T. C.

ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI KELAM BLM DALI

EB HANFENN KADER, NSAN FLLER ve BYK GNAH HAKKINDAK GRLER

(YKSEK LSANS TEZ)

kran KARABULUT

Danman Do. Dr. Tevfik YCEDORU

BURSA 2008

Yazar niversite Anabilim Dal Bilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman(lar)

ZET : kran KARABULUT : Uluda niversitesi : Temel slam Bilimleri : Kelam : Yksek Lisans Tezi : IX + 63 : . /. / 2008 : Do. Dr. Tevfik YCEDORU

EB HANFENN KADER, NSAN FLER VE BYK GNAH HAKKINDAK GRLER Ehl-i Snnetin itikad grlerinin teekklnde, phe yok ki, ilk ciddi isim, Eb Hanfe (150/767)dir. O, ilk dnemin belli bal itikad meseleleri zerinde, deiik grlere mensup limlerle yapt tartmalarda slm mmetinin ounluu tarafndan benimsenen itikad ilkeleri ortaya koyup gl delillerle savunmutur. zellikle onun kader, insan fiilleri ve yaratlmas problemi, insann ihtiyri fiilleri konularnda Mutezile, Kaderiyye, Cebriyye ile tartt bilinmektedir. O, bu akmlarn probleme ilikin itikad tercihlerini reddetmek iin aba sarf etmitir. Byk gnah konusuna aklk getirirken ise, imann tarifi, iman- amel ayrmndan hareketle byk gnah ileyenin imandan kmayacan dile getirmi ve bu grnden dolay irc ile ilikilendirilmitir. Eb Hanfenin kader, insan fiilleri ve yaratlmas problemi (halkkesb), insann ihtiyr fiilerindeki etkisi, byk gnah ve dier itikad grleri ile Ehl-i Snnet inancnn olumasna nclk ettii aktr. te bu almada biz, Eb Hanfenin ilgili grlerini ele almaya altk. Bu almann gemite de ele alnan bu konulara yeni bir katk salayacan mit ediyoruz. ANAHTAR KELMELER: nsan Fiilleri, Byk Gnah,

Eb Hanfe,

Kader,

Ehl-i Snnet.

III

Yazar niversite Anabilim Dal Bilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman(lar)

ABSTRACT : kran KARABULUT : Uluda niversitesi : Temel slam Bilimleri : Kelam : Yksek Lisans Tezi : IX + 63 : . /. / 2008 : Do. Dr. Tevfik YCEDORU

EB HANFES VEW OF PREDESTNATON, HUMAN ACTS AND MAJOR SN Certainly, the first important name in forming Ahl-al- Sunnahs theological ideas is Eb Hanfe (150/767). In the discussions, developed between him and the scholars who had various ideas about the main theological problems discussed in the formative period of kalam, he defended with vibrant arguments the theological ideas adopted by the majority of Islamic Ummah. Especially, it is known that he made discussions with Mutazila, Qadariyya, Jabriyya about predestination, human acts and their creation and the human will in his voluntary acts. He tried to reject the convictal preferences of this theological schools. He defined by explaining the problem kebire (major sin) based on his definition about faith and faith-act (amel) seperation, he accented that human who commit kebire (major sin) dont lose their faith. Because of that opinion about kebire (major sin), he was qualified with irc. It is clear that Eb Hanfes ideas about predestination, human acts and their creation (halk-kesb), human will in his valuntry acts, kebire (major sin) and his other theological ideas, formed Ahl- al- Sunnahs theological principles. In this study we tried to investigate Eb Hanfes ideas about above mentioned problems. We hope that this study will contribute this area of Islamic theology. KEY WORDS: Eb Hanfe, Predestination, Human Acts, Major Sin, Ahl- al- Sunnah.

IV

NSZ

slm dnyasnn her tarafna yaylm mntesipleriyle tarihe olumlu anlamda damgasn vurmu, kendinden sk sk sz ettiren nemli limlerden biri de mm- Azam Eb Hanfe (80-150/699-767)dir. O, dnceleri ve grleriyle slm dnce tarihinin; itikad, ahlk, hukuk, pek ok alannda nemli derecede katkda bulunmutur. Bununla birlikte Eb Hanfe daha ok fkh grleriyle tannmaktadr. Onun itikadi grleri yeterince tannmamaktadr. Eb Hanfe slmn zuhurundan kendi dnemine kadar bir asra yakn bir zaman gemesine ramen itikad alanda oluan bilgileri yeterli ve sistematik grmemi ve bu eksiklii telafi etmek iin Kurn ve snnetin ortaya koyduu ana kurallar tasnif ve tertip etmitir. Bu gayretinin sonucu elde ettii bilgileri Kaderiyye, Mutezile, Cebriyye, Mrcie vb. akmlara kar, onlarn grlerinin batlln ortaya koymada kullanm ve Ehl-i Snnet inancnn temellerini atmtr. Eb Hanfe, slm dnyasnda aklc fkh ekolnn lideri ve hr dnce taraftardr. Onun en ok dikkat eken zelliklerinden biri, hr dnceye ve akla geni lde yer vermi olmasdr. Bununla birlikte onun nassa ball da, tartlmaz niteliktedir. tikad grlerini ayet, hadis ve sahabe uygulamalarndan deliller getirerek desteklemitir. Eb Hanfenin itikadi grlerini olduu gibi tespit etmek ve yanstmak kolay deildir. nk onun itikadi eserlerinin tahkikli neirleri dahi yaplmamtr. Bununla birlikte 2003 ylnda Mudanyada yaplm olan mm- Azam Eb Hanfe ve Dnce Sistemi sempozyumunun tebli ve mzakereleri Eb Hnfe hakknda derli toplu bilgi iermesi ve btn ynleriyle Eb Hanfeyi konu edinmesi asndan nemlidir. Bunun dnda Eb Hanfe ile ilgili yazlm makaleler de azmsanmayacak kadar oktur. Yntem olarak mmkn olduunca kaynak eserlere mracaat ettiimiz almada, Eb Hanfe ile ilgili yaynlanm kaynaklar imkanlarmz lsnde temin edip bu kaynaklardan istifade etmeye altk.

