sapklk iine dmlerdir.376 Bu ayetlerde buyurulduu zere Allaha irk koan, Allah, meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve Ahiret gnn veya bunlardan birini inkar eden kimsenin derin bir sapkla dt, haktan ve doru yoldan uzaklap yolunu bulamayacak derecede ard, maksadn ve gayesini yitirdii haber verilmektedir. Yine inkar edip ayn zamanda Allah yolundan, hidyet yolundan insanlar alkoyanlarn da derin bir sapklk (dallen baden) iinde olduklar bildirilmektedir.377

367 368

Sbn, Safvett-Tefsir, III, 573. Yusuf 12/3. 369 Ankebut 29/48. 370 r 42/52. 371 Yazr, Hak dini Kuran Dili, VIII, 5901. 372 Necm 53/2. 373 Yazr, Hak dini Kuran Dili, I, 135; Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 270; Ece, slmn Temel Kavramlar, s. 122. 374 Nisa 4/116. 375 Nisa 4/136. 376 Nisa 4/167. 377 Tun, Kelm, s. 189.

59

d) Yanlmak ve Unutmak Dallet kavram Kuranda yanlmak anlamnda da kullanlmaktadr.378 Hz. Yakupla ilgili olarak Kuranda Vallahi sen hala eski yanllk iindesin379 buyurulmakta ve ocuklarnn da (kardeleri) demiler di ki; Yusuf ve z kardei (Bnyamin), babamza bizden daha sevgilidir. Oysa biz bir cemaatiz. Babamz ak bir yanllk iindedir!380 Dallet kavram Kuranda yanlma anlam yannda unutma anlamna da gelmektedir.381 buyrulmaktadr: Eer iki erkek yoksa raz olduunuz ahidlerden bir erkek, iki kadn ahidlik etsin, ta ki kadnlardan biri unuttuunda dieri ona hatrlatsn382 Ayette geen tdille kelimesi mfessirler tarafndan unutma anlamnda tefsir edilmitir.383 Borlanmayla ilgili ayette ahid getirilmesi hususunda yle

e) Hsrana Uramak ve Eli Boa kmak Allaha inanmayp peygamberin davetinden yz eviren inansz kimseler daima hidyet n sndrmeye almlardr. Bu amala da her trl hile ve tuza kurmaktan geri kalmamlardr. Ancak Allah onlarn yaptklar btn hile ve tuzaklar boa karm ve onlar hsrana uratmtr. Konuyla ilgili baz ayetlerde dallet kavram bu anlamlarda gemektedir: Musa, onlara katmzdan hakk getirince: Onunla beraber inanlarn oullarn ldrn, kadnlarn sa brakn dediler. Fakat kafirlerin tuza hep boa kar.384 Allah, Hz. Musay, Firavun ve evresindekilerin kurduu tuzaklarn ktlklerinden koruduu gibi onlar sabah ve akam sokulacaklar bir ate azabyla cezalandrmtr. Atein acsna dayanamayan bu kimseler cehennem bekilerine; Rabbinize dua edin, bizden bir gn olsun azab hafifletsin dediler.385 Bunun zerine Bekiler dediler ki: Peygamberleriniz size ak kantlar getirmediler miydi? Onlar da: Evet getirdiler, dediler. Bekiler: yleyse yalvarp durun. Kafirlerin yalvarmas hep kmazdadr, dediler.386

378 379

sfehn, el-Mfredt, s. 440441; Zebid, Tcul-Arus, 411. Yusuf 12/95. 380 Yusuf 12/8. 381 bn Manzur, Lisanl-Arab, XI, 393; Zebid, Tcul-Arus, 411. 382 Bakara 2/282. 383 Bkz. bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, I, 390; Nesef, Tefsirun-Nesef, I, 140; Yazr, Hak dini Kuran Dili, II, 981; Sbn, Safvetut-Tefasir, I, 178. 384 Mmin 40/25. 385 Bkz. Mmin 40/45, 46, 47, 48, 49. 386 Mmin 40/50.

60

Allah kafirlerin dnyada kurduklar tuza boa kard gibi cehennem de ateten kurtulmak iin yaptklar duay da kabul etmeyecek ve onlar hsran iinde brakacaktr.387 Ayetlerde geen dall kavram hsran ve eli boa kmak anlamndadr.

f) Kaybolmak, boa gitmek Dallet kavram genel olarak hidyet yolundan ayrlmak ve sapmak anlamna haiz olmakla birlikte Kuranda kaybolmak, boa gitmek, heder olmak anlamlarn da iermektedir. Ansiklopedik lgatlerde dallet kavramndan tremi olan dalle fiilinin bir eyi veya nesneyi kaybetmek manasna kullanld hatta devesini yitiren kiilere Filan devesini kaybetti denildii bilgisi yer almaktadr. Yine ayn fiilin mecaz anlamda ierisine su karm st iin Su, st ierisinde kayboldu eklinde kullanld haber verilmektedir.388 nkar edenlerin ve Allah yolundan alkoyanlarn ilerini Allah boa karmtr.389 Mekkeli mrikler slmiyete girmekten uzak olduklar gibi, dier insanlarn da hidyete kavumalarna engel olmaya alyorlard. Bu ayet byle bir inkar ierisinde bulunan topluluun, fakirlere yemek yedirmek, sla-i rahim yapmak, esirleri azad etmek, Mescid-i Haramn imarna almak gibi amellerinin boa gideceini, heder olacan belirterek, bu davranlarnn dnyada faydasn grseler bile ahirette sevaptan mahrum kalacaklarn aklamaktadr.390 u halde mriklerin amellerinin kaybolmas, boa gitmesi Allah tarafndan kabul edilmeyip sevap verilmemesi sebebiyledir. Bir insann bedeninin ldkten sonra toprak olup kaybolmas da Kuranda dallet kavramyla ifade edilmektedir. ldkten sonra dirilmeyi inkar eden Mekkeli mrikler hakknda Allah yle buyurmaktadr: Biz yerde topraa karp kaybolduktan sonra, yeni bir yaratl iinde mi olacaz? dediler. Dorusu onlar, Rablerine kavumay inkar edenlerdir.391 Ayette dall fiili kaybolmak anlamna gelmektedir. Yani ayet Etlerimiz ve kemiklerimiz farkl farkl topraa karp kaybolduu halde biz yeniden yaratlacak myz? manasndadr.392

387 388

bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, VI, 75; Sbn, Safvetut-Tefasir, III, 106. bn Manzur, Lisanl-Arab, XI, 393; Zebid, Tcul-Arus, VII, 411. 389 Muhammed 47/1; Bkz. Muhammed 47/8; Kehf 18/104; Th 20/52. 390 Zemahser, Kef, III, 539; Sbn, Safvett-Tefsir, III, 205. 391 Secde 32/10. 392 Sbn, Safvett-Tefsir, II, 503.

61

2- Kur'an'da Dallet Sebepleri a) Hev ve Hevese Uyma nsani dallete gtren sebeplerin banda onun kendi nefis ve hevsna uymas gelmektedir. Hev ve hevese uymann dallete gtrd hususunda Kuranda ayetler bulunmaktadr: Ey Davud! Biz seni yeryznde halife yaptk, o halde insanlara arasnda adaletle hkmet, hev ve hevese uyma, sonra bu seni Allahn yolundan saptrr. Dorusu Allahn yolundan sapanlara, hesap gnn unutmalarna karlk etin bir azap vardr.393 Bu ayette insann kendi hev ve hevesine kaplmasnn onlara uyarak, hareket etmesinin, doruluk ve adaletten ayrlmasnn dallete dme sebebi olabilecei belirtilmektedir.394 Hev ve hevesini ilah edinen ve Allahn bir bilgeye gre saptrd, kulan ve kalbini mhrledii, gznn stne de perde ektii kimseyi grdn m? imdi ona Allahtan sonra kim doru yolu gsterecek dnmyor musunuz?395 buyurularak hev ve hevesini ilah edinmenin insan dallete drecei haber verilmektedir. stelik Allahn bir bilgeye gre saptrd ifadesiyle ilmi olmasna ramen dallete den kimselerin kastedildii anlalmaktadr.396 Eer sana cevap vermezlerse, bil ki onlar srf heveslerine uymaktadrlar. Allaha bir yol gsterici olmakszn kendi hevesine uyandan daha sapk kim olabilir! Elbette Allah zalim kavimleri doru yola iletmez.397 Buyurulduu zere hidyete davette en byk engel hev ve hevese uymaktr. Nitekim Allah dalletin en iddetlisi olarak insann kendi hev ve hevesine uymay gstermektedir.398

b) Bilgisizlik Mekkeli mrikler Hz. Peygamberin insanlar slma, hidyet yoluna davetini engellemek iin her trl yollara bavurmulard. Mriklerin bilgisizce insanlar dallete sevk etmeleri Kuranda yle anlatlmaktadr:

393 394

Sd 38/26. Tun, Kelm, s. 192. 395 Csiye 45/23. 396 Yazr, Hak dini Kuran Dili, VI, 4321; Zemahser, bu Ayetin yorumunda nefsinin ynlendirdii gibi hareket eden kimse, nefsine tpk Allaha itaat ettii gibi itaat etmektedir demitir. Bkz. Zemahser, Kef, III, 512. 397 Kassas 28/50. Ayrca bkz. Enam 6/56, 119. 398 Bkz. Nesef, Tefsirun-Nesef, III, 239.

62

 nsanlardan yleleri vardr ki, hibir bilgiye dayanmakszn, Allahn yolundan saptrmak iin szn bo olann (Lehvel-Hds)399 satn almaktadrlar ve onu bir elence konusu edinmektedirler.400 Mriklerin nde gelenlerinden biri olan Nadir b. Haris Kuran davetini alaya almak, maskara etmek ve gln bir duruma drmek istemitir. Bu sebeple masallarla, arkc kzlarla, ran kisralar, Rstem ve sfendiyarla ilgili aslsz hikyelerle halk cezp edip oyalamaya almtr. Halbuki o halka bilgisizce klavuzluk etmeye yeltenmekte fakat halk Allahn yolundan saptrmak iin kendisine nasl bir gnah yklediini bilmemektedir.401 Mekkeye dardan gelen yabanclar Kuran hakknda sorduklarnda mrikler onlara Kurann sadece eskilerin masallar olduunu sylyorlard. Bylece onlarn Hz. Peygamberin hidyet mesajna ilgi duymasn engellemek istiyorlard. Onlarn bu davran hakknda Allah yle buyurmaktadr: Bununla onlar kyamet gn kendilerinin yklerini eksiksiz olarak tadktan baka bilgisizce saptrdklarnn yklerini de srtlanrlar. Onlarn ykledikleri yk ne ktdr!402 Ayetin yorumuyla ilgili bn Kesir yle demitir: Nitekim Hds-i erifte yle buyrulmutur: Her kim bir hidyete aracak olursa, ona tabi olanlarn ecirleri gibi onun da ecri olur ve bu, onlarn ecirlerinden herhangi bir eyi eskitmez. Her kim de bir sapkla aracak olursa ona uyanlarn gnahlar gibi onun zerine de gnah yazlr ve bu onlarn gnahlarndan hibir eyi eksiltmez.403 Kuran bilgisizce insanlar saptrmak iin Allaha kar yalan uyduranlar zalim olarak adlandrmakta ve bunlarn doru yola iletilmeyeceini haber vermektedir.404 Yine baz insanlarn bilgisizce kendi arzu ve isteklerine uyarak insanlar saptrdklarn bildirmektedir.405

c) eytann Saptrmas eytan kelimesinin slmiyetten nce Araplarca kullanldn ve Arapaya Habeeden getiini syleyenler yannda Habeeye Arapadan getiini iddia edenler
399

Lehvel-Hds deyimi, dinleyeni meftun eden, tamamyla kendi atmosferine eken ve etrafndaki baka eylerden habersiz hale getiren bir eyi tazammun eder. Lgat anlam itibaryla bu tamlamann herhangi bir kt arm yoktur. Fakat gnlk kullanm iinde bu tamlama dedikodu, sama sapan konuma, sulu aka ve hareket, romanlar, hikyeler, masallar, ark syleme, cmb vs. gibi kt ve faydasz eyler iin kullanlr. Bkz: Mevdd, Tefhimul-Kuran, II, 489. 400 Lokman 31/6. 401 Mevdd, Tefhimul-Kuran, IV, 288. 402 Nahl 16/25. 403 bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, II, 489. 404 Bkz. Enam 6/144. 405 Bkz. Enam 6/119.

63

de vardr. Bu kelime bir cins isim olarak Arapada slmdan nce de kullanlmtr.406 eytan kelimesinin kk hususunda dil bilginleri iki farkl gre sahiptirler. Birincisi uzaklamak, kar kmak, topraa gmmek, iple balamak anlamlarna gelen -t-n kknden tredii eklindedir. Buna gre eytan uzaklaan uzak den demektir ki Allahtan uzak dm bulunan bir varlk iin uygun bir isimdir. kinci gre gre ise eytan kelimesi fkeden yanp tutumak, helak olmak ve ie yaramaz hale gelmek gibi anlamlara gelen -y-t kknden tremitir.407 Ateten yaratlm ve Hz. deme fkesinden dolay kzp kpren iblis- eytan iin bu da ok uygun grlmektedir. Arap dilinde eytan kelimesi, etimolojik seyri iinde, gzle grnmeyen fakat varl kesin olan azgnlk ve ktlkte ok ileri giden, kibirli, asi, insanlar saptrmaya alan insan ve cinlerden her trl ktlk kuvvetine veya her trl kt-karanlk ruha isim olmutur. oulu eytin dir.408 Kuran Kerimde eytan kelimesi yetmi, oulu olan eytin kelimesi ise on sekiz yerde gemektedir.409 Kuranda eytan iblis adyla da on bir yerde gemektedir.410 Ancak iblisin melek mi, cin mi ya da baka bir varlk m olduu hususunda slm bilginleri farkl grler ileri srmlerdir.411 Kuranda eytanla iblisin ilev bakmndan ayn olduklar anlalmaktadr. Baka bir ifadeyle, iblis ve eytan ayn varlk veya kuvvetin iki addr. eytan, iblisin faal hale geiinde ald ad, kuvvetlerinin tmne verilen ad; iblis ise, eytan denen karanlk ve er kuvvetlerin kayna, babas olan varln zel addr.412 Allah eytana Hz. Ademe secde etmesini emrettiinde, eytan kibirlenerek, secde etmekten kanm bylece kendisine verilen nimetlere nankrlk edip Allaha isyan

406

Hatta Cahiliye Devri Araplar, airlerin stn sz ve iir kudretlerini eytandan aldklarn kabul ederlerdi. Bunun da tesinde her airin bir eytan olduu yolunda bir kan da vard. Bkz. Yaar N. ztrk, Kuran Asndan eytanclk, s. 64, Yeni Boyut Yay., st. 2002; Furat, A. S., eytan md., A, XI, 492, st.,1979. 407 ztrk, Kuran Asndan eytanclk, s. 65. Ayrca bkz: sfehn, el-Mfredt, s. 383; Furat, eytan md., A, XI, 491; A. Saim Klavuz, eytan md., slmda nan badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, IV, 194, M FAV., Yay., st., 1997. 408 Klavuz, eytan md., IV, 194; ztrk, Kuran Asndan eytanclk, s. 65. 409 Abdulbki, Mucemul-Mfehres li el-Fzl-Kuran-il-Kerim, s. 382383. 410 Abdulbki, Mucemul-Mfehres li el-Fzl-Kuran-il-Kerim, s. 134. 411 bn Abbas, ibn Mesud ve ibn Museyyeb, iblisin balangta meleklerden biri iken Allahn buyruuna kar kmasndan tr bu rtbeyi kaybettiini sylemitir. Said b. Cbeyr, Hasan Basri ve mfessirlerin ounluu iblisin meleklerden biri deil cinlerin atas olduu kanaatindedir. Ragp el- sfehn ise eytan, cin ve melekler dnda nc bir tr ruhani bir varlk olarak nitelemekte ve iblisin bunlarn ilki olduunu belirtmektedir. slam bilginleri arasnda yaygn olarak kabul edilen gr, ikincisidir. Bu grn dayana zet olarak yle aklanabilir. Kurandan anlaldna gre iblis, azm ve Rabbinin buyruuna isyan ederek sapkla dm cinlerdendir (Kehf 18/50). Meleklere Ademe secde edin demitik, iblis mstesna hepsi secde ettiler, o ise kand, byklk ve inkar edenlerden oldu. (Bakara 2/34). Anlamndaki ayet ise onun melek olduunu gstermez. Zira bu ayette ifadenin ounlua gre dzenlenmesi (talib) kuralna uygun bir slb kullanlmtr. Kehf 18/50 ayetinde aka belirtildii gibi aslnda o bir cindir. Allaha ibadet ederek derecesini ykseltmi, melekler arasna karm daha sonra da isyan yznden bu mertebesini kaybetmitir. Bkz: Klavuz, eytan md., slmda nan badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, IV, 195. 412 ztrk, Kuran Asndan eytanclk, s. 65.

64

etmitir.413 eytan Allaha kar gelmesinden dolay cennetten karlm ve kyamete kadar lanetlenmitir.414 Ancak o insanlar saptrmak ve doru yoldan alkoymak iin Allahtan mhlet istemi ve kyamete kadar kendisine mhlet verilmitir. 415 Bunun zerine eytan yle demitir: yleyse, dedi beni azdrmana karlk, and ierim ki bende onlar saptrmak iin senin doru yolunun zerine oturacam. Sonra onlarn nlerinden arkalarndan, salarndan, sollarndan onlara sokulacam ve oklarn kredenlerden bulmayacaksn!416 nsann dman olan eytann417 insan aleyhine ilk faaliyeti, Hz. Ademin cennetten karlmas olaynda sergilenmektedir. Bu hususa deinen ayetlerden418 eytann Hz. Adem ve eini sonsuzlatrmak-lmszletirmek idelerini kullanarak tahrik ettiini ve yasak aatan yemeye ikna ettiini anlamaktayz.419 Kuranda eytan ilk insandan itibaren insanlar aldatan,420 doru yoldan uzaklatran,421 aralarn bozan,422 onlara Allah bile unutturan,423 kt amelleri ssleyip gzel gsteren,424 bir varlk olduu belirtilmektedir. Allah kullarna eytann kendisine dost edinecei kimseleri saptracan,425 onun izinden gidilmemesi gerektiini,426 ona uyanlarn kendisine irk komu saylacaklarn427 bildirmitir. eytan saptrmak istedii kimseleri birtakm arzularna, dnya nimetlerine kavuturacan bir hlya olmak zere kalplerine drmekte, birtakm batl eyleri yaldzl gstererek onlar oyalamakta fakat vaadini yerine getirmemektedir.428 nsan saptrrken eytann kulland en byk silah, insan gurura ve kibre sevketmesidir. Zaten kendisi de gurur ve kibrinden dolay Allaha kar gelmiti.429 Gururun esas anlam, aldanmak ve bu aldanla eya ve olaylar arpk grmektir. eytann insan saptrmadaki baars onun kuvvetinden deil,
430

insann

kuvvetlerini,

insann

aleyhine

kullanabilmesinden

kaynaklanmaktadr.
413 414

nsan gurura, hayale, irkini gzel grmeye sevk eden eytan, i

Bkz. Bakara 2/34; Araf 7/11; sra 17/61; kehf 18/50; Th 20/116; Sd 38/73; Hicr 15/30. Bkz. Araf 7/13; Hicr 15/3435; Sd 38/7778. 415 Bkz. Araf 7/1415; Hicr 15/3638; Sd 38/7981. 416 Araf 7/1617. 417 Bkz. Yusuf 12/15; sra 17/53; Ftr 35/6; Zuhruf 43/62. 418 Bkz: Araf 7/20; Th 20/118121. 419 ztrk, Kuran Asndan eytanclk, s. 69. 420 Bkz. Nisa 4/120; sra 17/64. 421 Bkz. Nisa 4/60; Ankebut 29/38. 422 Bkz. Maide 5/91; Yusuf 12/100; sra 17/53. 423 Mcdele 58/19. 424 Enam 6/43; Enfl 8/48; Nahl 16/63; Neml 27/24; Ankebut 29/38. 425 Hacc 22/4. 426 Bakara 2/168; Enam 6/142; Nur 24/21. 427 Enam 6/121. 428 Bilmen, . Nasuhi, Kuran Kerimin Trke Meali Alisi ve Tefsiri, II, 671, Bilmen Yay. st., ts. 429 Bkz: Araf 7/13; Sd 38/74-75. 430 ztrk, Kuran Asndan eytanclk, s. 73.

65

dengeleri alt st ederek gerein ehresini deitirmektedir. nsann doruyu ve yanl fark edememesi byle balamakta ve bu gidi sapma dalletle sonulanmaktadr.431 eytann bu aldat ve insanla alay edii Kuranda yle ifade edilmektedir: bitirildikten sonra eytan onlara yle dedi: Allah size gerei vaat etti, ben de size vaat ettim ama ben szmden caydm! Benim sizi zorlayacak bir gcm yoktu. Sadece sizi (kfr ve isyana) davet ettim. Siz de benim davetime kotunuz. O halde beni knamayn! Ne ben sizi kurtarabilirim, ne de siz beni kurtarabilirsiniz! Ben nceden beri (Allaha) ortak komanz da tanmamtm zaten. Dorusu zalimler iin ac bir azap vardr!432 Kuranda bildirildii zere433 Allahn gsterdii doru yoldan uzaklamak ve yasaklar inemek, eytana imkan ve frsat vermek demektir. Sapklk ve azgnlkta devam edenler eytann kendilerini epeevre kuatmasna, kendilerinin de eytann esiri olmalarna sebep olmaktadrlar.434 Ancak slm dne gre eytan, insanlar zerinde mutlak bir kudrete sahip deildir. O insanlar dallete drmede elde ettii baary sadece hilekrlna borludur.435 eytan asl gl yapan insandaki irade zayfl, ahlak cesaretin olmay ve gerekli olan takvann bulunmaydr. Ama onun aldatc desise ve hileleri mttaki ve faziletli kiilere kar baarl deildir.436 Bunu u ayetler teyid etmektedir: Benim gerek kullarma gelince senin onlar kandrmaa gcn yetmez! Vekil olarak Allah yeter.437 nk inanlara ve Rablerine dayananlara o eytann bir gc yoktur.438 Allah emrettikten
439

Kuran

okunduunda

kovulmu

eytandan

kendisine

snlmasn

sonra, Allaha itenlikle inanp, ibadet eden, yasaklarn inemeyen

kimseler zerinde eytann hibir etki ve hakimiyetinin olmayacan ifade etmitir.440

d) Putlarn Saptrmas Put, insanlarn kutsal kabul ederek taptklar, madd trden cansz varlk ve eyaya verilen addr. Trkedeki put kelimesinin asl Farsa bt dr. Arapada ise put karl
431 432

ztrk, Kuran Asndan eytanclk, s. 71. brahim 14/22. 433 Bkz. Zuhruf 43/36-39; Mcdele 58/19. 434 Klavuz, eytan md., slmda nan badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, IV, 196. 435 Furat, eytan md., A, XII, 492. 436 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 285. 437 sr 17/65. 438 Nahl 16/9899, Ayrca bkz. Hicr 15/42. 439 Araf 7/200; Fussilet 41/36. 440 Klavuz, eytan md., slmda nan badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, IV, 196. lgili ayetler iin bkz. Nahl 16/98100; sra 17/65; Araf 7/201.

66

olarak Sanem oulu Esnm ve Vesen oulu Evsn kelimeleri kullanlmaktadr ki bu iki kelimenin eanlaml olduunu syleyenlerin yannda, farkl anlamda olduunu ifade edenler de olmutur. Buna gre sanem; tahtadan, altndan veya gmten insan eklinde oyularak yaplm olanna; Vesen ise tatan yaplm olanna verilen addr.441 Saptrmak, dallete sebep olmalar sebebiyle Kuranda mecazen putlara da izafe edilmektedir:442 Bir zamanlar brahim yle demiti, Rabbim bu ehri gvenli kl, beni ve oullarm putlara tapnmaktan uzak tut, Rabbim, onlar insanlardan birounu saptrdlar. Artk bundan byle kim bana uyarsa o bendendir, kim bana kar gelirse (o da merhametine kalmtr), phesiz sen balayan ve esirgeyensin.443 Bu ayetle Hz. brahim insanlardan biroklarnn putlar sebebiyle sapkla dtklerini, kendisinin ise putlara tapmaktan beri olduunu zikrederek, onlarn iini Allaha brakmaktadr. Kuranda putlarla ilgili ilk atf Hz. Nuhun kavmiyle ilgilidir; (Nuhun kavmi) dediler ki: Sakn tanrlarnz brakmayn; hele Veddden, ve Suvdan, Yeustan, Yeuk ve Nesrden asla vazgemeyin. Bylece onlar birok kimseleri yoldan kardlar.444 Ayette geen Vedd, Suv, Yeus, Yeuk ve Nesr adndaki putlar, bu isimle anlan Salih ve dindar olan be kiinin isimleridir. Hepsinin de ayn anda lmeleri akrabalarn ok zmt. Kbil oullarndan biri onlarn yerine ayn ekilde be put yapabileceini fakat onlara ruh veremeyeceini sylemitir. Akrabalarndan olumlu karlk alnca bu kii be put yapm ve herkes onlara sayg gstermeye balamtr.445 nceleri bu putlara taplmam ancak ilk nesil getikten sonra gelenler dikili gayelerini unutup onlara tapnmaya balamlardr.446 Hz. Peygamber dneminde Arabistanda en yaygn inan, Putperestlikti. Hz. Peygamber Mekkeyi fethettiinde Kbede 360 put bulunmaktayd. Bu putlarn aslnn baz salih ve veli kimselerin suretleri olduu ortaya kmtr. Mrikler, onlarn Allahn yannda byk bir makama sahip olduklarna inanyorlard. Onlar Allah ile kendi aralarnda araclar ve efaatiler edinmilerdi. Onlara gre Allah ancak bu putlarn aracl ile halk rzklandrmakta, hidyet etmekte, fayda salamakta ve zarara uramalarn engellemekteydi. Onlar bu putlar, o salih kimselerin hatralarn canl tutmak, bu vesile ile ibadet ve dualarn daha bir evkle yapabilmek iin edinmilerdi. Bu putlara taparken, aslnda bu salih kimselere tapyorlard. Onlarn ibadetleri kendi elleriyle yaptklar putlara
441

Harman, mer Faruk, Put md., slmda nan, badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, III, 567, M FAV. Yay., st., 1997. 442 Sbn, Mtrdyye Akidi, s. 158; Bulut, Hidyet-Dallet ve nsann Sorumluluu, s. 258, Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 286. 443 brahim 14/3536. 444 Nuh 71/23-24. 445 Harman, Put md., slmda nan, badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, III, 567. 446 Dmak, Eymen, Putperestlik md., A, IV, 350, Dergah Ofset, st., 2000.

67

deildi. Zira mrikler tapndklar ilahlarn yarattna, rzklandrdna, diriltip ldrdne inanyor deillerdi.447 Allah onlarn bu durumlarn hikye ederek yle buyurmaktadr: Yemin olsun ki, eer onlara; gkleri ve yeri kim yaratt, gnei ve ay kim (sizin yararnza almak iin ) boyun edirdi? Desen; Allah derler448 Onlara, kim gkten suyu indirip de lm olan yeri onunla diriltti? diye sorsan; Allah derler449 Mrik Araplar putlarn saptrmas konusunda ileri srlen baka bir gre gre ise, Mrik Araplar putlara, olaylarn ynn deitirebilecek apta zarar ve fayda verebilen ruhlarn bir sembol olarak kabul ettikleri iin tapyorlard. Bu durum da mriklere Allah unutturmutur. Allah unutmak bir sapma iaretidir. nsann sapmas hususunda herhangi bir tesiri olmayan bir ey meydana geldiinde, insan kendi hr iradesiyle sapt zaman o ey hakknda, o, onu saptrd denilir. te putlarn saptrmas da byledir. Aslnda sapan insann kendisidir. Putlar ise, insann sapmasnda bir vastadr. nk tapnlan putun iradesi yoktur; insann ise iradesi vardr.450 Kuran, Allaha e ve ortak koulmasn yasaklayarak, ne fayda ne de zarar verebilecek olan eylere tapmann manaszln vurgulamaktadr: Allah brakp da kendilerine ne zarar ne de yarar veren eylere tapyorlar ve: Bunlar Allah katnda bizim efaatilerimizdir diyorlar. De ki: Allahn gklerde ve yerde bilmedii bir eyi mi Allaha haber veriyorsunuz? O, onlarn kotuklar, ortaklardan uzak ve ycedir.451

d) Toplumun nde Gelenlerinin Saptrmas Toplumun nde gelenleri kavram her dnemde, her toplumda var olan elit kesimi ifade etmektedir. Bilindii gibi elit kesimin zellii, malca-mlke ok zengin, siyas ve ekonomik gc elinde bulunduran, hatr saylr kiiler olmalardr. Allah'n gnderdii peygamberlerini inkar eden, onlara kar en byk mcadeleyi ve dmanl yapan kesimin, kavimlerin nde gelenleri olduklarn Kuranda grmekteyiz. Bu inkarc nde gelenlerin en karakteristik zellikleri ise byklenmeleridir. Bu konuya rnek baz ayetler yledir: Kavminin nde gelenlerinden byklk taslayanlar, ilerinden iman edip de onlarca zayf braklanlara dediler ki: Salihin gerekten Rabbi tarafndan gnderildiini

447 448

Dmak, Eymen, Putperestlik md., A, IV, 350. Ankebut 29/61. 449 Ankebut 29/63. 450 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 288. 451 Yunus 10/18. Ayrca bkz. Maide 5/76; Nis 4/36.

68

biliyor musunuz? Onlar da: (Evet) biz gerekten onunla gnderilene inananlarz. dediler. Byklk taslayanlar: Biz de, gerekten sizin inandnz inkar edenleriz! dediler.452 Kavminin nde gelenlerinden byklk taslayanlar dediler ki: Ey uayb, seni ve seninle birlikte iman edenleri ya lkemizden srp-karacaz veya mutlaka bizim dinimize geri dneceksiniz. (uayb) dedi ki: Biz istemesek de mi (bizi yurdumuzdan karacak veya dinimizden dndreceksiniz)?453 Din ve siyas anlamda topluma nderlik ve liderlik yapan kiiler, sapklk zerinde iseler, pelerinden giden insanlar da onlar gibi olmaktadrlar. nk bir nderi kr krne taklit veya takip etmek, onun yanllarn da kabul etme tehlikesini beraberinde getirmektedir. Dolaysyla bir liderin, bir nderin peinden giden kitleler, ounlukla onun tavr ve davranlarn, grlerini ou zaman kaytsz artsz kabul ederler.454 Dier taraftan toplumun nde gelenleri iinde yaadklar halkn iman etmesini engellemeye alrlar. nk halk iman ettii takdirde, zerinde hakimiyet kuracaklar bir zemin kalmayacaktr. Her eyden nce onlar nder yapan dnyevi stnlk llerinin, deer yarglarnn tm yok olacaktr. stelik tm toplum, gzlerde bytlen sz konusu kiilerin aslnda ne derece aciz ve basit insanlar olduunu da anlayacaktr. Bylece artk onlar verek martacak, onlara tabi olacak kiiler kalmam olacaktr. Dolaysyla kendilerine tabi olan, bir nevi kendi mallar gibi grdkleri ve genelde de aaladklar kiileri kaybetmek nde gelenlerin hi iine gelmez. Halkn kendilerini her ne pahasna olursa olsun takip etmesini isterler. Bu yzden de onlar hidyet yolundan evirmek iin her yolu denerler, hatta kimi zaman bunu o kiileri tehdit etmeye kadar vardrrlar. Allah Kuranda bunun rneklerini ska bildirmektedir: Kavminin nde gelenlerinden inkar edenler, dediler ki: Andolsun uayba uyacak olursanz, kukusuz kayba urayanlardan olursunuz.455 Firavun: Ben size izin vermeden, Ona iman ettiniz. yle mi? dedi. Mutlaka bu, halk buradan srp -karmak amacyla ehirde planladnz bir tuzaktr. Ama yaknda (buna karlk ne yapacam) bileceksiniz.456 Bu nderlerin saptrmas ne ekilde olursa olsun ferdin veya toplumun sapmas tamamen kendi irade ve ihtiyarlaryla ilgili olduundan bu sapma sorumluluundan kurtulamazlar. nk Allah gnderdii ilahi kitap ve Peygamberlerle insanlara hidyet yolunu gstermitir.457
452 453

Araf 7/75-76. Araf 7/88. 454 Ece, slmn Temel Kavramlar, s. 123. 455 Araf 7/90. 456 Araf 7/123. 457 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 292.

69

Kuranda bilgisizlik ve gaflet ierisinde olan Firavunun milletini saptrd, onlara doru yolu gstermeyip, sapk ve eri olan yolu, gzel gsterip onlar aslnda kt olan yola sevk ederek dallete drd haber verilmektedir:458 Firavun, toplumunu saptrd, helaka drd, onlar doru yola iletmedi.459 Kuranda yetmi drt yerde geen Firavun, Hz. Musann karsnda yer alan, byklk taslayan, bbrlenen, ilahlk iddiasnda bulunacak kadar kendini beenen, Musann ilahna ulamak iin kuleler yaptracak kadar taknlk gsteren, halkn kmseyip zayflar ezen, gereklere srt eviren bir kral olarak tasvir edilmektedir. Hz. Musa insanlk tarihinde hak, adalet ve sa duyuyu temsil eden nbvvet zincirinin bir halkasn olutururken Firavun, Krun460, Hmn461 ve taraftarlar bunun karsnda yer alan bir zihniyeti temsil etmektedirler.462 Allah onlarla ilgili olarak; Krunu, Firavunu ve Hmn da helak ettik. Andolsun Musa onlara apak delillerle geldi, fakat onlar yeryznde bykllk tasladlar. Halbuki onlar bizi geip gidecek (elimizden kurtulacak) deillerdi.463 buyurmaktadr. Kur'an'da Krun Hz. Musann kavminden olup hazinelerinin anahtarlarn ancak gl bir topluluun tayabildii, zenginliiyle marur bir kii olarak takdim edilmektedir:464 Bylelikle kendi ihtiaml ss iinde kavminin karsna kt. Dnya hayatn istemekte olanlar: Ah keke, Kruna verilenlerin benzeri bizim de olsayd. Gerekten o, byk bir pay sahibidir, dediler.465 Krunun sahip olduu zenginlik, mal, mlk ve servetler iman zayf olanlar etkilemi ve onlar da gptayla bunlara sahip olmak istemilerdir.466 Ancak Kendilerine ilim verilenler ise: Yazklar olsun size, Allah'n sevab, iman eden ve salih amellerde bulunan kimse iin daha hayrldr; buna da sabredenlerden bakas kavuturulamaz, dediler.467 u halde Krunun servetiyle zayf imanl insanlar, etkilenmi ancak ilim sahibi salih kimseler Allah'n rzasn kazanmay
458 459

Tun, Kelm, s. 191. Th 20/79. 460 slm kaynaklarda Krunla ilgili eitli rivayetler bulunmaktadr. Tevrattaki ecere verilerek onun Hz. Musann amcas olu olduu belirtilir. Hz. Musa ve Harundan sonra srailloullarnn en bilgilisi ve stn sayld, Tevrat ok gzel okuduu, srailloullar Msrda yaarken Firavun tarafndan onlara ynetici tayin edildii, fakat tpk Samir gibi Allah dman olup bozgunculuk kard, Hz. Musadan simya ilmini rendii belirtilmekte, evinin, elbiselerinin, hazinelerinin zellikleri, gsterili tavrlar nakledilmektedir. Bkz. mer, F. Harman, Krun md., D A., XXIV, 519-520, st., 2001. 461 Hmn ad Kur'an'da alt ayette Firavunla birlikte zikredilmektedir (Kasas 28/6, 8, 38; Ankebut 29/39; Gfir 40/24, 36.). Kur'an'da ad geen Hmnn Hz. Musann muhatap olup mcadele ettii Firavunun veziri veya onun sarayndaki nemli ahsiyetlerden biri ya da Amon kltnn ba rahibi olduu ileri srlmektedir. Bkz. aban Kuzgun, Hmn md., D A., XV, 436, st., 1997. 462 Harman, . Faruk, Firavun md., D A., XIII, 119-120, st., 1996. 463 Ankebut 29/39. 464 Bkz. Kasas 28/76. 465 Kasas 28/79. 466 Sbn, Safvett-Tefsir, II, 446. 467 Kasas 28/80.