Eb Hanfenin itikadi grlerini tespit ederken birinci derecede kendi eserlerini, ikinci derecede ise Mturid ve Ear ekolne gre yazlm Eb Hanfenin grlerine yer veren eserleri imkanlarmz lsnde kullandk. nk mm Azam, Ehl-i Snnet vel Cemaat inancnn da ilk kurucusu kabul edilmektedir. zellikle Eb Mansr el-Mturdnin fkhi ve itikadi grlerinde Eb Hanfeye dayand ve sistemini onun grleri zerine kurduu kaynaklarda belirtilmektedir. Eb Hanfenin kader, insan fiilleri, byk gnah hakkndaki grlerini konu alan alma, giri ve blmden olumaktadr. Girite, genel hatlaryla faydalanlan kaynaklardan ve almann ieriinden bahsedilmitir. Birinci blmde ksaca Eb Hanfenin hayat, eserleri, itikadi grleri ve Snn kelamn oluumundaki etkisi zerinde durulmutur. kinci blmde kader ve insan fiilleri hakkndaki grleri incelenmi; bu balamda ilk olarak kader kelimesinin anlam, meselenin ortaya k, Eb Hanfenin yaad dnemde kader konusunda ortaya km farkl akmlar ve bunlar karsnda Eb Hanfenin duruu hakknda bilgi verilmitir. mm- Azamn irade hrriyeti, insan zgrl, kulun fiilindeki rol ve insan fiillerinin kaderdeki yeri ile ilgili grleri son derece orijinaldir. nc blmde ise Eb Hanfenin byk gnah hakkndaki gr onun iman tarifinden hareketle aklanmaya allm; bu blmn sonunda ayrca Eb Hanfenin irc ile ilikilendirilmesi konusuna yer verilmitir. alma, elde ettiimiz sonular belirttiimiz sonu ksmyla sona ermektedir. Bu almada genelde Eb Hanfenin btn itikadi grlerine yer verilmekle beraber zelde Eb Hanfenin yukarda belirtilen meseleyi ( kader, insan filleri, byk gnah) ele al biimini konu edinilmektedir. Bu alma eer hakkn verebildiysek Eb Hanfenin bu konular hakkndaki grn toplu olarak iermesi asndan bir ilktir. Eb Hanfenin Kader, nsan Fiilleri ve Byk Gnah Hakkndaki Grleri adn tayan almamz inceleyip tavsiyelerde bulunan hocam Do. Dr. Tevfik Ycedoruya teekkr ederim. Bursa, 2008 kran KARABULUT

VI

NDEKLER
Sayfa

TEZ ONAY SAYFASI.....................................................................................................II ZET...............................................................................................................................III ABSTRACT.................................................................................................................... IV NSZ .......................................................................................................................... .V NDEKLER........................................................................................................... ...VII KISALTMALAR............................................................................................................IX GR ............................................................................................................................. ..1 BRNC BLM EB HANFENN HAYATI, ESERLER, TKAD GRLER ve SNN KELAMIN OLUUMUNA ETKS A-Eb Hanfenin Hayat ve lmi ahsiyeti..5 B-Eb Hanfenin ctihad Metodu....7 C-Eserleri..8 D-Eb Hanfenin Hayat ve Grleriyle lgili Baslm Kaynaklar...9 1. Hayat ve Grleriyle lgili Yazma ve Baslm Kaynaklar9 2. Son Dnemde Yaplan almalar ve Akademik Aratrmalar...11 3. Eb Hanfe ile lgili Yaynlanm Makaleler ve Tebliler..12 E-Eb Hanfenin tikadi Grleri.12 1. Epistemoloji.12 2. Uluhiyyet.14 3. Halkul Kurn.17 4. Nbvvet.18 5. Ahiret...20 6. mamet.21 F-Snn Kelmn Oluumuna Etkisi21 II. BLM EB HANFENN KADER ve NSAN FLLER GR A-Kader Kelimesinin Szlk ve Terim Anlam..27 B-Kader Meselesinin Ortaya k.28