70

dnya malna tercih etmilerdir. Karun kendisini gznde bytt kadar gl olsayd hi phesiz nce kendine yardm dokunurdu. Ancak ne itibar, ne mal, ne topluluu, ne de vnd bilgisi onu Allahtan gelen azaptan kurtaramamt: Nihayet biz onu da evini barkn da yerin dibine geirdik. Bylece Allaha kar ona yardm edecek bir topluluu olmad. Ve o kendi kendini kurtaranlardan da deildi. Dn, onun yerinde olmay dileyenler, sabahladklarnda: Vay, demek ki Allah, kullarndan dilediinin rzkn geniletip-yaymakta ve ksp daraltmaktadr. Eer Allah, bize ltfetmi olmasayd, bizi de phesiz yere batrrd. Vay, demek gerekten inkr edenler felah bulamaz! demeye baladlar.468 Firavun Allaha kar azgn ve irkin bir tavr sergilerken, Hmn da her zaman onun yannda yer alm, ona destek olmu ve Hz. Musay Firavunla birlikte yalanlamtr. Hatta Hmn, Firavunun en arpk mantk rglerini paylam ve kendisinden istedii her eyi yerine getirmitir. Kuranda Firavunun Allah grmek iin Hmndan kendisini gkyzne ykseltecek bir kule yapmasn istediinden bahsedilmektedir: Firavun dedi ki: Ey nde gelenler sizin iin benden baka bir ilah olduunu bilmiyorum. Ey Hmn amurun stnde bir ate yak(arak tula imal et de) bana ykseke bir kule ina et belki Musann ilahna karm, nk gerekten ben onu yalanclardan sanyorum.469 Firavundan baka Samir470 de srailoullarn yapm olduklar buza heykeline taptrmak ve onu ilah kabul ettirmek suretiyle onlar saptrmtr. Kuranda bu konuda u ifadeler yer almaktadr. (Allah) dedi ki: senden sonra kavmini imtihan ettik, Samir onlar saptrd.471, (Samir) onlara brmesi olan bir buza heykeli ortaya kard. Dediler ki Bu sizin tanrnz, Musann da tanrsdr, fakat o unuttu (da gitti, tanry Tur yresinde aryor). Onlar grmyorlar m ki o (buza) kaidelerine bir sz sylemez; ne bir zarar ne de yarar veremez?472 Hz. Musa, Tur dandayken Allah onun kavmini Samirnin yapt buzaya tapma konusunda imtihan etmi ve onlar da bu imtihan kaybetmilerdir. Hlbuki yanlarnda Hz. Musann vekili olan kardei Hz. Harun bulunmaktayd. Hz. Harun onlara Ey kavmim, and olsun siz bununla snandnz, Rabbiniz ok esirgeyen (Allah) dir. Gelin siz bana uyun, emrime itaat edin, demiti.473 Kavmi ise Hayr dediler: Musa bize dnnceye kadar buna

468 469

Kasas 28/82. Kasas 28/38. 470 Samir denen kiinin asl ad Musa b. Zaferdir. Bu kii Yahudilerin Samir kabilesinden olup bu kabile, dinin baz hkmlerinde dier Yahudilere muhalefet etmekteydi. Bkz. Zemaher, Kef, II, 549. 471 Th 20/85. 472 Th 20/8889. 473 Th 20/90.

71

tapmaktan vazgemeyeceiz!474 Bylece onlar kendi irade ve ihtiyarlarn hidyet yolunu gsteren Hz. Haruna uymak ve itaat etmek ynnde kullanmayp Samirnin dallete armasna uyma hususunda kullanmlardr. Grld zere Kuran, mecaz anlamda insanlar hidyet yolundan uzaklatrp onlar dallete dren sebepler hakknda bilgi vererek onlar uyarmaktadr.

474

Th 20/91.

72

NC BLM

GAZLDE H DYET VE DALLET KAVRAMLARI

I. Gazlye Gre Hidyet

Hidyet, Aydnlk yola girmektir diyen Gazlye gre Allah'n insana bahettii en byk nimet hidyettir. Ona gre her insan madd ve manev btn stnlkleri onun sayesinde kazanabilir. nk hidyet btn iyiliklerin balangcdr.475 Allah'n hidyeti sadece insanlara has deildir. Allah canlya faydaly celbedecek ve zarar defedecek mteharrik bir g vermitir. Gazl bu umm hidyeti u rnekle aklamaktadr: Yeni doan bir yavruya memeyi tutmasn, civcive kar kmaz taneleri toplamasn, arya altgen eklinde yuvasn yapmasn v.b. gibi her canl iin en uygun art Allah ilham eder.476 Nitekim Allah buyuruyor ki: Musa Rabbimiz, her eye yaratln (varln ve biimini) verip sonra onu doru yola ileten ( yaratl gayesini uygun yola ynelten) dir dedi. 477 Gazl, hidyeti kalbe gelen vesveseyi kaldrmak, akla her ne gelirse onu sylemek ve bir klavuzluk yapmak eklinde de tanmlamaktadr.478 Gazl, Allah'n el-Hd sfatn kullarna kurtulu yolunu gsteren ve aklayan eklinde ifade etmitir.479 Gazlye gre ihtid asl, hidyet ise feridir. Bakasn dorultmak feri, kendisinin dorulmas asldr. Bakasn slh, salh nisabnn zektdr. Ona gre kendisi salih olmayan bakasn nasl slh edebilir? Aa dorulmadan glge nasl dorulabilir?480 Gazl insanlar slh kabul konusunda drde ayrmaktadr: 1. Hak ile batl, gzel ile irkini ayrt edemeyecek derecede gafil bir insan ki btn itikatlardan hli ve yaratld gibi kalm, ehevi arzularnn peinden gitmemi, kalbi saf bir cevher olarak (yeni doan ocuklar gibi) beklemektedir.

475 476

Gazl, Amellerde lh Terazi, ev. Abdullah Aydn, s. 230, Sena Yay., st., 2003. Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 85. 477 Tha 20 478 Gazl, Mizanul-Ahlak, s. 202. 479 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 59. 480 Gazl, hy, II, 776-777.

73

2. kincisi irkinlii bilir, buna ramen slih ameller yapmam, ktlkleri bildii halde kendisine gzel grnm, ehvetleri kendini kaplad iin dorudan ayrlm ve ehvetlerinin peinden gitmi, fakat kusurlu olduunu da kabul etmitir. Birinciye nispetle bunun slh daha gtr. 3. Ktlkleri iyilik olarak tanm ve onlarla yetitirilmi bir insandr. Sapklklar bunda katmerletii iin bu insann slh olduka zor ve gtr. 4. Drdncs, douundan beri bu fsid grler zerinde yetimi, bunlar yapmakla megul olmu, fazileti ktlklerin okluunda, adam ldrmekle sanm, yapt ktlklerle vnm ve ktl nispetinde eref sahibi olacan zannetmitir. Fazileti, rezilette arayan bu gibilerin slh en zor olandr.481 Gazlye gre bu drt ksmdan birincisi yalnzca cahildir. kincisi hem cahil, hem de sapktr. ncs hem cahil, hem sapk ve hem de fsktr. Drdncs ise cahil, sapk, fsk ve erirdir.482 Gazl, aklamaktadr. insann
483

hidyete

ulamasn

rt,

tesdid,

teyid

kavramlaryla

Bunlara verdii anlamalara gelince;

A. Rt nsann hidyete ermesinde Gazlnin nem verdii bir kavramdr. Rtden maksat Allah'n inayet ve yardmdr. Gazlye gre insan maksadna yneldiinde rtden yardm almakta ve hayrl ilerde kuvvet kazanmaktadr. Bu sayede ktlklerden uzaklamaktadr.484 Nitekim Allah Hz. brahim hakknda And olsun ki biz daha nceden brahime doru yolu bulma yeteneini (rtn) vermitik. Zaten biz onu biliyorduk.485 Gazlye gre rt, insan saadet yoluna tevik eden ve o tarafa ynelten hidyetten ibarettir. Gazl bunu u rnekle aklar : ocuk mal koruma ve ticaret yaparak arttrma ana geldii halde onu biriktirme yerine israf yoluna giderse, ona Reid denmez.486 Bunun gibi hidyete ermeyen insan da ya hidyete ulamam veya kendisini bu yola sevk edecek kuvvetlerinde kusuru vardr. Gazl, birok kiinin zararl olduunu bildii halde yine yanl yola saptn nk bunlara rt verilmediini belirterek, rtn insan dnya

481 482

Gazl. hy, III, 121. Gazl. hy, III, 121. 483 Gazl. hy, IV, 204; amdibi, Hasan Mahmud, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 174, Han Ner., st.,1983; Gazl, Miznl-Amel, s. 75, Dru Ktbil-Arabiyye, Beyrut, 1983. 484 Gazl. hy, IV, 204; Ayrca bkz: Miznl-Amel, s. 75. 485 Enbiya 21/52. 486 Gazl. hy, IV, 204.

74

ve ahirette mutlulua gtren hidyetten daha mkemmel, byk bir nimet olduunu sylemitir. 487

B. Tesdid nsann hareketlerini istenen gayeye doru yneltmek ve en ksa yoldan en doru hareketi ona kolaylatrmaktr. nk Gazlye gre yalnz hidyet ve doru yolu gstermek yeterli deil, belki insan bu yola harekete geirecek byk bir kuvvet gerekebilir ki bu da rttr. Ancak ona gre rt de kfi deildir. te tesdid, istenilen gayeye doru insann iradesini ve hareketlerini en ksa zamanda sevk etmektir. Gazlye gre hidyet sadece bir tarif, rt uyanp harekete gemek iin bir tembih, tesdid ise doruya hareket ettirip yardm etmektir.488

C. Teyid erden gelen basiretle destekleme, dardan gelen yardmla takviyedir. Bu teyid Gazlye gre ilh bir feyizdir. nsan hayr aramaktadr, onunla kuvvetlenir, desteklenir ve erden uzaklar. Hatta yle bir halde olur ki sanki hissedilmeyen iten gelen bir engel varm gibi olur.489 Bunu Allah'n u beyan aklamaktadr: And olsun kadn onu arzu etmiti. Bylece biz ktl ve fuhu ondan evirmek istedik; nk o, ihlsa erdirilmi sekin kullarmzdandr.490 Gazlye gre Allah kuluna parlak bir anlay, can kula ile dinleme hassasiyeti, kefi ak anlayl bir kalp, nasihat edici bir muallim, az helak etmeyecek ou da dinden alkoymayacak miktarda normalden fazla mal, airet ve kendisini sefihlerin alaklndan koruyacak eref ihsan eylemekte ona yardm etmitir.491

II. Gazlye Gre Hidyet Mertebeleri

Gazl Allah'n insan iin olan hidyetini derecede ele alr: 1. Hayr ve er yollarn bildirmek: Allah'n Biz ona iki de yol gsterdik.492 ayetiyle aklad hayr ve er yollarn bilmektedir. Allah bunu herkese akl veya Peygamber vastasyla aklamaktadr. Bunun iin yce Allah Kuranda yle

487 488

Gazl, hy, IV, 204; amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 174. Gazl. hy, IV, 204; amdibi ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 174; Gazl, Miznl-Amel, s. 75. 489 Gazl. hy, IV, 204; Gazl, Miznl-Amel, s. 75; amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 174. 490 Yusuf 12/24. 491 Gazl, hy, IV, 204; Gazl, Miznl-Amel, s. 75. 492 Beled 90/10.

75

buyurmutur: Semud kavmine gelince biz onlara da doru yolu gsterdik. Fakat onlar, krl doru yolu bulmaa stn tuttular493 2. Bu hidyet birinci genel hidyetin tesinde Allah'n kullarn bununla halden hale ykseltmesidir ki, ite bu mchade494 sonucu gerekleir. Bu hidyet eidinde Allah ilim ve salih amellerinin okluu sebebiyle, terakkisi nispetinde kulunu halden hale ykseltmektedir. Mchade yoluyla hidyete ulama ve mazhar olunan bu hidyeti koruma, Allah'n insana bir inyetidir. Bu inyetin srekliliini isteyen insann Allah'a itaat iinde, ihlasla gayret gstermesi gerekir. Gazl bu konu da iki ayeti delil gsterir: Ama bizim urumuzda mchade edenleri biz, elbette yollarmza iletiriz.495 Hidyeti bulanlara gelince, Allah onlarn hidyetlerini arttrm ve onlara korunmalarn (kendilerini kt sonutan koruyacaklar vastalar) vermitir.496 Mchade da kar deil, daha ok ie kar giriilen bir operasyondur. Nefis tezkiyesi denilen bu mcadele metoduyla insan kendisini Allah' anmaktan alkoyan kalple alakal tm hastalklardan arnmaya alr. Kalp kabn kt hastalklardan temizledikten sonra, yerini, salih amellerle tezyin eder. te byle bir insan, Allah'a itaati tercih ettii iin, bir kt davran tr olarak sapkl iar edinmi olan varlklar (insan ve eytan ) hidyette onlara zarar veremez.497 3. Bu mertebe velilik makamndakilerde ve peygamberlerde doan bir nurdur ki onunla hidyet olunur. Gazlye gre hidyetin bu mertebesine, insan kendisine teklif yaplan akl ile ve ilimlerin renilmesi imknyla ulaamaz. Ona gre mutlak ve gerek hidyet budur. Dier iki hidyette baz perdeler bulunur. Hidyetlerin hepsi Allah'tan olmakla birlikte Allah'n kendisine nispet edip, tahsis ile ereflendirdii hidyet ite budur. Nitekim Kur'an'da ; Asl doru yol Allah'n yoludur.498 Bir l iken kendisini dirilttiimiz ve kendisine insanlar arasnda yryebilecei bir nur verdiimiz kimse, karanlklar iinde kalp oradan hi kmayan kimse gibi olur mu? te kfirlere yaptklar (iler) yle ssl gsterilmitir.499

493

Mchade ve Cihad kavramlar; Cehd veya Chd kelimesinden tremitir. Cehd veya Chd, szlkte aba sarf etmek, kararl ve uurlu bir ekilde gayret gstermek demektir. ki kavram da ayn anlama gelmekle beraber; cihad daha ok bedensel abalar iin, mcahade ise daha ok ruhsal abalar iin kullanlmaktadr. Bkz. Hseyin K. Ece, slmn Temel Kavramlar, s. 430. 494 Fussilet 41/17. 495 Ankebut 26/69. 496 Muhammed 47/17. 497 Altnta, Kuranda Hidyet ve Dallet, s. 230. 498 Bakara 2/120. 499 Enam 6/122.

76

Allah'n gsn slma at kimse Rabbinden bir nur zerinde deil mi? Allah' aramaa kar yrekleri katlam olanlara yazklar olsun, onlar apak bir sapklk iindedirler.500 Bu ayetlerde, nc mertebedeki hidyet anlatlmaktadr.501 Gazl akl ile bulunamayacak hususlar nur ile zdn ifade ediyor: Kukular iime doup da vicdanmda (nefsimde) iz braknca bunlar tedavi edeyim dedim, fakat mmkn olmad. nk bu kukular ancak delil ile giderilebilirdi. Delil de temel akl prensiplerini kukulu grdne gre, kabul etmediine gre, delil meydana getirmek mmkn deildi. Bu hastalk bu bunalm, iki aya yakn bir sre koyulaarak devam etti. Bu sre iinde ben fiilen bir safsatac idim. Fakat bu durumumu aklayamyor, hi kimseye syleyemiyordum. Nihayet gnn birinde Allah beni bu dertten, bu bunalmdan kurtard. Vicdanm normal salkl haline dnd. Artk zaruri akl prensiplerini onaylyor, onlar gvenilir temel dayanaklar olarak kabul ediyordum. Bu bunalmdan km delil dzerek veya pe pee cmleler (kyas nermeleri) sralayarak deil; dorudan doruya Allah'n kalbime aktm olduu bir nur sayesinde oldu. Bu nur bilginlerin ounluunun anahtardr. Buna gre kim kefini, yani apak gerei elde etmenin serbest delillere bal olduunu sanrsa Allah'n geni rahmetini snrlandrm, daraltm olur.502 Nitekim Allah'n Allah kimi hidyete erdirmek isterse gsn (kalbini) slm'a aar
503

melindeki buyruunda geen gs ama ifadesinin ne anlamna geldii Hz.

Peygambere sorulunca O Allah'n kalbe atm olduu bir nurdur cevabn vermitir. Yine kendisine Bu nurun almeti nedir? eklindeki soruyu da Aldatc dnya yolundan uzaklap ebediyet yurdu olan ahirete ynelmek ve lm gelmeden nce lme hazrlanmaktr. eklinde cevaplamtr.504 Ayn nur ile ilgili olarak Hz. Peygamber yle buyurmutur: Yce Allah tm varlklar karanlk iinde yaratt. Fakat sonra kendi nurundan zerlerine sat. te keif (apak bilgi) bu nurdan beklenmelidir. Bu nur baz anlarda ilh cmertliin eseri olarak yerden fkrr gibi grl grl akar. Byle mutlu anlar gzetlemek gerekir. Nitekim Allah'n Resul Rabbiniz, yaadmz dnemin baz dnemlerinde rahmet meltemlerini estirir. Dikkatli olunuz da bu esintilere ak durunuz. buyurmutur.505

500 501

Zmer 39/22. Gazl, hy, IV, 201, 2004. Ayrca bkz: Yksel, Kur'an' Kerimde Hidyet ve Dallet Anlay, s. 95; amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 175. 502 Gazl, el-Mnkz, s. 90-91. 503 Enam 6/125. 504 Gazl, Mecmuatr-Resil/Faysalt-Tefrika Beynel- slam vez-Zendeke, s. 95; Gazl, el-Mnkz, s. 91; Gazl, Kitabul-Erbin fi Uslid-Din (Dinde Krk Esas), ev. Hseyin S. Erdoan, Hisar Yay., st., ts. 505 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 175.

77

Gazl, Allah'n fazl ve keremiyle muamele edip hidyete erdirdii kimselere alem-i fazl; adaletiyle muamele edip terk ettii, haktan uzaklatrd kimselere de alem-i adl olarak isimlendirmektedir.506 Gazl bunu u hadisle izah etmektedir: Allah insanlar zulmet ierisinde karanlkta yaratp, onlarn zerlerine nurundan serpti. O nurun isabet ettii kimseler hidyet buldu, isabet etmedii kimseler de dallette kald.507 Gazl hadisinin yorumunda unlar syler : phesiz Allah insanlar adaletli bir ekilde yarattktan sonra zerine fazilet nurunu samtr. te bu nurun dokunmu olduu kimseler cennetlik, dokunmad kimseler cehennemlik oldu.508 Gazlye gre bu nur, sret ve eyada yansyan bir k olmayp, insanlarn kalplerine ve ruhlarna yaylan hidyet nurudur. Bu konuda yce Allah yle buyurmutur: Allah, gklerin ve yerin nurudur. Onun nuru, iinde lamba bulunan bir kandile benzer, lamba cam ierisindedir. Cam sanki inceden bir yldz, ne douya ve ne batya mensup olmayan mbarek bir zeytin aacnn yandan yaklr. (yle mbarek bir aa) ki, neredeyse ate demezse de ya ate verir. I parl parldr. Allah diledii kimseyi nuruna iletir. Allah insanlara misaller verir. Allah her eyi bilir.509 Gazlye gre bu ayette geen kandil, beeriyeti; lamba tevhid nurunu; ve cam ise kalbi ifade etmektedir. Kandilin beeriyete benzetilmesi younluk ve kapallk sebebiyledir. Tevhid nurunun lambann na benzetilmesi ieriyi ve dary aydnlatmas nedeniyledir. Kalbin ise cama benzetilmesi camn effaf ve latif olmasndandr. inde k bulunan cam fanus nasl her yeri aydnlatyorsa, ayn ekilde kalp de iindeki tevhid nuruyla dier uzuvlara k vermekte ve aydnlatmaktadr.510

III. Gazlye Gre Hidyet Sebepleri

Gazl hidyet sebepleri olarak kitaplar, Peygamberler ve akl sahiplerinin basiretlerine iaret etmektedir.511

A. Kitaplar Gazlye gre btn semav kitaplar, insanlara aydnlk hak yolunu gstermitir. Bu itibar ile btn ilh kitaplar insanlar iin birer rahmet ve birer kutsal klavuz olmulardr. u halde ilh kitaplardan hi birisini inkar yoluna saplamaz. nk birini
506 507

Gazl, Tevhid Risalesi, s. 64, ev, Serkan-Y. zkan, zburun, Semerkand Yay., st., 2004. Tirmiz, Ebu sa Muhammed b. sa, Snen, man, 18. 508 Gazl, Tevhid Risalesi, s. 65. 509 Nur 24/35. 510 Gazl, Tevhid Risalesi, s. 66-67. Gazl, Mecmuatr-Resil/Miktl-Envr, 18. 511 Gazl, hy, IV, 202.

78

inkr etmek hepsini inkr yerine geer. Gerek mslmanlar, btn ilh kitaplara inanr ve ancak Allah'n son kitab Kur'an'a btn varl ile smsk sarlarak dnyada selamet, ahirette ise saadete ular.512 Gazlye gre Kur'an Allah'n, muhafazas altna ald ve iinde asla ek ve phe bulunmayan ilh bir kitaptr; Ki ne nnden, ne de arkasndan onu boa karacak bir sz gelmez. O, hkm ve hikmet sahibi ok vlen Allahtan indirilmitir.513 Ona gre ancak doru dnenler, onun iindeki kssa ve haberlerden ibret ve t almasn bildiler. Allah Kur'an'da tafsilen beyan ettii ahkm ve ayrd helal ve haram sayesinde gidilecek doru yolu aklad. nsanlar onunla srat- mstakime, hak yoluna hidyet olundu. O k veren bir ziya, aydnlk saan bir nurdur. nsan aldatan marur eden her eyden kurtulu ancak onunla olur. Gnllere ifa ondadr. Onu brakp ilmi baka yerde arayanlar Allah dalalette brakr.514 Gazlye gre Kur'an Allah'n salam bir ipi ve parlak bir nurudur. O kopmayan bir halka, koruyucu bir snaktr. Az ok, byk kk, her ne varsa her eyi iine almtr. Anlayanlar iin onun faydalarn hibir ereve kuatamaz. Okuyanlar ne kadar tekrarlarsa yine onu eskitemez. Gemi ve gelecee k tutup onlar doru yola hidyet etmi ve edecek olan odur.515 Gazl, Kur'ann sadece insanlarn hidyetine vesile olmadn ayn zamanda cinlerin de hidyete ermelerine sebep olduu hususunda Kur'an'daki u ayeti hatrlatr: Cinler onu duyar duymaz hemen kendi kavimlerini haberdar etmee kotular ve Biz doru yola ileten gzel bir Kur'an dinledik, ona iman ettik. dediler.516 Gazl Kur'ana inanann muvaffak olduunu, onunla hkmedenin hkmnde sadk olduunu, ona sarlann hidyete erdiini ve onunla amel edenin kurtulduunu sylemitir.517 Grlyor ki Gazl Kur'an' Allah'n korumas altnda olan salam ve gvenilir bir hidyet rehberi grmektedir. Ona gre Kur'an bir hidyet rehberi olmann yannda pek ok problemin zmnde de bavurulmas gereken yegane kaynaktr. nk Kur'an her eyi iine alm olan Allah'n salam bir ipi ve aydnlk saan bir nurudur. Ancak bu kitaptan

512 513

Gazl, lh Nurlar, ev, Abdullah Aydn, s. 281282, Sena Yay. st, 2004. Fussilet 41/42. 514 Gazl, hy, I, 771. 515 Gazl, hy, I, 771. 516 Cin 72/1-2. Cinlerin Kur'an dinleyip hidyete geldikleri anlatldndan bu sureye Cin sresi denilmitir. Kur'an'da cinlerin de insanlar gibi irade sahibi varlklar olduu bildirilmektedir. Onlara da irade verimletir. Onlar da itaat veya isyan etmek, inkar veya isyan etmek hususunda tpk insanlar gibi serbesttirler. Bu sre, Hz. Peygamber Taiften dndkten sonra Mekkede nazil olmutur. Bylece sre yalnz insanlarn deil gzle grlemeyen manevi varlklarn dahi Kur'an'a tabi olduklarn anlatarak Peygamberimizi teselli etmektedir. Bkz: Mevdd, Tefhmul-Kur'an, VI, 441. 517 Gazl, hy, I, 771.

79

faydalanmann tek art onu okuyup anlayabilmektir. Kur'an sadece Allah'n rasulne deil, btn lemlere ifa, hidyet, rahmet ve nur olarak gnderilmitir.518

B. Peygamberler Peygamberler Allah'n kullarna gnderdii elilerdir. Allah insanlara lzum grdke doru yolu gsterip onlar sapklklardan kurtaracak, Peygamberler gndermitir. Bu Peygamberler insanlar arasndan kmtr. Gazl, bu Peygamberlerin, vazifelerini yaparken kendi rey- hevlarndan konumadklarn, kendilerine vahy olunan Allah'n emir ve bilgileri erevesinde hareket ettiklerini sylemitir.519 Vazifesi marifet yolunu irat ve tebliden ibaret olan Peygamberlerin gnderilmesinin caiz olduunu syleyen Gazl, bunun vacip olduunu savunan Mutezile ile imknsz olduunu ileri sren Berahimenin520 grlerinin yanl olduunu akl delillerle izah etmitir. 521 Gazlye gre insanlarn bu dnyadaki hangi hallerinin uhrevi saadete daha uygun olacan bilen kii, hi phesiz Hz. Peygamberdir. nk ahirette fayda ve zarar verecek eyleri tp ilminde olduu gibi tecrbe ile bilmeye imkan yoktur. Zira tecrbe ile ilim elde etmenin tekrar tekrar mahededen baka bir yolu yoktur. Halbuki ahiret lemine gidip de geri dnen ve orada yarar ve zarar veren eylerin neler olduunu renip haber veren hi kimse olmamtr. nk ahiret lemindeki halleri, akln kyas yoluyla anlamas imknszdr. u halde akl banda olan herkes, akln lmden sonrasna bir yol bulamayacan, msiyetlerin zarar, ibadetlerin yarar saladn ancak eriatn beyan ettii aklamalarn ile anlayabileceini ikrar etmilerdir. nk Gazlye gre nbvvet nuru akl kuvvetinin tesinde bir kuvvettir. Gaybla ilgili bir ok ey bu nur ile bilinir.522 Bedenin saln korumak iin bir tp ilmi ve tababetin olduunu syleyen Gazlye gre, ruhun ve nefsin saadetini salayan doktorluklar da vardr. Btn Peygamberler bu konuda birer ruh doktorudurlar. Halk hidyet yoluna irad ederler ve onlara kalpleri temizlemek yolunu retirler.523

518 519

Gazl, hy, I, 807. Gazl, Kitabul-Erbin fi Uslid-Din, s. 43-44, Gazl, lh Nurlar, s. 279-285. 520 Yani Brahmanizm dininde olanlar. Hindistanda kutsal metin kabul edilen Vedalarn yorumu mahiyetindeki Brahmanalarda yer alan ve kast sisteminin en st snfn oluturan Brahmanlarca temsil edilen dini yap. Bkz: Gnay Tmer.Brahmanizm md., D A., VI, 329-333, st., 1992. 521 Gazl, el- ktisd fil- tikd, s. 195-201, Ankara nv. lahiyat Fak. Yay., Ank., 1962. 522 Gazl, Mecmuatr-Resil/ lcmul-Avam an lmil-Kelm, s. 63, Gazlye gre nbvvetin mmkn oluunun delili onun var oluudur. Var oluunun delili de dnyada akl araclyla elde edilmesi tasavvur edilmeyecek baz bilgilerin varldr. Ayrntl bilgi iin bkz: Gazl, el-Mnkiz, s. 145-147. 523 Gazl, Mecmuatr-Resil/ el-Madnun bih al Gayri Ehli, s. 93.

80

Gazlye gre Peygamberlerin gnderilmesi muhal deil, nk akl kendi bana insana yarayl ilalar bulamad gibi ahirette de insan kurtaracak areleri bulamaz. nsanlarn Peygamberlere ihtiyac doktorlara olan ihtiyalar gibidir. u kadar ki tbbn doruluu tecrbe ile Peygamberin doruluu da mucize ile bilinir.524 Gazlye gre bunun misali hastay ziyarete gelen bir doktora benzer ki hasta nne konulan iki ila arasnda tereddt etmektedir: Doktor ona der ki: u ilac kullanma nk o canllar helak eden bir zehirdir. Sen bu szmn doruluunu yle anlayabilirsin: onu bir kediye yedirdiim zaman derhal lr ve szmzn doruluu ortaya kar. Fakat u ilaca gelince; senin ifan o ilatadr. Bunu da tecrbe ile renebilirsin. Onu iersin ve iyileirsin, unu da belirteyim ki senin iyilemende ya da helak olmanda benim bir kazancm yoktur. Beni yetitiren hocamn da bir kazanc yoktur. Eer hasta derse ki Bunu yapmam akl ile midir? Yoksa senin sznle midir? Bunu kendi aklmla bilmedike tecrbeye girimem. Byle davranrsa kendisini helake srklemi olur, doktora bir zarar gelmez. 525 Gazlye gre doktorun hastasna: te sana fayda veya zarar verecek eyleri bildirdim. Eer beni ve tavsiyelerimi dinlersen menfaati kendine, ayet dinlemez de aksini yaparsan doacak zarar da yine kendine aittir demesinin gayet doru ve tabii oluu Kur'an'da Deki: Ey insanlar! te size Rabbinizden gerek geldi. Artk yola gelen, kendisi iin gelir, sapan da kendi zararna sapar. Ben sizin zerinize vekil deilim!526 ve Kim bir iyilik yaparsa kendi yararna, kim de bir ktlk iler ise o da kendi zararnadr527 buyurulmas sebebiyledir.528 u halde Gazlye gre Peygamberin vazifesi, hidyet yolunu irat ve tebliden ibarettir. Kim iman ederse kendi nefsi iin sevap kazanm olur, kim de kusur ve kabahat ilerse kendi aleyhine olur.529 Hz. Peygamber tarihin mucizesidir. O ilerin kmaza girdii ve dncelerin saptt bir dnemde tm insanla yol gsteren bir mealedir. Doru yolu bulmak isteyenler iin, onun Peygamberlikten nceki hayat da tpk Peygamber olduktan sonraki hayat gibi ders, ibret, klavuz ve stn bir rnektir.530 Gazlye gre Peygamberler insanlar Allah'n dinine davet etmekle beraber her istediklerini hidyete erdirememektedirler. Bunun iindir ki Allah yle buyurmutur: (Ey

524 525

Gazl, hy, I, 291. Gazl, el-iktist, s. 193. 526 Yunus 10/108. 527 Casiye 45/15. 528 Gazl, el-Mednun, s. 94-95. 529 Gazl, el- ktist, s. 194. 530 Gazl el-Mnkiz, s. 273-274.

81

Muhammed), sen sevdiini doru yola iletemezsin, fakat Allah dilediini doru yola iletir. O yola gelecek olanlar daha iyi bilir.531 Allah'n yardm ve fetih geldii ve insanlarn dalga dalga Allah'n dinine girdiklerini grdn zaman, Rabbini verek tespih et, ondan mafiret dile, nk o tvbeleri kabul edendir:532 Bu ayetin yorumunda Gazl yle diyor: Allah'n kullarn Allah'n dinine girdiklerini grdn zaman: Bu Allah'n inayetindendir, benim inayetimden deil de, Rabbine hamd etmek suretiyle tesbihin manas budur. Eer kalbin nefsine ve almana iltifat ederse, Allah'a istifar et ki tvbeni kabul buyursun.533 Yine Gazl, kalbi l olan kiilerin de Peygamberler tarafndan hidyet olunamayacan u ayetlerle izah etmektedir: Biz onlarn kalpleri stne, Ona iyice anlamalarna engel olan rtler, kulaklarnn iine de arlk koymuuz. Onlar doru yola arsan da bu halde asla doru yola gelmezler. (nk geree basiretlerini kapamlardr).534

C. Akln Basireti Gazlye gre akl ve buna bal olarak ilim kuvveti, tezkiye ve tasfiye sonucu ulalm ehvet ve gadabn eseri olmayan bir hale gelip lh nurla teyid edilirse basiret halini alr.535 Basiretin akldaki yeri, gz iin grmeyi salayan gzn nuru durumundadr.536 Gazl, basireti kalp gz olarak deerlendirmektedir. Ona gre basiret dediimiz kalp gz idrak eden latifenin ta kendisidir. Bu basiret bir binici, beden ise binit gibidir. Binicinin krl binitin krlnden daha tehlikelidir.537 Basiret nurunun zellii, verdii hkmde pheye dmemesi ve mutlaka onu yapmaa hkmetmesidir.538 Gazl, eytann kalbe gidi yollarn da bildirenin basiret nuru olduunu sylemektedir. Basireti krletirenler ise hrs ve hasettir. Basiret krletiinde kul gremez hale gelir ve ite o zaman eytan ieri girmee yol bulur.539 Gazlye gre ancak basiret sahibi insanlar, eytann dmanln ve ondan korunmann lzumunu kalplerine yerletirir ve artk onunla uramadan Allah' zikir ile
531 532

Kasas 28/42. Nasr 110/1-3. 533 Gazl, Kitabul-Erbin, s. 360-361. 534 Kehf 18/57. 535 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 163. 536 Gazl, Ravdadt-Tlibn, s. 30. 537 Gazl, hy, III, 38. 538 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 164. 539 Gazl, hy, III, 73.

82

megul olurlar. Bu zikir sayesinde dmann errinden kendilerini mdafaa edip zikir nuru ile nurlanp dmann htralarn540 kalpten uzaklatrrlar.541 Gazl basiretli insann, kt huyun sebebini bulup onu usul dairesinde tedavi eden kii olduunu ancak insanlarn ounun bundan aciz olduunu sylemektedir.542 Gazl, basiret gz kapal olan insanlar iin u rnei vermektedir: Bu hal eve giren kr bir adamn, tam yerine konmu olan anak ve mlee arparak: Bu kaplar niin yerine konmam? dediine benzer. phesiz ona verilecek cevap: Kaplar yerindedir, fakat sen grmediin iin onlara arptnszdr.543 Gazlye gre basiret gz kapal olanlar krlerden de fena insanlardr. nk beden binit, insann ruhu ise binicidir. Elbette ki binicinin krl binitin krlnden fenadr. Gazl krlk bakmndan, kalbin aynen gze benzediini ve kapal olan basirete kr dendiini beyan etmek zere u ayetleri delil olarak gstermektedir: Gzler kr olmaz, fakat asl gslerdeki kalpler kr olur. (Asl felaket, kalp gznn, basiretin kr olmasdr. nk insana gerekleri gsterecek odur. O gz burada kr oldu mu ahirette de kr olur. Ama d gz kr olsa da kalp gz kr deilse bir zarar yoktur. Nasl olsa u fani hayattan sonra basiret alacaktr.)544 u dnyada kr olan kimse ahirette de krdr. (dnyada doru yolu gremeyen, ahirette de kurtulu yolunu gremeyecektir, hatta o) yolu daha da sapktr.545 Gazl, basiret gz kapal olan insanlarn, dinin zne eremeyeceini ve kabuu ile uraacan,546 ancak basiret ehli olan insanlarn talep edilen eyin gayesini ve yolunu daha iyi bileceklerini ve yine kendilerine tabi olanlar da irat ettiklerini, nk onlarn Peygamberlerin vekilleri olduklarn sylemitir.547

IV. Gazlye Gre Dallet

Doru yolda ve orta istikamette yrmenin ok zor olduunu syleyen Gazlye gre sahih ve doru inantan sapmak her insann nefsinin yaratl ve kabiliyetine gre

540

Gazl, kalbe ilk gelen ve urayan eye Htr demitir. Buna Hdis-i nefs de denildiini syler. Bkz. Gazl, hy, III, 94. 541 Gazl, hy, III, 681-682. 542 Gazl, Mizanl-Amel, s. 54. 543 Gazl, hy, I, 220. 544 Hacc 22/46. Parantez iindeki aklama Sleyman atee aittir. Bkz.. Sleyman Ate, Kur'an' Kerim ve Yce Meli, Kitabevi Yay., Ank., Ts. 545 sra 17/72. 546 Gazl, hy, I, 221. 547 Gazl, Miznl-Amel, s. 54.