1. Kaderiye-Mutezile...29 2. Cebriyye..30 C-nsan Fiillerinin Kaderde Yer Almas.31 D-Eb Hanfenin Kader ve nsan Fiilleri Gr..32 1. Kadere man ve Delilleri.32 2. Eb Hanfenin Kader Anlay...33 3. nsan Fiilleri ve Teklifin z..35 a. Hidayet-dallet...35 b. stitaat36 c. Halk-Kesb..38 4.Kaderiyye ve Cebriyyeye Ynelttii Eletiriler..39 III. BLM EB HANFENN BYK GNAN HAKKINDAK GR A-man.43 1. mann Tarifi ve Mahiyeti43 2. manda stisna..46 3. mann Artp Eksilmesi47 4. mann Yeri..47 5. Taklid mann Hkm48 6. man-slm Mnasebeti...48 7. slma Giri48 B-man-Amel likisi...49 1. Amelin mandan Bir Cz Olup Olmamas..49 2. man ve Byk Gnah.51 3. Tekfir...53 4. Eb Hanfenin rc ile likilendirilmesi54

SONU57 KAYNAKLAR60 ZGEM.63

VIII

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. A...F.D. b. Bkz. c. ev. D..A. D..B. E.. H, h. Hz. Kr. md. M.. M...F.D. nr. l. r.a. s. s.a.s. S...F.D. S.D...F. tsz. vb. yay. : Ad geen eser. : Ad geen makale. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Bin, bn. : Baknz. : Cilt. : eviren. : Diyanet slm Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl. : Erciyes niversitesi. : hicri. : Hazreti. : Karlatr. : Maddesi. : Marmara niversitesi. : Marmara niversitesi lahiyat fakltesi. : Nereden. : lm. : Radyallahu Anhu. : Sayfa. : Sallallahu Aleyhi ve Sellem. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi. : Tarihsiz. : Ve benzeri. : Yaynlar.

GR

Ehl-i Snnetin tikd grlerinin teekklnde, phe yok ki, ilk ciddi isim mm zam Eb Hanfe Numn bin Sbit (150/767)tir. Eb Hanfe fkh ilminde olduu gibi kelm alannda da grleri benimsenerek kendisinden sonra ekol haline gelen byk bir slam limi ve dnrdr. Buna ramen Eb Hanfenin fkh grleri bilinmekle birlikte, itikad-kelam, siyas ve ahlak grleriyle yeterince tannmamaktadr. Eb Hanfe Havric, Cehmiyye, Mutezile, Mebbihe, Kaderiyye, Cebriyye, Mrcie ve ann birer itikad ekol olarak teekkl etmeye balad dnemde yetimitir. Bu nedenle, ilk dnemin belli bal itikad meseleleri zerinde deiik grlere mensup limlerle yapt tartmalarda slm mmetinin ounluu tarafndan benimsenen itikad ilkeleri ortaya koyup bunlar gl delillerle savunmutur. Cehm bin Safvn (127/745), Cad bin Dirhem (118/736), Amr bin Ubeyd (144/761), Vsl b. Ata (131/748), eytnut-Tk (160/777), Muktil b. Sleyman (150/767) onun adalar arasnda yer alr. Eb Hanfenin Cehm b. Safvn, Amr b. Ubeyd ve eytnut-Tk ile mnazaralar yapt bilinmektedir. mam zamdan sonra, zellikle Mutezle ve bidat ehli dier frkalarn itikd sahadaki faaliyetleri zerine, Ehl-i snnetin, mm zam ve ondan ncekiler tarafndan konulan esaslar gelitirilmitir. Mutezile ilm-i kelmnn zuhrundan bir buuk asr sonra Selefiyye limlerinden bazlar iman meselelerini akl kaideleriyle teyid etme ihtiyacn hissetmilerdir. bn Kllb el-Basr1 (v.240/854) ile Hris b. Esed el-Muhsib (243/857) gibi Selef limleri, kendi zamanlarna kadar teesss etmi bulunan selef akdesini, kelmn ana delillerinden olan akln hccet ve burhanlaryla teyid etme ihtiyacn duymular ve bylece Ehl-i Snnet inan esaslarnn kurucular olmulardr.2

1 2

bkz. Ycedoru, Tevfik, Ehl-i Snnete Giden Yolda bn Kllb ve Kllbiye Mezhebi, emin yay., Bursa, 2006. Topalolu, Bekir, Kelm lmi Giri, Damla yay., stanbul, 1979, s.22.