83

farkl ekilde olmaktadr. Dnya sevgisi, kibir, ehvet, nefsin kt arzularna uymak kin, haset ve nefsani duygularn kalbe hakim olmas bunlardan bazlardr.548 Dalleti, sapklk olarak deerlendiren Gazl, sapklk iinde bulunan kimsenin ebedi saadetten mahrum olacan belirtmitir.549 Gazl, insann doru yoldan ayrlp dallete dmesinde bunlarn etkili olduunu ve bunlardan kiinin nasl kurtulup tedavi olaca hususunda muhtelif eserlerinde grlerini beyan etmitir.550

V. Gazlye Gre Dallet Sebepleri

A. ehvet ehvet insanda ilk mevcut olan eydir. Gazlye gre ehvet bazen kalbe551 balanp, kt yolculuklarda ona arkadalk ederek ebedi saadete ulamasna yardmc olur. Bazen de aksine ar derecede kalbe isyan ederek ve kalbi bask altna alarak kendi arzusuna hizmet ettirmekte ve onu ebedi saadete ulatracak olan yolculuundan alkoymaktadr.552 Gazlye gre, ehvet kuvvetinde menfaat ve zarar unsurlarnn her ikisi de vardr. Dier kuvvetlere nazaran slah en zor olan kuvvettir. Zira insanda en nce bulunan kuvvettir. Yeni doan ocukta da ehvet kuvveti vardr. Bu kuvvetlerin en iddetlisidir ve en younudur. Zira bu kuvvet insanla beraber domakta ve hayvanlarda da bulunmaktadr.553 ehvetin insandaki en gl duygu olduunu kabul eden Gazl, onun dikkat merkezinin doru yoldan uzak olduunu, akl ile kontrol ve idare edilip azgnlna izin verilmemesi gerektiini belirtmitir.554 Bunu da u rnekle aklamtr: nsandaki kalp bir ehrin hkmdar gibidir. Beden, nefis aleminin vatan, uzuvlar ve dier kuvvetler ise sanatlar ve iileri gibidir. Akl ve fikir kuvvetleri yol gsteren mstearlar ve vezirleri gibidir. ehvet, yiyecek ve iecek gibi maddeleri temin eden sahtekr yalanc ve aldatc
548 549

Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 5. Gazl, Kimyus-Saade, s. 573, ev. A. Faruk Meyan, Bedir Yay., st., 1975. 550 Bkz: Gazl, hy, I, 117; II, 375370, 432-440, 760, 872-813; Gazl, Miznl-Ahlak, s. 47-49, 59, 114118, 121-123; Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 83-85; Gazl, Bidyetl-Hidye, s. 72-77. 551 Gazl, kalp kelimesinin iki anlama geldiini syler. Birincisi: gsn sol tarafnda bulunan am kozala eklindeki et parasdr ki bu kalp insanlarda bulunduu gibi hayvanlarda ve hatta llerde de vardr. Gazl gerek hy gerekse dier eserlerinde, bahsedilen esas kalbin bu olmadn zira bir eit et paras olan kalbin kendisi iin nemli olmadn sylemitir. kincisi: Kalp latif/gzle grlmeyen ruhn /gayp aleminin zelliklerini tayan Allah'n zel olarak yaratt bir latifedir./manevi cevherdir. Bu manevi latife insann hakikatidir. nsan bir eyi onunla idrak eder ve bilir. Onun sebebiyle ilh emirlere muhatap olur. Kendisinden baz grevler istenir, sevaba ular veya azab hak eder. Bkz: Gazl, hy, III, 9; Ravdadt-Tlibn, s. 31. 552 Gazl, hy, III, 16. 553 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 151. 554 erif, M, M, slm Dncesi Tarihi, II, 253.

84

hizmeti gibidir. Grnte doru ve samimi kimse olmakla beraber gerekte korkun bir hilekar ve ldrc bir zehirdir. Onun adeti daima doru yolu gsteren mstearlara itirazda bulunmak ve onlarla tartmaktr.555 ehvet ayn zamanda bedeni korumak ve nesli devam ettirmek iin verilmi bir kuvvettir. Bununla bedenin menfaati temin edilir. Belirli ller ierisinde kald takdirde zararsz ve zarur bir kuvvettir. Arlklar ise yasaklanmtr.556

B. Hev Bedeni korumak iin verilen bu kuvvet ferde tamamen hakim olursa behimiyet sfat yani hayvanlk zellii geliir. Ancak akln ve muhakemenin emrine balanmasyla ehev arzularn mutedil bir hale getirir. ehvetin hkimiyetine hev denir.557 Nefsin arzular ile ehvet arasnda bir fark var mdr? sorusuna Gazl yle cevap vermektedir: baredeki mana itibariyle ikisinin bir olmasna bir engel yoktur. Fakat biz ehvet derken vleni deil yerilen nefsin arzularn kastediyoruz. vleni ise Allah'n sfatlarndandr. O insanda var edilen bir gtr ki nefis, bedenine faydal olan eylere onunla nail olur. Ktlenen eyler, nefs-i emmarenin fiillerindendir. Ona uymakla bedeni lezzetlere ulalr. te bu ehvet zerine galebe edilirse nefsin arzular diye isimlendirilir. Zira o, vaktini geirmek iin fikre tabi olmak ve onu kullanmak ister. Fikir ise akl ve ehvet arasnda tereddt eder. Ne zaman fikir gc, akl tarafna meylederse o zaman ycelir, eref kazanr ve iyilikler hasl olur. Ne zaman fikir gc ehvet tarafna meylederse o zaman alalr, aalarn aasna der ve ktlkler hasl olur.558 Gazlye gre akl ve nefsin arzular ihtilafa dp muhakeme iin fikir gcne mracaat ettiklerinde Allah'n nuru akln yardmna komaktadr. Dier yandan eytann vesveseleri ve dostlar da nefsin arzularna yardm etmee koarlar. Bylece aralarnda savamak iin saf tutarlar. Eer fikir gc eytandan ve dostlarndan taraf olursa o zaman Allah'n nuru kaybolur. Bylece ilerdeki faydalar gremez ve ondaki lezzetin gururuna kaplr. ayet fikir gc Allah'n dostlarndan yana olursa o zaman Allah'n nuru ile hidyet olur. Bylece o andaki faydalar ona basit gelir ve ileride daha faydal olacak eyi tercih eder. Gazl akl iyi bir aaca, nefsin arzularn da kt bir aaca benzeterek bu hususu:
555 556

Gazl, hy, III, 16. amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 151. 557 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 152. 558 Gazl, Miznl Ahlak, s. 45.

85

Grmedin mi Allah nasl bir benzetme yapt. Gzel sz, kk yerde sabit, dallar gkte olan gzel bir aa gibidir. Aa Rabbinin izniyle her zaman yemi verir. Allah t almalar iin insanlar byle benzetmeler yapar. Kt szn durumu da gvdesi yerin stnden koparlm, karar (yerin stnde durma imkn) olmayan kt bir aaca benzer559 ayet-i kerimesiyle aklamaktadr.560 Gazl, ehvetin ar ve kt taraf olan hev dan kurtulmann zorluunu ok ak olarak ortaya koymutur. nsanlarn ounluunun ehvet ve hevlarna uyduklarn ve bundan alimlerin de kurtulamadklarn yle ifade eder: Allah bilen alimler insanlar Allah'a giden yola hidyet eder. Dnyann hakir bir ey olduunu inkraza urayacan (sona ereceini) bilirler. Ahiretin ehemmiyet ve devamn anlatrlar. Halkn ekserisi ise, gafildirler, ehvetlerine uymu ve ehvet uykusuna dalmlardr. Buna karlk din alimleri arasnda kendilerini uyaracak kimse yoktur. Kendiliinden bu gafletten uyanacak olursa da cehaletinden dolay yola giremez. Alimlerden doru yolu sormak istese de onlar doru yoldan ayrlm, hevya meyletmi bulur. Bu suretle iradesi zayflar ve yol gsteren olmad iin hakiki yolu arr. Alimler arzu ve hevlarna gre konuurlar; nk Allah yoluna girmemilerdir..561 lh yola girmeden hevdan kurtulmann mmkn olmadn belirten Gazl, sadece bilginin kurtulu iin kfi olmadn ve ar davranlarn dzeltilemeyeceini, ilim ile birlikte ilh yola uygun amelin mutlaka yaplmas gerektiini, ancak bylece hevdan kurtuluun mmkn olduunu ifade etmektedir. Ona gre hev ve nefisten daha iddetli bir karanlk yoktur.562 Gazlye gre hev mcadelesinde gerekli olan ehvet ve gazabn kknden sklmesi ve tamamen yok edilmesi deil, asl yaplmas gereken onlarn zapt edilip terbiye edilmesidir.563 Gazl, insann hev ile mcadelesinin hal zere olduunu belirtiyor. Bunlardan birincisi: Hevnn insana galip gelmesiyle onun esiri olmasdr. Artk insan kendisinde ona kar koyacak bir g bulamaz. nsanlardan ounun hali budur. Allah Kur'an'da hev ve hevesini ilh edinen ve Allah'n bir bilgiye gre saptrd, kulan ve kalbini mhrledii, gznn stne de perde ektii kimseyi grdn m? imdi ona Allah'tan sonra kim doru yolu gsterecek biliyor musunuz?564

559 560

brahim 14/2426. Gazl, Miznl- Ahlak, s. 44. 561 Gazl, hy, III, 171. 562 Gazl, Mecmuatr-Resil/ Miktl-Envr, s. 28, Dru Ktbil- lmiye, Beyrut, ts. 563 Gazl, Miznl-Amel, s. 42. 564 Casiye 45/23.

86

Burada zikredilen lhn manas, kendisine ibadet edilen mabut demektir. Mabut ise kendisine tabi olunan demektir. Kim ki btn tavr ve hareketleri ile bedeni arzularnn peinde giderse ite o, arzularn ilh edinmi ve ona tapm olur.565 kincisi; bunlarn ikisi arasndaki savan devamdr. Bu savata bazen nefis, bazen hev galip gelir. Bu durumdaki kul cihad iindedir; lrse ehid olur. nk Hz. Peygamberin u hadisine uymaya alyordu: Dmanlarnzla mcadele ettiiniz gibi kt arzularnzla (hev) da mcadele ediniz. bu hal Peygamberlerin ve Allah'n veli kullarnn dnda kalan insanlar iin byk bir mertebedir. ncs; insann hevsna galip gelip onu yenmesi ve ona hakim olmasdr bu byk bir nimet ve tam bir hrriyettir. nsann hevsnn kleliinden kurtulmasdr. Bu sebepten dolay Peygamberimiz yle buyurmutur: eytan olmayan hibir kimse yoktur. Benim de bir eytanm vardr. Ancak Allah eytanma kar bana yardm etti ve ben ona hakim oldum. Hz. mer hakknda da yle buyurmutur: mer bir yola girdii vakit eytan ondan kaar baka bir yola girer. Gazlye gre insanlardan niceleri bu mertebeye vardklarn zannederler, oysaki o hakikatte azgn bir eytandr. nk o arzularna tabi olur. Fakat arzular sebebiyle hastalanmaktadr.566 Nefsin arzularn, kusurlarn bilmek ve bunlarla mcadele etmek uzun ve zordur. Gazl bunun yolunu yle aklar: Allah bir kuluna hayr murat ettii zaman ona kati kusurlarn gsterir. Basiret sahibi olanlara kusurlar gizlenmez. Kusurlar bilindikten sonra tedavisi kolaydr. Ne yazk ki insanlarn ou kendi kusurlarn bilemezler.567

C. eytan Gazl kalbin nurlanmas ve kararmasnn iki sebebi olduunu sylyor: Bunlardan birincisi hayra davet eden htrann568 sebebine melek, ikincisi de erre davet eden htrann sebebine eytan denir. Hayr ilhamn kabule kalbi hazrlayan kuvvete de tevfik,569 eytann vesvesesini kabule kalbi hazrlayan kuvvetlere de iva570

565

Gazl, Miznl-Amel, s. 42; Gazl, Mkefetl-Kulb (Kalplerin Kefi), s. 377, ev. . Faruk Haznedarolu, ztrk Yavan, Selamet Akpnarl, Medine Yay., st., 2001. 566 Gazl, Miznl-Amel, s. 42-43. 567 Gazl, hy, III, 146. 568 Gazlye gre kalbe ilk gelen eyler htralardr. Yani dnce ve zikirden hsl olan eylerdir. radeyi harekete geiren bu htralardr. Zira niyet, azim ve irade, bir ey hatrlandktan sonra olur. u halde btn ilerin ba htralardr. Bkz: Gazl, hy, III, 59. 569 Gazlye gre tevfik, insann iradesi ve fiili ile Allah'n kaza ve kaderinin muvafk olmasdr. Bkz: Gazl, Miznl-Amel, s. 75. 570 artp doru yoldan karmak anlamnda bir Kur'an terimidir. Kur'an'da iva daha ok blisle balantl olarak alnmakta, bilhassa Hz. deme secde etmemesi sebebiyle lh rahmetten kovulan blisin insanlar Allah'a ulatran yoldan saptrmak ve mer snrlar ap azmalarn salamak amacyla aba gsterecei bildirilmektedir. Bkz: Ramazan Bier, va md., D A., XXI, 525, st. 2000.

87

ve hzlan571 denir. Melek Allah'n yle bir yaratdr ki onun n hayr ve ilmi ifade etmek, hakk kefetmek, hayr vad etmek ve iyilii emretmektir. Allah onu bunun iin yaratt ve insanlara hizmetle grevlendirdi. eytan da Allah'n yaratt yle bir varlktr ki, onun n melein annn tam zdddr. Yani erri ve ktl vadeder, irkin eyleri emreder. Vesvese, ilhamn; eytan, melein; tevfik de hzlann kartdr. Kalp, melek ile eytan arasnda gidip gelmektedir.572 Gazl bu ifadelerinde fiillerin oluumunda dnce ve dnce gcnn dndaki akld glerin tesirini birlikte ortaya koyuyor. Melein tesiriyle ortaya kan durumu kalbin nurlanmas olarak ele alyor. Zaten kalp ile nuru ayn manada kullanmaktadr. Ruhun aslndaki nurun, bir nevi zuhuru ile kalp nurlanmaktadr. eytann vesveseleriyle de kalp, beden tarafna ar dnmekte, alttaki madde alemiyle temasnn artmasndan ve gnahlarndan dolay isyan sebebiyle kararmaktadr.573 Gazlye gre kalp yaratl itibariyle melein ilhamyla eytann vesveselerini eit ekilde kabul edecek durumdadr. Bu taraflardan birini tercih, ehvetlere uymak ve hevsnn peinden gitmek veya bunlardan yz evirmek ve bunlarla muhalefetle mmkn olur. nsan ehvet ve gazaba uyarsa hev vastasyla eytann tasallutuna urar. Bu suretle kalp eytana yataklk yapm olur. Ancak ehvet ile mcadele eder ve onu nefsine musallat klmayp melekler ahlakna brnrse ite o zaman onun kalbi de meleklerin dolup tatklar bir merkez haline gelir. Gazl bu konuda Hz. Peygamberin u szn delil gstermektedir: Kalbe iki ynden bask gelir; biri meleklerdendir; hayr vadeder, hakk tasdik eder. Kalbinde bunu bulan bilsin ki bu Allah'tandr ve Allah'a hamdetsin. Dier vesvese de eytandan gelir; erri tevik eder ve hayrdan men eder. Kalbinde bunu bulan eytann errinden Allah'a snsn 574 Gazl, Abdullah b. Mesuddan rivayet olunan ancak kaynan belirtemedii bir hadiste Peygamberimizin yle buyurduunu belirtiyor.575 (Abdullah b. Mesud) Rasulallah bize bir izgi izdi ve ite bu Allah'n yoludur dedi. Sonra onun sanda ve solunda birer izgi daha birer izgi daha izdi ve Bunlarn her biri birer yan yoldur. Her birinin zerinde bu yan yollara sapmaya aran birer eytan vardr. Arkasndan da u

571

Allah'n buyruklarna boyun emeyen insanlardan yardmn kesmesi anlamnda bir terimdir. Bkz: lyas elebi, Hzlan md., D A., XVII, 419-420, st., 1998. 572 Gazl, hy, III, 60. 573 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 144. 574 Gazl, hy, III, 60.Gazl, Mkefetl-Kulb, s. 377. 575 Gazl Mkefetl-Kulb, s. 65.

88

ayeti okudu: te benim doru yolum budur. Ona uyun baka yollara uymayn ki sizi onun yolundan ayrmasn. Azabndan korunmanz iin Allah size byle tavsiye etti.576

1) eytann Kalbe Mdahale Yollar eytann amacnn hayr yerine erri iyi gibi gstererek, insan amel bakmndan iflas eden ve kendisine uyanlar arasna katmak olduunu577 syleyen Gazl, kalbi bir kaleye, eytan da bu kaleye girmeye alan dmana benzetmektedir.578 Gazlye gre eytann, kaleye benzetilen kalbe girmek iin kulland yollar ve szma yerleri, kulun bir ksm sfatlar olup bunlar oktur. Bunlardan bazlar unlardr: fke, ehvet, haset, hrs, oburluk, insanlara umut balamak, para ve mal dknl, taassup, hevya tabi olmak, bakalarna kin beslemek, acelecilik ve sebatszlktr.579 Gazl zellikle fke ve ehvetin, eytann giri yollarnn en byklerinden olduunu belirtmitir. Zira ona gre fke akl yok etmekte, bylece akln savunma makanizmas zayflaynca eytann ordusu hcuma gemektedir.580

2) eytandan Korunmak Gazl, eytann dmanlndan korunmak iin her eyden nce onu kiinin kendisinden uzaklatrmak gerektiini sylyor. Ancak ona gre dman kovalamak iin kuvvetini ve kulland silah bilmek lazmdr. eytann silah ise hev ve ehvettir. u halde insana yaraan, gelen her htra zerinde durup dnmek ve onun, melein ilham veya eytann vesvesesi olup olmadn aratrmaktr. Bu hususta hev ve hevesine deil, tam basiretine dayanarak gerekli aratrmay yapmaldr. Bunu da ancak takva nuru, basiret ve ilmin oalmasyla renebilir.581 Gazl, burada ilmi objektiflik diyebileceimiz basirete iaret ediyor. Davrana sevk eden motiflerin kaynaklarn aratrmamz ve bu aratrmay da hev gzyle deil basiret ve takva nuru ile yapmamz tlemektedir.582 Kalp kalesini dmandan korumak; kaplarn salamlatrmak ve gediklerini kapatmakla mmkndr. Kap ve gediklerini bilmeyen kimse elbette kaleyi koruyamaz. Kalbi eytann vesveselerinden korumak bortur ve herkese farzdr. u halde vcibe

576 577

Enam 6/153. Gazl, Bidyetl-Hidye, s. 17. 578 Gazl, hy, III, 71. 579 Gazl, Mkefetl-Kulb, s. 65-70; Gazl, hy, III, 71-91. 580 Gazl, hy, III, 71. 581 Gazl, hy, III, 66-67. 582 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 145.