Eb Hanfenin grleri ise gnmze iki yolla intikal etmitir. Birinci yol ona nisbet edilen risalelerdir. Bunlarn banda da itikad konularda grlerini aklad elFkhul-Ekber, el-Fkhul-Ebsat, el-lm vel-mteallim, er-Risle ve el-Vasiyye gelmektedir. knci yol ise eitli menakib, tarih ve fkh kitaplarnda dank rivayetler halinde ona nisbet edilen grlerdir. Bu tespitten yola karak Eb Hanfenin hayat ile ilgili meselelerde menakb, tabakat ve tarih kitaplarn esas aldk. tikad grlerinde Mustafa zn mam- Azamn Be Eseri isimli nerini esas aldk. Bunun dnda Mturid ve Ear ekolne gre yazlm akaid ve kelam kitaplar olup Eb Hanfenin grlerine yer veren eserleri kaynak olarak kullandk. Beyzzade Ahmed Efendi el-Usll mnfe li- mm Eb Hanfe adl eserinde Eb Hanifenin akaid risalelerini kelm tertibe gre dzenleyip bir araya getirmitir. Biz de aratrmada bu eserin lyas elebi tarafndan yaplan tercmesini kullandk.3 Beyzzade Ahmed Efendinin rtl merm min ibaratil-mam4 adl erhi de kullandmz temel kaynaklar arasnda yerini ald. Eb Hanfenin itikad cephesini nyetullah bl el-mamul Azam Eb Hanfe el- Mutekellim5adl eserinde, Muhammed Eb Zehra Eb Hanfe6 adl kitabnn bir blmnde incelemitir. Bu iki kitab da imknlarmz lsnde incelemeye altk. zellikle Mudanyada 2003 ylnda yaplan mm- Azam Eb Hanfe ve Dnce Sistemi sempozyumunun tebli ve mzakereleri7 derli toplu bilgi ierme asndan aratrmada nemli bir yardmc kaynak oldu. Yusuf evki Yavuzun Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi iindeki Eb Hnife8 maddesi de zikredilmelidir. Onun kelm grlerinin topluca grlecei bu madde, mracaat kayna olarak bir boluu doldurmaktadr.

3 4 5 6 7 8

Beyazzde, el-Usll Mnfe lii mam Eb Hanfe, (Eb Hanfenin tikad Grleri nr. ve ev. lyas elebi), M...F.Yay., stanbul, 1996, s.79. Beyzzade, rtul Merm, Khire, 1949. bla, nayetullah, el-mamul Azam Eb Hanfe el- Mutekellim, Khire, 1987. Ebu Zehra, Muhammed, Eb Hanife (ev. Osman Keskiolu); D..B.Yay., Ankara, 2005. Bkz. Kurav yaynlar, Bursa, 2005. Yavuz, Yusuf evki; Ebu Hanife,DA, c.XX/132.

Yntem olarak, mmkn olduunca kaynak eserlere mracaat esas aldk. Bu eserlerden hareketle ilk olarak Eb Hnfenin hayat ve eserleri, Eb Hanfenin yaad asrn siyas ve ilm durumu, itikd grleri, Ehl-i Snnet mezhebinin olumasnda Eb Hanfenin etkisi zerinde durulmutur. Bu genel bilgilere yer verildikten sonra, aratrmamzn zn oluturan Eb Hanfenin kader, insan fiilleri ve byk gnah hakkndaki grleri incelenmitir. Bizim amacmz Eb Hanfenin yaad devirde bu meseleleri ele al biimini ortaya koymak ve aklamalarnn orijinalliini gz nne sermektir. u bir gerektir ki mm- zam irade hrriyeti, insan zgrl, kulun fiilindeki rol (halk-kesb) ve insan fiilinin kaderdeki yeri grleri ile Hanef Mturd ekolnn olumasna byk katk salamtr.

I.BLM EB HANFENN HAYATI, ESERLER, TKD GRLER VE SNN KELMIN OLUUMUNAETKS

A-EB HANFENN HAYATI VE LM AHSYET

Ad Numan b. Sabit b.Zt, knyesi Eb Hanfedir. Hicri 80 ylnda Abdlmelik b. Mervann halifelik dneminde Kfede dnyaya gelmitir. Mensup olduu ailenin Kfeye gelmezden nce Anbar, Nasa veyahut Tirmizde oturduu bilinmektedir. Eb Hanfenin dedelerinin ana yurdu olan blgede Trkler de dhil birok Mslman kavmin yaamakta oluu onun aslen Trk olabilecei ihtimalini de akla getirmektedir.1 Merhum Ahmet Hamdi Akseki, onun Trk asll olduunu sylemitir.2 Eb Hanfenin mensup olduu aile Kfede ticaretle megul olmutur. Eb Hanfe, ilesinden gelen ticar temaylne ramen dikkatini Irakn ilmine, oradaki sahbilerin eserlerine evirmi, akl ve ilm almalara ynelmitir.3 Ebu Hanfe, kraat ilmini, krat seba limlerinden olan Asm b. Bedheleden renmitir. Eb Hanfe Eb Amr e-abnin tavsiyesi zerine btn varlyla ilme sarlm ve ilim halkalarna devam etmeye balamtr. Tarihi kaynaklarda o devirde ilim halkalarnn nevi olduu nakledilir.4 1-Akaid usulleri mzakere olunan halkalar; kelm dersleri ki eitli taifeler bunlara karrd. 2-Hadis halkalar; hadisi erifler, bunlarda rivayet ve mzakere olunurdu. 3-Fkh halkalar; Kitap ve Snnetten hkm karma usul, vuku bulan hadiseler hakknda nasl fetva verilecei bunlarda okunurdu. Eb Hanfenin ilim hayatnn ilk yllarnda kelmla megul olduunda btn limlerin ittifak sz konusudur. Bu izgisini hayatnn sonuna kadar devam ettirip ettirmedii konusunda ihtilaf vardr. Birinci gre gre Eb Hanife asrnda yaylm olan ilimlerin hepsini denemi, ilerinden en beendiini semi, onda mtehasss olmutur. Sonradan btn varlyla fkha sarlmtr. Fkha sarlmas, batan dier ilimleri elde edip hepsinde malmat
1 2 3 4