89

ulamak iin lazm olan her ey de vaciptir. eytan defetmek de onun giri yollarn bilmekle mmkndr. Dolaysyla eytann giri yollarn bilmek vaciptir.583 Kalpteki eytan vesvesesini atmak ancak onun vesvese verdii eyden baka bir eyi anmakla mmkn olur. Gazl, Allah zikirden baka kalbe ne konulursa konulsun eytann vesvesesine yardmc olacan; dolaysyla kalbi eytann vesvesesinden korumann ancak Allah' anmakla mmkn olduunu, nk Allah' anmakta eytann nasibi olmadn sylemitir.584

D. Dnya Sevgisi Dnyann, din yolunun konaklarndan bir konak, yolcular Allah'a gtren bir yol, misafirlerin azklarn alabilmeleri iin akta kurulmu ssl bir pazar olduunu585 syleyen Gazl, dnya sevgisini her hatann ba olarak grmektedir.586 Gazl, dnya ve ahiretin tanmn da yle yapmaktadr: Dnya ve ahiret senin iki halinden ibarettir. lmden nce olup ok yakn olana dnya denir. lmden sonra olana ise ahiret denir.587 lim, marifet ve hrriyetten588 baka lmden nce zevkini tattn her ey senin dnyandr. lmden sonra yannda ne kaldysa, basiret sahiplerine onlarn da zevki vardr. Onlar her ne kadar dnya da yaplyorsa da dnyadan deildir.589 Gazlye gre dnyadan maksat ahiret iin rzk toplamaktr. nk insan yaratld zaman sade ve noksan yaratlmtr. Fakat kemle ermek ve meleklerin halini kalbine naketmek liyakatindedir. Bylece Allah'a layk bir kul olur. Bu hidyete kavumak, yahut Allah'n cemlini seyredenlerden olur manasndadr. Ona gre insann nihai saadeti ve cenneti budur. nsan bunun iin yaratlmtr.
590

nsann dnyada

bulunmasnn sebebi de bundan ibarettir.

Gazl, dnyann Allah'a, Allah'n dostlarna ve hatta dmanlarna dman olduunu sylemekte ve u noktalara dikkat ekmektedir: 1) Dnyann Allah'a Dmanl Allah'a giden yollar, Allah'n kullarna kapamaa almasdr. Bunun iindir ki Allah dnyay yarattndan beri dnyaya bir defa bile bakmamtr.

583 584

Gazl, hy, III, 61. Gazl, hy, III, 63; Gazl, Mkefetl-Kulb, s. 378. 585 Gazl, Kimys-Saade, s. 61. 586 Gazl, Kitabul-Erbin, s. 23. 587 Gazl, Kimys-Saade, s. 61; Gazl, hy, III, 491. 588 Hrriyet: ehvetlerin esaretinden ve dnya gamlarndan kurtulmaktr. Bkz. amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 190. 589 Gazl, Kitabul-Erbin, s. 23-24. 590 Gazl, Kimys-Saade, s. 61.

90

2) Dnyann Allah'n Dostlarna Dmanl Onlara kar trl sslerle sslenmesi ve kendi yaldzl parlakl ile onlar kuatmas sebebiyle onlar aldatmaa alp dnyadan kurtulmak iin ayrl aclarna onlar uratmasdr. 3) Dnyann Allah'n Dmanlarna Kar Olan Dmanl eitli hilelerle onlar aldatarak kendi tuzana drmek ve kendisine itimad ettirip balamakla cierleri paralayan hasretlere onlar sokmas ve ebedi saadetlerden onlar mahrum brakmasdr. Onlar saadet hasretiyle yanarak ve dnyann hilelerinden kurtulmak iin yardm dileyecek fakat kurtaramayacaklardr.591 Gazlye gre kim dnyadan ahiret iin azn alr, ondan yeme, giyinme, nikhlanma ve dier zaruri ihtiyalar, miktarnca alrsa tohumunu atm, ekinini ekmitir. Bu ektiini ahirette biecektir. Kim ki bu kervansarayda zevke dalm ve ahiretini unutmusa o kimse de helak olmutur.592 Gazl, bu konuda dnya hayat ile ilgili btn isteklerin topland Kur'an'daki u ayeti zikreder: Kadnlardan, oullardan, kantarlarca ylm altn ve gmten, otlaa salnm atlardan, davarlardan ve ekinlerden gelen zevklere ar dknlk, insanlara ssl gsterildi. Bunlar sadece dnya hayatnn geimidir. Asl varlacak gzel yer, Allah'n yanndadr.593 Dnyann zevki Kur'an'da hev olarak gemektedir: Kim Rabbinden korktu ve nefsini hevdan alkoyduysa ite muhakkak ki cennet onun varaca yerdir.594 Bilin ki dnya hayat bir oyun, elence ve ss kendi aranzda vnme mal ve evlat oaltma yardr. Bu tpk bir yamura benzer ki, bitirdii ot, ekincilerin houna gider. Sonra kurur. Onu sapsar grrsn sonra erp olur. Ahirette ise etin bir azap, mminler iinse Allah'tan bir mafiret ve rza vardr. Dnya hayat aldatc bir zevkten baka bir ey deildir.595 Dnya sevgisinin iine hev, kin, haset, riya, nifak, vnme ve vlme sevgisi gibi zatn ldrc sfatlarn hepsi girer. Bu kt huylar btn dnyadadr. Madd varlklar ise zhir dnyadadr.596 Gazlye gre, imandan sonra kfre dmenin sebeplerinden biri dnya hayatn tercih etmektir: 597
591 592

Gazl, hy, III, 452. Gazl, Kitabul-Erbin, s. 206. 593 l-i mran 3/14. 594 Nziat 49/40-41. 595 Hadid 57/20. 596 Gazl, Kitabul-Erbin, s. 205. 597 amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, s. 192.

91

 nandktan sonra Allah'a nankrlk eden, kalbi imanla yatm olduu halde inkara zorlananlar iin byk bir azap vardr. Bu onlarn dnya hayatn ahirete tercih etmelerinden ve Allah'n da inkar eden kavmi doru yola iletmeyeceinden tr byledir.598 Gazl, her eyin ortas makbul ve sevimli olduu gibi, dnyay sevmek hususunda da ortay takip etmek gerektiini sylyor. nk ifrat ve tefrit kt kabul edilir fakat ortas sevimlidir. Dnyay ahiret iin sevmek ve ahireti onun sayesinde mamur etmek iin dnyay zaruret miktarnca sevmek gerekir. Zaruret miktarndan fazla dnyay sevmek ve onun iin komak ifrat veya tefrittir.599 Gazl, Eer herkes dnyay terk ederse dnyay kim imar edecek?eklindeki bir soruya yle cevap verir: Rasulullah (s.a.v.), Dnya sevgisi btn hatalarn badr600 buyurmutur. Eer insanlar dnyay sevmezse, alem helake gider ve dnya harap olurdu. Geim yollar bozulur. Kalp ve bedenler birden helak olurdu. Ancak Rasulullah (s.a.v.), dnya sevgisinin mhlik olduunu ve tehlikeli olmasnn oklarnn kalbinden bu sevgiyi kaldrmayacan bildii iin nasihati terk etmedi. Dnya sevgisindeki tehlikeleri anlatmaya devam etti. Dnya ve ahireti iki kefeli teraziye benzeten Gazl,601 kendini, Rabbini, dnya zinetini ve ahireti bilen kimsenin basiret nuru ile devaml tefekkrde bulunarak, dnya megalelerinden yz evireceini belirtmitir.602 Dnyaya fazla aldanmann doru olmadn anlatan birok ayet ve hadisin bulunduunu syleyen Gazlye gre ahiret, dnyada kazanlacandan maneviyatmza ve maddiyatmza yararl olan eyleri dnyadan almamz gerekmektedir. nk dnya ahirete vesiledir. Dnyadan ahiret iin durmadan hissemizi almamz lazmdr. Dnya, ahiretin hatr iin ve ibadetlerimizi ancak bu dnyada yaplabildiimizden sevilecektir.603

E. Kibir Tedavisi ok zor amansz bir hastalk olan kibir, bir insann kendisini baka bir insandan daha byk, daha saygn ve daha kudretli grmesidir.604

598 599

Nahl 16/106-107. Gazl, Miznl Ahlak, s. 123. Gazl, hy, III, 497. 600 Acln, smail b. Muhammed, Keful-Haf ve Nenzill- lb amma tehara minel-Ehdis el-SinetinNs, I, 412, Msr, ts. 601 Gazl, Mihcl-bidin (Abidler Yolu), s. 108, ev. Mevlt Karaca, Hisar Yay. st., ts. 602 Gazl, Kitabul-Erbin, s. 208. 603 Gazl, Miznl Ahlak, s. 121-124. 604 Gazl, hy, III, 738. Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 74; Gazl, Bidyetl-Hidye, s. 72.

92

Gazlye gre kibir sznden genellikle nefsin gizli bir huyu ve harite uzuvlardan sadr olan davranlar olmak zere iki mana anlalrsa da bu tabirin, nefisteki gizli huy iin kullanlmas uygundur. Zira harici davranlar, bu gizli huyun tezahrlerinden baka bir ey deildir.605 Gazl, kibrin kendini beenmek (ucub) ten farkl olduunu sylemitir. Zira insan tek bana yaad zaman da kendisini beenebilecei halde, kibirlenebilmesi, yani kendisini bakalarndan stn grebilmesi iin bir evre iinde yaamas gerekir.606 Gazlye gre kibir eyin birlemesinden meydana gelmektedir: nsan nce kendisini bir mevkide grr, bakasn da bir mevkide farz eder. Ondan sonra kendi mevkisini ondan stn grr. Ona gre kibir ahlak bu ekilde domaktadr.607 Kibrin sebeplerinin ok dolduunu syleyen Gazl, bunlardan bazlarnn unlar olduunu belirtmitir: Dindarlk, ilim sahibi olmak, amel, servet, kuvvet, gzellik, asalet ve etrafnda ok kalabalk kitlelerin olmas gibi sebeplerdir.608 Gazlye gre insanlarn ou bunlarla kibirlenirler, byklk kompleksi iinde bulunurlar. Bu bak asnn dildeki neticesi kiinin sk sk ben, ben demesidir. Nitekim lanetli eytan Hz. Adem hakknda, Ben ondan daha hayrlym, beni ateten onu ise topraktan yarattn.609 demiti.610 Gazl Kalbinde zerre kadar kibir olan kimse cennete giremez hadisini yle aklamaktadr: Ululuk Allah'a has olan bir sfat olup kibirlenen kii, bu davranyla Allah'la yarmaktadr. nk byklk Allah'a mahsus bir sfattr. Kibir, insann hakk inkar etmesine ve halk hor grmesine sebebiyet verir.611 Kibrin cennete girmee engel olmas kul ile btn mminlerin arasna girdii iindir. nk kibir insanla cennetin kaplar demek olan mminlerin ahlak arasnda bir engeldir. Kibir cennetin btn kaplarn kapatr. nk kibirli insan, kendisi iin sevdiini dier mminler iin sevemez. Kibirlide benlik iddias bulunduundan mtevazi olamaz. Oysa tevazu takva sahiplerinin bata gelen faziletidir. Yine kibirlenen kimsede benlik iddias olduundan kinden, fkeden, hasetden kurtulamaz; drstl devam ettiremez, deerli tavsiyelere katlanamaz, insanlar knamak ve ekitirmekten kurtulamaz. Netice itibaryla kibirli stnln srdrmek

605
606

Gazl, hy, III, 738; arc, Gazlye Gre slm Ahlak, s. 193. Gazl, hy, III, 738. 607 Gazl, hy, III, 738. 608 Gazl, Miznl-Ahlak, s. 53. 609 Araf 7/12. 610 Gazl, Bidyetl-Hidye, s. 72. 611 Gazl, Kitabul-Erbin, s. 216-217.

93

iin ne kadar kt huy varsa, ister istemez hepsine der; ne kadar gzel huy varsa, erefini kaybetmek vehmiyle hepsinden mahrum kalr.612 Gazlye gre kibrin byklk ve iddet asndan derecesi vardr: 1. Allah'a kar kibirdir. Nemrud, Firavun, blis ve Allah'a inanmayp kendilerini ilh tanyan ve kul olmay kendilerine yedirmeyenlerin kibirleri bu cinstendir. Nitekim Firavun kibrinden dolay; Ben sizin en byk Rabbinizim613 demi ve Allah'a kul olmay kabul etmemiti. Bu tip insanlara kar Allah Ne sa, ne de Allahn yakn melekleri, Allah'n kulu olmaktan utanmazlar, ekinmezler614 buyurmutur. 2. Peygamberlere kar kibirlenmektir. Mekkeli mriklerin kibri bu cinstendir. Onlar hakknda Allah yle buyurmaktadr: Bizimle karlamay ummayanlar bize melekler indirilmeliydi yahut Rabbimizi grmeliydik deil mi? dediler. Andolsun ki onlar kendi ilerinde byklk tasladlar ve byk bir azgnlkla haddi atlar.615 Dier bir ayette de Hz. Peygamber hakknda zerine melek indirilmeli deil miydi? dediler616 buyurularak mriklerin Hz. Muhammede kar byklenmeleri ifade edilmektedir. Firavun ve evresindeki ileri gelenler hakknda Kur'an'da u ifadeler yer almaktadr: Sonra ayetlerimizle ve apak bir fermanla Musa ve kardei Harunu, Firavuna ve ileri gelenlerine gnderdik. Onlar ise kibire kapldlar ve bbrlenen bir kavim oldular. Bu yzden dediler ki u iki adamn kavmi bize klelik ederken biz kalkp bizim gibi olan iki adama inanr myz?617 3. Dier insanlara kar kibirdir. Bunlar dier insanlara kar kibirlenip hakaret gzyle bakarlar. Szlerini kabul etmezler, kendilerini iyi bilirler ve onlardan stn tutarlar. Gazlye gre bu kibir, yukardaki iki dereceden daha aada ise de iki sebepten dolay onlardan daha byk saylr. Birincisi; byklk Allah'n sfatdr. Hibir eye gc yetmeyen kul kibirlendiinde Allah'n sfatnn kendinde olduunu sylemekle, onunla ortak olmak istemitir. Gazl, byle bir kimseyi padiahn tacn bana geirip tahtna oturan kimseye benzetir. Bu kiinin de padiah tarafndan ne cezaya arptrlacan herkesin bildiini syler. kincisi; insann ululuk taslad kibir, hakk doruyu dierlerinden kabul etmesine engel olur. Byle insanlar din konularda tarttklarnda biri doruyu syleyince, kibir sebebiyle onu kabul etmez, inkar ederler. Bu ise mnafklarn ve

612 613

Gazl, hy, III, 740. Naziat 25/21. 614 Nisa 4/172. 615 Furkan 25/21. 616 Enam 6/8, Ayrca bkz: Zuhruf 43/52. 617 Mminan 23/45-47.

94

kafirlerin ahlakdr. Bunlar hakknda Ona Allah'tan kork denildii zaman gururu kendisini gnah ilemeye gtrr618 buyrulmaktadr. Gazlye gre insanlara kar da olsa kibir ok yanl bir yoldur. nk bu hal, insanlardan balamak suretiyle Allah'a kibretmee kadar insan srklemektedir. blisin Ben ondan daha hayrlym. Beni ateten onu ise topraktan yarattn619 eklinde kibirlenmesi, Allah'n kendisine yapmasn emrettii secdeyi yapmamaya sevk etmitir. Balang Ademe kar kibir ve onu ekememezlik iken neticede Allah'n emrine kar gelmekle ebediyen helakine kadar gitmitir.620 Gazl, insan helake gtren rezaletlerden biri olarak kabul ettii kibirden korunmak iin iki yol neriyor: Birincisi; dorudan doruya kibir duygusundan korunma abasdr. kincisi ise kibir duygusunu meydana getiren amillerin etkisinden kurtulma abasdr ki bu miller soyluluk iddias, gzellik, zenginlik, makam ve mevki, ilim ve ibadet okluudur.621 Gazl kalpten kibrin kmas iin unlar tavsiye etmektedir: Byk insan Allah katnda deerli olandr. Bu da son nefeste ortaya kacak olan bir srdr. Sonun ne olaca da belli deildir. Allah'n kullarnn ne durumda olacan bilemeyecein iin son annn kt olmas korkusu kibirlenmekten uzak kalmana sebep olmaldr. u an kendinin iyi olduu hakkndaki kanaatin ve imanl olman, ileride bu durumlarn deimeyecei anlamna gelmez. nk Allah kalpleri deitiricidir. Dilediini hidayete erdirir, dilediini de saptrr.622 F. fke Gazl, fkenin(gazap)bir rezilet olduu hkmne varmadan nce bu duygunun insanda nasl meydana geldiini psikolojik bir slupla anlatmaa alyor. Gazlye gre insan, kendi varlna ynelen tehlikelere kar kendisini korumak temaylnde yaratlmtr. Byle bir tehlike karsnda kan beyne hcum eder. fkenin iddetine gre bazen sanki karanlk bir bulut beyni kaplar ve dncenin merkezini, dolaysyla duyu organlarnn faaliyetini etkiler. Bylece, insann gz kararr ve hareketlerinde dzensizlik belirir. fke atei kendisinde dalgalanmaya balayan kimsede eytana yaknlk kuvvetlenir. Nitekim eytan Beni ateten onu kuru bir balktan yarattn 623 demiti. Atein ii, hareket etmek, dalgalanmak, rahat duramamak olduu gibi, topran ii de; skin ve rahat durmaktr. O halde zerinde fke galip olan kimsenin, Hz. Ademden daha ok eytanla
618 619

Bakara 2/206. Araf 7/12. 620 Gazl, hy, III, 742-747; Gazl, Kimys-Saade, s. 554-555. 621 Gazl, Bidyatl-Hidye, s. 73. 622 Gazl, Bidyatl-Hidye, s. 73. 623 Araf 7/12.