Yavuz, Yusuf evki, Eb Hanife, DA, c.XX/ 131. Akseki, Ahmet Hamdi, slm Dni, D..B.Yay., Ankara, 1980, s. 44. Ebu Zehra, Muhammed, slamda Fkh Mezhepler Tarihi (ev. Abdlkadir ener), Hisar yaynevi, stanbul 1978, s.208. Ebu Zehra, Muhammed, Eb Hanife (ev. Osman Keskiolu); D..B.Yay., Ankara, 2005, s.32.

sahibi olduktan sonra olmutur. Basra ile Kufe arasndaki seyahatleri, asl vatan olan Kufede ortaya kan ann yeni meselelerini ve bu meselelere zm bulma yollarn renme erevesinde fkh ilminde istikrar edecek ekilde son buldu.5 Eb Hanfeyi akaid ve cedelden fkh sahasna ynelmeye sevkeden miller hakknda farkl rivayetler vardr.6 Dier bir gre gre ise Eb Hanfe den bize intikal eden eserlerin banda itikad konulardaki grlerini aklam olduu risalelerinin gelmekte olduunu, bunlar iinde el-Vasiyye gibi hayatnn sonlarnda yazd eserlerin bulunduunu kaydederek onun mrnn sonuna kadar akaid ve kelm ilmiyle megul olduunu kaydetmektedirler. sabetli olan grte budur. nk Eb Hanfe, Ehl-i Snnetin kelmla uraan limlerinin ilklerindendir. Hricler ve Kaderiyyeye kar Ehl-i Snnetin grlerini savunmu, bu maksatla defalarca Basraya gitmitir.7 Hayatnn ilk dnemlerinde olduu gibi son dnemlerinde de itikad konularla megul olmutur ve onun fkh ilmiyle megul olmas, akaid ve kelm konular ile ilgilenmesine mni deildir. Eb Hanfenin kelam ilmindeki yeri birok lim tarafndan teyid edilmitir. rnein, mam afi (.204/820) insanlar tefsirde Mukatil b.Sleymana (. 150/767), iirde Zbeyr b. Eb Slmya (.7 609) ve kelmda Eb Hanfeye muhtatrlar, demektedir.8 Abdl Kahir el-Badd (. 429/1037) fukahann ilk mtekellim ve mezhep kurucularnn Eb Hanfe ve fi olduklarn kaydetmektedir.9 Devrinin sekin limlerinin pek ou ile grme ve onlardan ilm ynden faydalanma imkn bulan Ebu Hanfenin asl hocas, dneminde Kfe rey ekolnn stad kabul edilen Hammd b. Eb Sleymandr. Hammdn 120 ylnda lm zerine, krk yalarnda iken arkadalar ve rencilerin srarlar zerine hocasnn yerine geerek ders okutmaya balam, bu hocal baz aralklarla lmne kadar srmtr. Eb Hanifenin ilmi hocas Hammd araclyla brahim en-Neha ve Ebu Amr
5 6 7 8 9

Yavuz, Yunus Vehbi, Eb Hanifenin Hayatndan izgiler ve Brakt Miras (mm- zam Eb Hanfe ve Dnce sistemi), Kurav Yaynlar, Bursa, 2003, c. II/63. bkz. Ebu Zehra, Muhammed, Ebu Hanife (ev: Osman Keskiolu), s.3235. Bezzaz, Menkbu Eb Hanfe, Beyrut 1981, s.137. Bezzaz, Menkbu Eb Hanfe, s.61. el- Badad, el- Fark-u Beynel Frak, Khire, tsz., s.363.

e-abden, dolaysyla Mesrk b.Ecda, Kad reyh, Esved b.Yezid ve Alkame b.Kaystan, bunlarn ilimleri de sahabenin en limlerinden olan Hz. mer, Hz. Ali, Abdullah b. Mesd ve Abdullah b. Abbastan gelmektedir.10 Eb Hanifenin tefekkr ok, konumas az, Allah'n huddunu olabildiince gzeten, dnya ehlinden uzak duran, faydasz ve bo szlerden holanmayan, sorulara az ve z cevap veren ok zeki bir mctehid olduu belirtilir. O, fkh sistematik hale getirip btn dnyev meselelerin leh ve aleyhteki biimlerini ortaya koyarak ve salam bir akde esas kararak doktrinini meydana getirmitir. Eb Hanife'nin binlerce talebesi olmu, bunlarn krk kadar mctehid mertebesine ulamtr11. Mctehid rencilerinden en mehurlar Eb Yusuf (v.182/798), Muhammed b. Hasan es-eybn (v.189/804), Dvd et-T; (v.165/781), Esad b. Amr (v.190/805), Hasan b. Ziyd (v.204/819), Kasm b. Maan (v.175/791), Zufer b. el-Huzeyl el-Anbar (v.158/774), Mindal b. Ali (v.171/787)'dir. mrnn elli iki yln Emevler, on sekiz yl Abbsler dneminde geen Eb Hanfe, Emev Halifesi Abdlmelik b.Mervndan (685705) balayarak son Halife II.Mervan zamanna (744-750) kadar geen btn olaylara, hilafetin Emevilerden Abbasilere geiine ve Abbasi halifelerinden Ebl Abbas es-Seffah (750-754) ile Ebu Cafer elMansur (754-775) zamannda gelien olaylara ahit olmutur.12 Eb Hanfe 150 ylnn aban aynda (Eyll 767) Badatta vefat etmitir. Zehirlenerek ldrld ve hapisten cenazesinin kt da rivayet edilir. Ancak olaylarn gelimesi, cenaze namaznda halifenin bizzat bulunmas gz nne alnrsa, Ebu Hanifenin hapisten ktktan bir sre sonra ld eklindeki rivayet tercih edilir.13

B-EB HANFENN CTHAD METODU mm zam usln yle aklamtr: Raslullah (s.a.s.)'den gelen ba stne; sahbeden gelenleri seer, birini tercih ederiz; fakat toptan terk etmeyiz.

10 11 12 13

Yavuz, Yusuf evki, Ebu Hanife,DA, c.XX/132. el-Kerder, Menkbu'l-mm Eb Hanife, c.II/218. Yavuz, Yusuf evki, Ebu Hanife, DA, c.X/133. Ayrntl bilgi iin bkz., Ebu Zehra, Muhammed; a.g.e., s. 69.

Bunlardan bakalarna ait olan hkm ve ictihadlara gelince, biz de onlar gibi ilim adamlaryz. Allahn kitabndakini alr kabul ederim. Onda bulamazsam Resulullahn, mutemed limlerce malm mehur snnetiyle amel ederim. Onda da bulamazsam ashabndan kimsenin reyini alrm Fakat i brahim, abi, el-Hasen,At gibi zevata gelince ben de onlar gibi ictihad ederim.14 Bu ifadelerden anlaldna gre Eb Hanife meselelelerin hkmn sra ile Kitap, Snnet, sahabe kavli ve rey ictihadna dayanarak elde etmektedir. Rey ictihadnda ona izafe edilen iki metod vardr: Kyas ve istihsan.15

C-ESERLER Eb Hanfeye nispet edilen eserler unlardr: 1-el Msned: Ebu Hanifenin ictihadlarnda delil olarak kulland hadisleri ihtiva eden bir eserdir. 2-el-Fkhul-Ekber:16 Bu eseri Hammd b. Eb Hanfe (l.170/785) rivayet etmitir. Akaide dair olup Ehl-i snnetin grlerini zetlemitir. 3-el-Fkhul-Ebsat: Akaidle ilgili olup olu Hammad ile talebeleri Ebu Yusuf ve Ebu Muti el-belhi tarafndan rivayet edilmitir. 4-el-Alim velmteallim: Ehl-i snnetin grlerini aklayp savunma amacyla ve soru cevap tarznda kaleme alnm akaide dair bir risaledir. 5-er-Risale: Eb Hanfe, Basra kads Osman el-Bettiye hitaben yazd bu eserinde akaid konularnda kendisine yneltilen baz itham ve iddialara cevap vermektedir. 6-el-Vasiyye: Akaid konularn ksaca ele alan bir risaledir.

11 15 16

Zeheb, Menkb s.20-21. Karaman, Hayrettin, slam Hukuk Tarihi, rfan yaynevi, stanbul, 1975, s. 72-73. El-Fkhul Ekberin Eb Hanfeye nisbetinin hatal olduunu ne srenler olsada, bu eserin Eb Hanfenin eserlerinden olduunu isbat eden ulema ve esrlerden bazlar unlardr: el- Kerder, Menkbu Eb Hanfe, II.122. Beyrut 1981; el- Beyd, rtul Merm Min brtil imm, s.221, el- Kevser, Kelimetun Anil limi vel Mteallim, stanbul, 1981, s.6.