95

ilgili olduu anlalr. Gazl Peygamberimizin Gazap sirkenin bal bozduu gibi iman bozar buyurduunu belirterek konunun nemine dikkat ekmektedir.624 Gazl ifrat, tefrit ve itidl olmak zere fkenin deresi olduunu sylemitir: 1. frat lsne varan fke, akl ve dinin kontrolnden kan bir hal olup bu durum insann basiret, dnce ve irade (ihtiyar) sini engelleyerek, onu bir nevi cebir altna sokar. frat lsndeki fke, insana; szlerinde, fiil ve hareketlerinde akla gelmeyecek taknlklar yaptrr. 2. fke duygusunun tefriti yani zayfl da insan ahsiyetsizlie gtrr. Bu sebeple fke duygusundan mahrumiyet, insan iin bir takm problemlere sebebiyet verebilir. 3. tidl noktasndaki fkeyi Gazl hamiyet625olarak niteliyor ve bu ldeki bir fkeyi fazilet olarak kabul ediyor. u halde ona gre ifrat ve tefrit lsndeki fke rezilet, buna karlk beden ve ahlak hayatn devam, mukaddes deerlerin korunmas iin gerekli olan mutedil bir fke ise fazilettir.626 Gazlye gre her derdin devas, derde tehis edip sebebini ortadan kaldrmakla mmkndr. Bunun iin her eyden nce fkenin sebeplerini bilmek lazmdr. fke duygusunun sebepleri; stnlk taslama, huylar ztlar ile tedavi edilir.627 fke reziletinin tedavi ve slah edilememesi, kin dediimiz kt huyu dourur. Bylece fke gelip geici olmaktan karak insann kalbinde devamllk kazanr ve bu hal, baka bir reziletin domasna yol aar ki o da hasettir.628 bbrlenme, kendini beenme, aka, latife, dmanlk, hakszlk, ar servet ve mevki hrs gibi kt huylardr. Ona gre btn bu

G. Haset nsanlar sahip olduklar imkanlar bakmndan eit durumda deildirler. Bu sebeple bir insann kendisinden daha fazla imkan ve nimetlere sahip olan dier insanlara kar tavr genellikle iki ekilde olur: Ya onlarn byle bir nimete sahip olmasn ok grp onlarn elinden gitmesini ister ki bu hasettir. Ya da byle bir istei olmakszn kendisinin ayn nimetlere sahip olmasn ister ki buna da gpta denir.629

624 625

Gazl, hy, III, 370-371; arc, Gazlye Gre slm Ahlak, s. 188. Hamiyet; namus, eref ve din gibi stn deerlere ynelik saldrlar karsnda fkelenme, utan verici bir ii yapmaktan kanma gibi anlamlarda kullanlan ahlak terimidir. Bkz. Mustafa arc, Hamiyet md., D A, XV, 481, st., 1997. 626 Gazl, hy, III, 376; Gazl, Miznul-Ahlak, s. 114: arc, Gazlye Gre slm Ahlak, s. 188-189. 627 Gazl, hy, III, 385391. 628 arc, Gazlye Gre slm Ahlak, s. 190. 629 Gazl, hy, III, s. 425426;

96

Gazlye gre haset, taatleri bozan, kulu bir ok gnaha sevk eden, onu yormaktan ve faydasz dertlerle uramaktan baka ie yaramayan, aksine onu her trl gnaha iten ve kalplerin lmesine sebep olan irkin bir huydur. Haset eden bir kimsenin Allah'n nimetlerine dman olmas Onun iradesine kar gelmesi ve hkmne kzmas, onun hak yoldan saptp perian olmas iin yeterlidir.630 Hasedin agzllk ve tamahkrlktan kaynaklandn syleyen Gazl, haset edenin merhametsiz ve devaml ii iini yiyen bir kimse olmas hasebiyle dnyada iinin darlnn bitmeyeceini belirtmitir. nk byle kiilerin evresinde Allah'n kendilerine nimet olarak ilim, mal ve makam verdii arkada ve tandklar her zaman var olacaktr. Dolaysyla bunlar lene dek hep sknt yaayacaktr. Dier taraftan yaptklar iyilikler de boa gidecektir. Nitekim Peygamberimizin Haset atein odunu yedii gibi iyilikleri yer bitirir631 buyurmas hasedin ne byk bir ktlk olduunu ortaya koymaktadr.632 Gazlye gre, haset yle bir illettir ki bir ok alimleri doru yoldan saptrmtr. Ona gre ilim ve marifet sahibi olan insanlar bu illetin etkisi altnda hayret ve acz iinde kalrsa, cahil insanlarn bu afet karsndaki halleri nasl olacaktr?633 Gazlnin bu endiesi boa deildir. Zira o din konularda yazm olduu baz kitaplar hakknda kimi hasetilerin; o kitaplarda, nceki mezhep ve kelm alimlerinin grlerine muhalif szler olduunu sylemelerine zlm ve kendi kendini teselli babnda yle demitir: Ey efkatli ve samimi karde, sen rahatna bak; tatl cann zme, fkenin iddetini biraz azalt. Onlarn dediklerine kar sabret ve gzelce onlardan ayrl634 ayetinde iaret edildii gibi onlarn haset edip iftira atmalarn nemseme ve bilmeden kfr ve dallet iinde olsalar da nem verme... hem bu sz iitmedin mi? Kurtulu midi vardr btn dmanlklardan Fakat selametle kalnmaz haseti olanlardan.635 Gazl hasedin psikolojik ve sosyal olarak u yedi sebepten biri ile meydana geleceini belirliyor: 1. Dmanlk 2. Hor grmek 3. Kibirlenmek 4.Taaccp, yani aknlk ve hayranlk 5. Gayesine ulaamamak korkusu 6. Makam ve mevki ihtiras 7. Allah'n kullarna verdii nimetlere kar cimrilik. Bu sebeplerin biri veya birka hatta tamam baz kimselerde toplanabilir. Bu sebepler oaldka haset hastal da artar. Ancak tek sebepten dolay haset edildii enderdir.636
630

arc, Gazlye Gre slm Ahlak, s. 190; Gazl, Miznul-Ahlak, s. 59; Gazl, Kimyas-Saade, s. 474; Gazl, Kitabul-Erbin, s. 178. 631 bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvin, Snen, Zhd, 22, st., 1983. 632 Gazl, Bidyetl-Hidye, s. 70. 633 Gazl, Mihcl-bidin, s. 184. 634 Mzemmil 73/10. 635 Gazl, Faysalut-Tefrika, s. 75. 636 Gazl, hy, III, s. 440446.

97

Gazl hasedin insana be ekilde zarar verdiini sylyor: 1. Haset ibadet ve taati bozar. 2. Haset sahibini gnaha sokar. 3. Haset sahibine lzumsuz yere bitkinlik, zahmet ve znt verir. 4. Haset edenin kalp gz kr olmutur. 5. Haset eden daima eksiklik ve mahrumiyet iindedir.637 Hasedi kalbin nemli hastalklarndan biri olarak kabul eden Gazl, bu hastalklardan kurtulmann ilim ve amel ile mmkn olacan belirtmitir. limden maksat; insann hasetle, haset ettii kimseye hibir zarar veremeyeceini dnya ve ahirette bedbaht olmann tesinde hibir yarar salamayacan bilmesidir.638 Gazl, insann empati639 sayesinde de bu hastalktan kurtulacan sylemitir: Aslnda kii kendisi iin istediini, dier mslmanlar iin de istemedike, gerek iman sahibi olamaz. O halde bollukta ve darlkta mslmanlarla paylamas, onlarla beraber hareket etmesi gerekir. Mslmanlar birbirine bal tek bina gibidirler. Bir uzuv rahatsz olunca tm azalarn rahatszlk duyduu bir vcut gibidirler.640 Gazl insan doru yoldan uzaklatran btn bu reziletlerden kurtulu iin tevbeyi adres olarak gstermektedir. Tevbe din yolunda ilerlemenin ilk admdr. Yoldan kp eriat ve akl nuru ile yeniden doru yola girme ans elde ettikten sonra, tevbe etmekten baka kar yol yoktur. nk tevbe yolunu armn yeniden yola gelmesi, kulu yce Allah'tan uzaklatran yoldan, Ona yaklatran yola dnmesidir.641 Netice olarak Gazlnin eserlerinin ounda rastlanan fazilet ve reziletlerle ilgili konularn zenginlii; insanlar istikamet zere hakkn yolunda yrmeleri, kt huylardan kanarak, sapkla dmemeleri hususunda irad vazifesi grmektedir. Aslnda Gazlnin hy, Kimyas-Saade, Mizrul-Amel, Bidyetl-Hidye, Kitabul-Erbin fi Usulid-Din, Ravdatt-Tlibn, gibi eserlerinin ieriini dndmzde onun insanlar hidyet yoluna, dorulua, ahiret saadetini kazanmaya, dallet ve sapklktan kanmaya davet hususunda gayret ve azmini grebiliriz. Belki hayatn buna adadn sylesek abartm olmayz.

637

Gazl, Mihcl-bidin, s. 184-185; Gazl, hy, III, s. 432-336; Gazl, Kimys-Saade, s. 476-475; Gazl, Kitabul-Erbin, s. 178-179.. 638 Gazl, hya, III, s. 432-336; Gazl, Kimys-Saade, s. 476-475; Gazl, Kitabul-Erbin, s. 178-179. 639 Empati, kiinin kendisini bakasnn yerine koyarak, onun duygularn, isteklerini, dncelerini ve eylemlerini anlayabilme yeteneidir. Empatiyle ilgili geni bilgi iin Bkz. stn Dkmen, letiim almalar ve Empati, letiim Yay., st., 2002. 640 Gazl, Bidyetl-Hidye, s. 71. 641 Gazl, Kimys-Saade, s. 591; Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 5.

98

VI. Gazlye Gre Hidyet Ve Dallette Kullarn Sorumluluu

Hidyet ve dalletin bir taraftan Allahn idaresi ve takdiri dier taraftan da kulun iradesi ve gcyle ilgili bir konu olduunu daha nce zikretmitik. Bu balamda Gazlnin irade ve kullarn fiilleri hakkndaki grlerinin de hidyet ve dallete bak konusunda bizlere k tutaca kanaatindeyiz. Gazl ncelikle Cebriyye642, Mutezile ve Ehl-i Snnetin irade ve insann filleriyle ilgili grlerini eletirir: Kim yapt ilerde kendisinin hibir irade ve kesbinin olmadn sylyorsa o cebr (kendisine verilen irade g ve sorumluluu inkr etmekte) dir. Kim irade ve fiilinin kendisine ait olduunu, kulun fiilini Allahn deil kendisinin yarattn sylerse o kimse kader (kaderi inkr eden)dir. Bunlarn her ikisi arasnda orta yol tutarak, Allah hlik, kul ksibtir, diyenler de kesbiyecidir.643 Gazl Cebriyye, Mutezile ve Ehl-i Snnetin hidyet ve dallet meselesini de kapsayan kader ve irade hrriyeti konusundaki grlerini krlerin fili tarif eden aklamalarna benzetmi bu grlerin doru ve yanl ynleri bulunduunu belirttikten sonra meselenin akl ve tecrb bilgiler yoluyla zmlenemeyecei sonucuna varmtr. Ona gre bu glk Allahn zat, sfatlar ve fiilleri itibariyle zaman kategorisiyle snrl olmamasna karlk bizim zamanl varlk olmamz ve zaman kalplar iinde dnmemiz gibi sebeplerden ileri gelmektedir.644 Gazlye gre kulun ii her ne kadar kesb ise de Allahn iradesi dnda deildir. nk evrendeki her trl olay; gnllerin meyilleri ve hatta gzlerin baklarna varncaya kadar her ey Allahn kaza ve kaderiyle, irade ve dilemesiyle olmaktadr. Ancak kullarn fiillerini Allahn yaratmas kesp yoluyla bu ileri onlarn kudretinde olmaktan karmaz.645 Gazl yaplan ileri iki ksma ayrmaktadr: Bunlardan birincisi kulun bizzat kendisi tarafndan yaplan ilerdir. Bunlar retilmesi iin lh kitaplar indirilmi, peygamberler gnderilmitir. Bu ksma giren ileri yapmak iin akla ihtiya vardr. nk akl sorumluluk iin bir delil olmakta ve kulun gidecei yolu aydnlatmaktadr. kincisi, yaptklarnn bir karl olarak kulun bana gelen mkfat veya ceza tr ilerdir. Bu ksma giren iler, bir ynyle Allahn elinde, dier ynyle kulun elindedir.
642

Cebriyye; sorumluluk douran fiillerin sadece insan iradesiyle gerekletiini ileri sren itikad bir mezheptir. Szlkte kaderiye kadere mensup olan, kader taraftar manasndaki kaderden gelmekle birlikte ilk dnemlerden itibaren bu anlamn aksine sorumluluk douran fiillerle ilgili ilh kaderi reddedenleri ifade etmek zere kullanlmtr. Er kelmcs olan Badd,Kaderriyeyi Mutezilenin dier bir ad olarak kaydetmitir. Bkz. lyas zm, Kader md., D A., XXIV, 64-65, st. 2001. 643 Gazl; Eb Hamid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-Din, IV,15, ev. Ahmed Serdarolu, Bedir Yay., st., 1975; Gazl, Mecmuatr-Resil/Ravdatt-Tlibin ve Umdets-Slikn, s. 24-25. 644 Yavuz Dallet md., D A., VIII, 430. 645 Gazl, hy, I, 282-283, Ayrca bkz: Mustafa arc, Gazl md., D A., XIII, 502, st., 1996.

99

Sonuta her ikisi de ancak kulun yaptklarnn bir karldr.646 u ayet de bunu ifade etmektedir. Banza gelen herhangi bir musibet kendi ellerinizin yapt iler yzndendir. Allah ilediklerinizden birounu affeder.647 Gazl yaplan bir ite kulun irade ve sorumluluu hususunda celldn, hrszn elini kesmesini rnek gstermektedir: Bu olaya bakan kimse, eli kesen cellattr dese, bu sz dorudur. Allah, celladn eli ile onun elini kesti demek de dorudur. nk kesme ii ilk yaratlma ynyle Allaha ait olduu iin, mecazen byle denilebilir. Bu ite hrsz kendi elini kesti demek de uygundur. Zira elin kesilmesine sebep olan onun ilk olarak yapt hrszlktr. Kesilme ii onun yapt bir sutan dolay bana gelmitir. Bu durumda elin kesilmesi yaratlma ynyle Allaha aittir. Dier taraftan iledii hrszln bir karl olarak da kula aittir. Burada biri dierine ters dmemektedir.648 Gazlye gre kul btn ilerinde, szlerinde ve hallerinde Allaha muhtatr. nk Onsuz hibir fiil olmaz. Kul ilh irade iinde dnp durmaktadr; ancak insan yapt ite hayvanlar ve cansz varlklar gibi mecbur ve mahkum deildir. Eer byle olsayd Allahn hibir kudreti ve tercihi olmayan bir kula kitap indirmesinin, peygamber gndermesinin ona baz ileri emredip, bazlarn yasaklamasnn bir anlam olmazd. u halde insan ya kendisini saadete gtrecek iler iinde Allah'n zel yardm ile desteklenir hayr yapar; ya da sonu cehenneme gidecek sebepler arasnda kendi haline terk edilmi, nefsi ile ba baa braklm olup kt iler yapar.649 Burada insan ile kulun kudreti arasndaki fark udur: Allah'n ezel kudreti bir eyi yaratmada mstakildir. Fakat kulun kesbine (bir ii yapp sorumluluunu stlenmesine) etkisi yoktur. Kulun sonradan yaratlan kudreti ise, kesbte (bir ii icra edip sonucunu stlenmede) mstakildir. Onun da fiilin yaratlmasna bir etkisi ve dahli yoktur.650 Ancak Allah kimin hidyete ereceini, kimin hidyeti kabul etmeyeceini bilmektedir.651 Diyebiliriz ki Gazlye gre hayr-er, fayda-zarar, iman-kfr, kurtulu-hsran, azgnlk-doruluk, taat-isyan ve irk gibi fiilleri yaratan Allah'tr. Onun hkmn bozacak ve kazasn reddedecek hibir kuvvet yoktur; O dilediini saptrr, dilediini doru yola hidyet eder.652 Allah dileseydi btn insanlar hidyete erdirirdi.653

646 647

Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 27. r, 42/30. 648 Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 27. 649 Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 28. 650 Gazl, Ravdatt-Tlibn, s. 27. 651 Gazl, Mizanl-Ahlak, ev, H. Ahmed Arslantrkolu, s. 193, Salam Kitabevi, st., 1974. 652 Nahl 16/93. 653 Rad 13/31.

100

Allah yaptndan sorumlu tutulamaz, onlar ise sorguya ekileceklerdir654 ayetleri bu hususu izah etmektedir. Gazl, buna akl bir delil getirerek yle der: Eer gnah ve crmler Allah'n iradesi dnda kalrsa Allah'n dman olan lanetlenmi eytann iradesine uygun olmalar ve onun iradesiyle olan ilerin, Allah'n iradesiyle olan ilerden fazla olmas gerekir. O zaman isyan ibadetten ok olur. Hlbuki btn gnahlar Allah'n iradesinin hilafnadr. Bu ise zafiyet ve acziyetin son haddidir. Kainat sevk ve idare eden Allah acziyet ve zafiyetten mnezzehtir. Kullarn tm ileri hayr olsun er olsun Allah'n yaratmasyladr. u kadar fark iledir ki, Allah'n hayra rzas var, erre ise rzas yoktur.655

654 655

Enbiya 21/23. Gazl, hy, I, 283-284.

101

SONU
Kelm ilminin nemli konularndan olan hidyet ve dallet, Allah ve kulun iradesi sonucu olumaktadr. Hidyet ve dalletin gereklemesi, kelm ekolleri arasnda tartma konusu olmutur. Cebriye, hidyet ve dallet konusunda insannn irade ve sorumluluunu grmezden gelerek insan adeta robotlatrarak icbar altnda brakrken Mutezile, kulun kendi fiillerinin yaratcs olduunu, onun sorumlu tutulabilmesi iin hidyet ve dalleti seme hrriyetine sahip olmas gerektiini savunmutur. Bu anlamda hidyet ve dallete ilh iradeyi gzard eden farkl anlamlar vermilerdir. Ehl-i Snnet alimleri ise bu mevzuda iki zt dnceyi birletirir mahiyette bir gr ortaya koymulardr. Onlara gre kullara ait fiiller, hidyet ve dallet de dahil olmak zere hereyi yaratan Allahtr. Ancak kullarn hidyete erme ve dallete dmeleri onlarn hr iradeleri ile yaptklar seim zerine Allah tarafndan yaratlmaktadr. Dolaysyla insann sorumlu tutulmas hidyet ve dalleti seme zgrlnden kaynaklanmaktadr. u halde Allah Hlik, kul ise Ksibdir. Doru yolu bulmak, aklamak, rehberlik yapmak, doru yolu gstermek, ilham etmek, irat etmek, iyilik ve yumuaklkla yol gstermek anlamlarna gelen hidyet kelimesi h-d-y kknden bir mastar olup; terim olarak kfr, irk ve sapklklardan kurtularak, slm'n aydnlk yoluna girmektir. Asl hidayet Allahtan gelir. Bunun anlam, insann doru yolu bulmasn salayan Allahtr. Insanlara hidayeti anlatan peygamberleri ve kitaplar gnderen Odur. Hidayet, Kur'an'n en nemli kavramlarndan birisidir. Zira Kur'an, kendisini bir hidyet rehberi olarak tantmaktadr. Kur'an'a gre mutlak Hd, Allah'tr. Bununla beraber peygamberlerin ve Kurandaki kevn ayetlerin de insanlarn hidyetine sebep olduklar bilinmektedir. Hidayetin kart dallettir. Dallet d-l-l fiilinden mastar olup szlkte sapmak, sapknlk, yolunu armak, kaybolmak, helk olmak, unutmak, mnlarna geldii gibi bilerek veya bilmeyerek, az veya ok doru yoldan sapmak anlamlarna da gelir. Terim olarak dallet, Allahn peygamberleri ve ayetleriyle haber verip gsterdii doru yoldan (srat- mstakimden) sapmak, ayrlmak ve doru yolu terk etmek demektir. Dallet kavram Kuranda daha ok kfr ve inkar kapsayan sapklk olarak kullanlmaktadr. Kur'an'da verilen bilgilere gre kibri ve isyan nedeniyle ilh rahmetten kovulmu olan eytan, insannn hev ve hevesi, bilgisizlik, toplumun nde gelen kiileri ve tapnma vastas olmalar bakmndan putlar, dallete sevkedici varlklardr.