Bunlarn dnda kaynaklarda Eb Hanfeye nisbet edilen Mcadele li-ehadiddehriyyin, Risale fil-feraiz, el-Maksd fis sarf, er-Red alel Kaderiyye, Marifetlmezhib gibi ou akaid alannda birok eserden sz edilmekte ise de bu eserlerin Eb Hanfeye aidiyeti kesin deildir. D- EB HANFENN HAYATI VE GRLERYLE LGL BAZI KAYNAKLAR

1. Hayat ve Grleriyle lgili Yazma ve Baslm Kaynaklar - el-Bbert, en-Nketz- zarfe f terchi mezhebi Eb Hanfe (dier ad erRsletn Nadre), (Sleymaniye ktp., Esad Efendi nr.3613). - el- Beyd, artul Merm min brtil mm,(Sleymaniye ktp., ehid Ali Paa nr.1568). - el-Beyd, el-Uslul Mnfe lil mm Eb Hanfe, (Sleymaniye ktp., ehid Ali Paa nr. 1705/1). - Bezzz, Menkbl- mmil- Azam Eb Hanfe, Haydarabad 1321, Beyrut 1981. - el-Buhr, Risle f taht etil- mmil- Gazal Eb Hanfe, (Sleymaniye ktp., brahim Efendi nr.860). - Debbazde Mehmed efendi, Risletun f Beyni Kavli Eb Hanfe. - ed-Demenhur, Ahmed b. Abdilmnim, htilaful- Muhtedn bi Menakb Eimmetid-Dn. - ed-Deynur, Ebul Hasen, Menakbu Eb Hanfe ve Ahbru Ashbih. - ed-Dnever, Menkbu Eb Hanfe ve ashbih. - Eb Zehr, Muhammed, Eb Hanfe, Khire, 1976. - el-Hrisi, Abdullah b. Muhammed, el-Buhr(.345/956), Keful Estr. - Hatb el-Badd, Menkbl- mmil-Azam. - el-Heytem, el-Hayrtl hisn f menkbil-mmil-Azam Eb Hanfe enNumn, Beyrut, 1983.

- el-Huseyn, Mustafa Nreddn, es- Seyyid, el- Metlibul-Mnfe fiz-Zebbi Anil-mm Eb Hanfe en-Numn, Badad, 1990. - bnun Nakb, Muhammed b. Muhammed (l. 745-1344), Menkbul-mm Eb Hanfe. - el- Kanpr, en- Nevdirl mnfe bi- menkbil-mm Eb Hanfe, Kanpur, 1310. - el-Kr, Molla, Al (l.1014/1605), Menkbu Eb Hanife, Mektebetul mm. - el-Kr, Al, Edilletu Mutekdi Eb Hanfe f Ebeveyir-Rasl, Mekke, 1353. - el- Kerder, Muhammed b. Muhammed ( l. 727/1326), Menkbu Eb Hanfe. - el- Mekk, Ysuf b. Ahmed b. Ysuf, Eb Yakb, Menkbu Eb Hanfe. - el-Mekk, Muvaffakuddn b. Ahmed b. shak, el-Hrizm (l. 568/1172), Menkbu Eb Hanfe, Haydarbad1326, Beyrut 1981. - en- Nemer, el ntika f fezailis-selsetil-eimmetil- fukah, Kahire 1350. - es-Saymer, Hseyin b. Ali, Ahbru Eb Hanfe ve ashbih, Haydarabad 1974, Beyrut 1976. - es- Suyt, Celluddn, Tebyidus Sahfe f Menkbil-mmi Eb Hanfe, Beyrut 1405. - et- Tahv , Ahmed b. Muhammed, Eb Cafer, Menkbu Eb Hanfe. - et-Tehnev, Eb Hanfe ve ashbhl- muhaddisn, Karaci, tsz. - el-Yemn, erafuddin el-Kurtub, Ukdul-Mercn. - ez-Zebd, Ukdl-cevhiril mnfe f edilleti mezhebil-mm Eb Hanfe, skenderiye 1290, stanbul 1309. - ez-Zeheb, Eb Abdillah (l.775/1373), Menkbul mm Eb Hanfe, Kahire, tsz. - ez- Zerancer, Bekr b. Muhammed, Menkb Eb Hanfe, (Sleymaniye ktp., Kasdecizde nr.677).