102

almamz incelendiinde grlecei zere Gazl, Ehl-i Snnet ekolne mensup nemli bir kiilik olmasna ramen deerlendirmelerinde kendisinden nceki alimlere kr krne uymak yerine olaylar zgn bir yaklamla irdeleyip deerlendirmeyi uygun gryor. Bu balamda hidyet ve dallet kavramlarn da deerlendirirken ayn yntemleri izlediini bir baka deyimle sadece cebir ve itizal ehlini deil ayn zamanda Ehl-i Snnetin de bu konudaki yaklamlarn tenkit etmi, olaya sadece bir kesp ve halk farkyla yaklalamayacan ifade etmitir. nsann hidyete ulamasn rt, tesdid, teyid kavramlaryla aklayan Gazlye gre hidyetin neticesi iman; dalletin neticesi imanszlktr. nsann kalbi, hem imana, hem de kfre doru eilmee elverilidir. Kalbin imanla kfrden birini tercih etmesi iin mutlaka ekici bir sebep icabeder. Hidyeti de dalleti de ancak Allah yaratr. Yani gnllere iman sevdiren sebepleri Allah yaratt gibi, kfr tarafn tutturan sebepleri yaratan da O'dur. Kullarndan istediine hidyet; istediine dallet verir. Allah'tan baka insanlar hidyet ve bahtiyarla eritirecek, yahut dallet ve hsrana drecek hakiki bir fil yoktur. Allah'n hidyet ettiini kimse saptramaz. Allah'n sapttn kimse doru yola getiremez. Ancak Allah'n hayra rzas var, erre ise rzas yoktur. Yalnz, Allah'n bir kulunda dalleti yaratmas, o kulun, kendi arzusu ile sapklk yolunu tutmu olmasndandr. Yoksa, kul iradesini, yeteneklerini dallete yneltmedike Allah onu cebren dallete sevk etmez. Gazlnin Allah'n insanlara olan hidyetini derecede ele aldn grmekteyiz: Birincisi Allah'n herkese hayr ve er yollarn bildirmesidir ki bu genel bir hidyettir. kincisi genel hidyetin tesinde mchade sonucu gerekleen hidyettir ki burada Allah'n kullarn halden hale ykseltmesi sz konusudur. ncs ise velilik makamndakilerde ve peygamberlerde doan bir nurdur ki onunla hidyet olunur. Gazlye gre hidyetin bu mertebesine, insan akl ve ilmiyle ulaamaz. Ona gre gerek hidyet budur. Kanaatimizce onun hidyeti bu ekilde derecelendirmesinde tasavvufi kimliinin etkisi olduu sylenebilir. Gazlye gre btn lh kitaplar, insanlar iin birer rahmet ve insanlara doru yolu gsteren kutsal rehberlerdir. Kur'an kutsal kitaplarn sonuncusu olup Allah'n korumas altna ald, Mslmanlar, dnyada selamet, ahirette ise saadete ulatracak bir hidyet rehberidir. Gazlye gre Peygamberler de insanlar Allah'n dinine davet etmekle beraber her istediklerini hidyete erdirememektedirler. Gazl insandaki basiretin de hidyete vesile olduunu syleyerek bu konuda farkl bir yaklam getirmitir. Gazlye gre basiret gz kapal olanlar krlerden de fena

103

insanlardr. Gazl, eytann kalbe gidi yollarn da bildirenin basiret nuru olduunu sylemitir. Delleti, sapklk olarak deerlendiren Gazl, ehvet, kibir, dnya sevgisi, ve haset gibi reziletlerin insann doru yoldan ayrlp dallete dmesinde etkili olduunu beyan etmitir. Ona gre insan tevbe-iman-salih amel lsnn neticesinde dalletten hidayete ulamaktadr.

104

B BL YOGRAFYA
ABDULCEBBR, el-Kd Abdullah b. Ahmed, erhu Uslil-Hamse, (Nr. Abdlkerim Osman), Mektebetl Vehbe, Kahire, 1988. ABDULBK , M. Fuat, el-Mucemul-Mfehres li el-Fazil-Kuran- Kerim, ar Yay., st. 1990. ABDULHAM D, rfan, slmda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, ev. M. Saim Yeprem, Marifet Yay., st. 1983. -------- Cehmiyye md., D A.,VII, 205-208, st. 1993. ACLN, smail b. Muhammed, Keful-Haf ve Nenzill- lb amma tehara minelEhdis el-Sinetin-Ns, Msr, ts. ALTINTA, Ramazan, Kuranda hidyet ve Dallet, Pnar Yay. st. 2003. M D, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed, Gayetl-Merm fi ilmil-Kelm, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 2004. ASIM EFEND , Ebul-Keml Ahmed, Okyanusul-Basit fi Tercmeti Kmusil- Muhit, st. 1304. AYDIN, Ali Arslan, slm nanlar ve Felsefesi, ar Yay., st., 1980. BADD, Ebu Mansr Abdulkhir b. Tahir, Usld-Din, Drul-Fikr, Beyrut 1998. BKILLN, Kd Eb Muhammed b. Et-Tayyib, Kitb Temhdil-Evil ve TelhsdDelil, (Nr. Richard McCARTHY), el-Mektebet-arkiyye, Beyrut 1957. B ER, Ramazan, Mtrdye Gre Hidyet Engel Olan Beeri Zaaflar ve Tezahrleri, Cumhuriyet nv. lahiyat Fak. Dergisi, Cilt,VIII, Sivas 2004.
--------

va md., D A., XXI, st. 2000.

B LMEN, . Nash, Kuran Kerimin Trke Meali Alisi ve Tefsiri, Bilmen Yay. st. ts. BOER. T. J. De, slmda Felsefe Tarihi, ev. Yaar Kutluay, Anka Yay., st. 2001. BURSEV, smail Hakk, Tefsiru Ruhul-Beyan, Eser Yay., st. h. 1379. AATAY, Neet, ubuku, . Agah, slm Mezhepleri Tarihi I, Ankara niversitesi Basmevi, Ank. 1965. ARICI, Mustafa, Gazzl md., D A., XIII, st. 1996. -------- Hamiyet md., D A, XV, st. 1997. ELEB , lyas, Hzlan md., D A., XVII, 419-420, st. 1998. CERRAHOLU, smail-Koyiit, Talat, Kuran Kerim Meal ve Tefsiri, D B., Yay., Ank. 1999. 105

CVEYN, Abdulmelik b. Ebil-Mel Ktbis-Sakafiyye, Beyrut 1985.

mamul-Harameyn, el- rd,

Messeset

UBUKU, . Agah, Gazzl ve phecilik, A F., Yay., Ank. 1989. -------- Gazzl ve Batnlik, Resimli Posta Matbaas, Ank. 1964. -------- slm Dncesi Hakknda Aratrmalar, A F., Yay., Ank. 1983. D. B. Mac Donald, Mehdi md., A., VII, Milli Eitim Basmevi, st. ts. DEM RC , Krat, Hull md., D A., XVIII, st. 1998. DEVELL OLU, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ank. 1982. DIMAK, Eymen, Putperestlik md., A, IV, Dergah Ofset, st. 2000. DOAN, Ltfi, Ehl-i Snnet Kelmnda Er Mezhebi, Rzgarl Matbaa, Ank. 1961. DKMEN, stn, letiim almalar ve Empati, letiim Yay., st. 2002. DNMEZ, . Kfi, slmda nan badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, M FAV., Yay., st. 1997. DNYA, Sleyman, mam Gazl ve man-Kfr Snr, ev. Ahmet Turan Arslan, Risale Yay., st. 1992. ECE, Hseyin K, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yay., st. 2000. EAR, Ebl Hasan Ali b. smil, Makltul- slmiyyin ve htilfil-Musalln, Mektebetn-Nahdatil-Msriyye, Kahire, trs. --------- el- bne an Uslid-Diyne, Mektebetl-Dril-Beyan, am 1993. -------- Lma fir Red ala Ehliz-Zey vel-Bida, Msr 1955. FURAT, A. S., eytan md., A, XI, st. 1979. GAZL, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-Din, ev. Ahmed Serdarolu, Bedir Yay., st. 1975. -------- el- ktisd fil- tikd, Ankara nv. lahiyat Fak. Yay., Ank. 1962. -------- Mihcl-bidin (Abidler Yolu), ev. Mevlt Karaca, Hisar Yay. st. ts. -------- el-Mnkz mined-Dall, Haz. Abdulhalim Mahmud, ev. Salih Uan, Kitap Dnyas Nr, st. 1984. -------- Mizanl-Ahlak, ev, H. Ahmed Arslantrkolu, Salam Kitabevi, st. 1974. -------- Miznl-Amel, Dru Ktbil-Arabiyye, Beyrut, 1983. --------- Mkefetl-Kulb (Kalplerin Kefi), ev. . Faruk Haznedarolu, ztrk Yavan, Selamet Akpnarl, Medine Yay., st. 2001. -------- Kitabul-Erbin fi Uslid-Din (Dinde Krk Esas), ev. Hseyin S. Erdoan, Hisar Yay., st. ts.

106

-------- Tevhid Risalesi, ev, Serkan-Y. zkan, zburun, Semerkand Yay., st. 2004. -------- Mecmuatr-Resil/ Faysalt-Tefrika Beynel- slam vez-Zendeke, Dru Ktbillmiye, Beyrut, ts. -------- Mecmuatr-Resil/Ravdatt-Tlibin ve Umdets-Slikn. -------- Mecmuatr-Resil/Miktl-Envr. -------- Mecmuatr-Resil/ lcmul-Avam an lmil-Kelm. -------- Mecmuatr-Resil/ el-Madnun bih al Gayri Ehli. G RD, Srr Muhammed b. Muhammed, Nakdl-Kelm f Akidil- slam, Matbaai Ebu Ziya, Konstantiniyye, 1886. GLCK, erafeddin-Toprak, Sleyman, Kelm, Seluk nv. lahiyat Fak. Vakf Yay., Konya, 1998. GLCK, erafeddin, Kelm Tarihi, Kitap Dnyas Yay., st., 2000. -------- Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, Kayhan Yay., st. 1979. -------- Kelm Tarihi, Kitap Dnyas, st. 2000. HARMAN, , Faruk, Dallet md., D A., VIII, st. 1993. -------- Put md., slmda nan, badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, III, 567, M FAV., Yay., st. 1997. -------- Krun md., D A., XXIV, st. 2001. -------- Firavun md., D A., XIII, st. 1996. HARPT, Abdullatif, Tenkihul-Kelm fi Akid-i Ehlil- slm, Dipnotlaryla birlikte ev. brahim zdemir-Fikret Karaman, TDV., Elaz ubesi Yay., Elaz, 2000. HAVVA, Said, el-Ess fit-Tefsir, ev. M. Beir Eryarsay, amil Yay., st. 1989. HKELEKL , Hayati, stirca md., D A., XXIII, st. 2001. IIK, Kemal, Mtrdnin Kelm Sisteminde man Allah ve Peygamber Anlay, Ftvvet Yay., Ank.1980. IZUTSU, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yay., Ank. ts. bn MCE, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvin, Snen, st. 1983. bn MANZUR, Ebul-Fadl Cemluddin Muhammed; Lisanul-Arab, Darul-Fikr, Beyrut, ts. bnl-ES R, el-Kmil Fit-Tarih ( slm Tarihi), ev. Abdlkerim zaydn, Bahar Yay., st. 1991. bn KES R, smail b. mer, TefsirilKuranil-Azim, Darul-Kalem, Beyrut, ts. C, Abdurahman b. Ahmed, el-Mevkf fi ilmil-Kelm, lemul-Ktb, Beyrut, ts. LHAN, Avni, Btniye md., D A., V, st. 1992.

107

ZM RL , smail Hakk, Yeni lmi Kelm, Umran Yay. Ank.1981. KARADEN Z, Osman, Hidyet md., slmda nan, badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, II, M FAV., Yay., st. 1997. KSIM, Muhammed Cemaleddin, Tefsirul-Kasim, Dru hyil-Ktbil-Arabi, Kahire 1918. KR , Allme Ali b. Sultan, erhu Fkhl-Ekber, ev. Yunus Vehbi Yavuz, ar Yay., st. 1992. KARLIA, H. Bekir, Gazzl md., D A., XIII, st. 1996. KILAVUZ, A. Saim, eytan md., slmda nan badet ve Gnlk Yaam Ansiklopedisi, IV, M FAV., Yay., st. 1997. KUFRALI, Kasm, Gazzl md., A., IV, MEB. Basmevi, st. 1964. KUTUB, Seyyid, Fi Zilalil-Kuran, ev. . Hakk engler, M. Emin Sara, Bekir Karla, Hikmet yay., st. ts. KUZGUN, aban, Hmn md., D A., XV, st. 1997. MTURD, Eb Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kitabut-Tevhid Tercmesi, ev. Bekir Topalolu, SAM Yay., Ank. 2002. M. M. erif, slm Dncesi Tarihi, ev. Mustafa Armaan, nsan Yay., st. 1990. MEVDD, Ebul-Al, Tefhimul-Kuran, Genel Yayn ynetmeni, Ali Bula, nsan Yay., st. 1986. NESEF, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed Ebul Berekt, Tefsirun-Nesefi, Kahraman Yay., st. 1984. ONAT, Hasan, bhiyye md., D A., XIX, st. 1999. ORMAN, Sabri, Gazl, nsan Yay., st. 1986. ZTRK, Y. Nuri, Kuran Asndan eytanclk, Yeni Boyut Yay., st. 2002. RGIB, Ebul-Kasm el-Hseyn Muhammed el- sfehn, el-Mfredt f Garbil-Kuran, Kahraman Yay., st. 1986. SBN, Nureddin, Mtrdyye Akidi, ev. Bekir Topalolu, D B., Yay., Ank. 1998. SBN, M. Ali, Safvett-Tefsir, Dersaadet Yay., st. ts. SM , emseddin, Kms-i Trk, Dersaadet Yay., st. 1318. EHR STN, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ven-Nihl, Darul-Marife, Beyrut, 2001. TABER, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn f Tefsiril-Kuran, Tahran, 1395. TAHNEV, Muhammed b. Ali Kefu Istlhtil-Funn, Alemul Ktb, Beyrut 1989. TAFTAZN, Mesud b. mer, erhul-Maksd, lemul-Ktb, Beyrut 1989.

108

-------- erhul-Akid, (Kelm ilmi ve slm Akidi), Haz. Sleyman Uluda, Dergah Yay., st. 1991. TOPALOLU, Bekir, Kelm lmi, Damla Yay., st., 1988. TRITTON, A. S., slm Kelm, ev. Mehmet Da, A F., Yay., Ank. 1983. NAl, Halit, Mhtedi md., A., IV, Dergah Ofset, st. 2000. zm, lyas, Kader md., D A.,XXIV, st. 2001. VEHB , Mehmet, Hulastul-Beyn fi Tefsiril-Kuran, mid Matbaas, st. h. 1340. WATT, W. Montgomery, Mslman Aydn, ev. Hanifi zcan, D.E.. Yay, zmir, 1989. -------- slm Dncesinin Tevekkl Devri, ev. E. Ruh Flal, Umran Yay., Ank. 1981. WOLFSON, H. Austryn, Kelm Felsefeleri, ev. Kasm Turhan, Kitabevi, st. 2001. YAVUZ, Yusuf evki, Kelm md., D A., XXV, Ank. 2002. -------- Hidyet md., D A., XVII, st, 1998. -------- Dallet md., D A., VIII, st. 1993. YAZIR, Elmall, M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Eser Nr. st. ts. YEPREM, M. Saim, rade Hrriyeti Ve mam Mtrd, Marmara nv. FAV. Yay., st. 1984. YE LYURT, Temel, Ebul-Berakt en-Nesefi ve slm Dncesindeki Yeri, Kubbealt Yay., Malatya 2000. YILDIRIM, Suat, Fatiha ve Enam Surelerinin Tefsiri, evik Matbaaclk, st. 1989. YRKHAN, Turhan, slm Dini ve Mezhepler Tarihi 2 slm Akaid sisteminde gelimeler mam- Azam Ebu Hanife ve mam Ebu Mansur-i Mtrd, Kltr Bakanl Yay., Ank. 2001. YURDAGR, Metin, Allahn Sfatlar, Marifet Yay., st. 1984. -------- Ebul Huzeyl el-Allaf md., D A., X, st. 1994. YKSEL, Emrullah, Kuran- Kerimde Hidyet ve Dallet Anlay, Atatrk nv., lahiyat Fak., Dergisi, S: VII, Erzurum 1986. ZEB D, Zeynd-din Ahmed b. Ahmed b. Abdil-Latifiz-Zebid, Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, X, ev. Kmil Miras, D B., Yay.,Ank. 1988. ZEB D, Muhibbud-din Ebi Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaza, erhul-Kamus elMsemma Tcul-Arus min Cevhiril-Kamus, Darul Fikr, ts. ZEMAHER, Muhammed b. mer, el-Kef an Hakaikit-Tenzl, Drl-Marife, Beyrut, ts.

109