10

2- Son Dnemde Yaplan almalar ve Akademik Aratrmalar - Asarolu, Abdurrahman, El-Fkhul Ekber, el- Manisv erhi (tahkik), E.. Sosyal Bilimler Enstits, Yksek lisans tezi, 1996. -Bebek, Adil, slm Akaidinde Eb Hanfe ve el-Fkhul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek lisans tezi, 1984. - elebi, lyas, el- Uslul Mnfe (tahkik), Marmara niversitesi Sosyal bilimler Bilimler Enstits, 1995. - Feyyz, kir Zib, Eb Hanfe Beynel-Cerh vet Ta dl, Cmiat mmilkur, Yksek lisans tezi, Mekke, 1976. - Gveci, Vehb Sleyman, Eb Hanfe en-Numan mm Eimmetil Fukah, Suriye, 1987. - el-Hakm, M. Rz, Levles senetn le-heleken-Numan, 1985. - el-Hind, mer b. shak, el- Gurretl Mnfe f tahkkil mm Eb Hanfe, Beyrut, 1986. - Hseyin Ali, Mahmud, Eb Hanfenin slm Hukuku ile lgili Temel Grleri, .. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi, 1988. - bl, nayetullah, el-mml Azam Eb Hanfe el-Mtekellim, el-Ezher niversitesi, Doktora tezi, Kahire, 1987. - Krnev, Habib Ahmed, Eb Hanfe ve Ashbh, Beyrut, 1989. - Merttkmen, Hilmi, Buhrinin Eb Hanfeye tirazlar, Atatrk . slm limler Fakltesi, Doktora tezi, 1976. - Nar, nder, mam Eb Hanfe ve man, Allah ve Peygamberlik Anlay, U.. Sosyal Bilimler Enstits, Yksek lisans tezi, 1996. - e- aka, Mustafa, el- mmul Azam Eb Hanfe, Drul Kitabil Msr, Khire, tsz. - Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanfenin Hayat ve slm Fkhndaki Yeri, S.. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi, 1986. Ebsat, Marmara

11

- nal, smail Hakk, mam Eb Hanfenin Hadis anlay ve Hanef Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi, 1989.

3-Eb Hanife ile lgili Yaynlanm Makaleler ve Tebliler - Abbd, Minav, el-mm Eb Hanfe ve nyetehu bil Hads MecelletulEzher c.43, s.543-547 ve s.679-684, Khire, 1971. - Abdulalm, Marifetul Mezhib, Mecelle-i Ulum-i slmiyye, Tahran. - Ahmed Nac, Abdulgan, Eb Hanfe ve Hurriyetur Rey, Mecelletul Ezher, c.46, s.323-328, Kahire, 1974. - Aytekin, Dr. Arif, Fkh- Ekber Risaleleri, lim-Sanat Dergisi, Kasm-Aralk, s.88-91., stanbul, 1987. - mm- zam Eb Hanfe ve Dnce Sistemi, Sempozyum tebli ve mzakereleri, Kurav Yaynlar, Bursa, 2005. - en-Numn, Muhammed Abdurred, Meknetu Eb Hanfe fil Hads, edDirasatul slmiyye, c.XXIV/1, s.27-67, slmbd, 1989. - ibay, Halm Sabit, Eb Hnfe, .A., c.IV/25. - Trcan, ,Galip, rc ve Eb Hanfenin rc ile likilendirilmesi, S.D...F.D.; say:9, s.97-121.;Isparta 2002. - Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanfe, D..A., c.X/131-139. - Yavuz, Yusuf evki, Eb Hanfenin Akide Dair Grleri, D..A., c.X/139-145. - Yrkan, Yusuf ziya, slm Akid Sisteminde Gelimeler ve mam Eb Hanfe, A...F.D., II, IV, s.71-87, Ankara, 1953.

E-EB HANFENN TKAD GRLER

1.Epistemoloji Ehl-i Snnet kelamnn oluumuna nemli katklar olan Eb Hanfe, kelmda bilgi vastalar arasnda yer alan akl ve vahiy zerinde durmu, her bilgi vastasn

12

kendi balamnda deerlendirmitir. Onun dnyasnda akl-vahiy ilikisi nemli bir yer tutar. Bilindii gibi slm inan sisteminin temelini, marifetullah dncesi oluturur. Tarih boyunca slm kelamnda Marifetullah lah olanla (vahiy) mdr yoksa insan olanla (akl) mdr yahut marifetullah ilah eylemin mi yoksa insan eylemin mi sonucudur? Vahiyde sabiteler ve deikenler var mdr? Eer varsa ki vardr- o halde deikenlerde insan aklnn rol ve snr nereye kadardr? vb. sorular, hep tartla gelmitir.17 Eb Hanfeye gre marifetullah konusunda akl yrtmek zorunludur. Hi kimse yaratcsn bilmemekte mazur deildir. Bu konuda insann ilk ve mutlak grevi, Allahn bilgisini elde etmek zere yaratklar zerinde nazar ve istidllde bulunmaktr. Eb Yusuf ve Muhammedin rivayetlerine gre Eb Hanfe yle demitir: Eer Allah insanlara peygamber gndermeseydi, insanlarn Onu akllaryla bilmeleri vacip olur, peygamber gelinceye kadar emir ve yasaklardan sorumlu olmazlard. Hi kimse yaratcsn bilmemekte mazur deildir. nk herkes gkleri ve yeri, kendisini ve bakalarn kimin yarattn sezmektedir.18 Eb Hanfenin ma rifetullah konusundaki grnden hareketle diyebiliriz ki o tecrbe (be duyu)yi bilgi kayna olarak kabul etmitir. nk eyann hakikatinin bilgisinden hareketle Allahn varlna ulama tecrbe ynteminin verileriyle yola kmaktr. Eb Hanifenin yolunu izleyen pek ok Hanef limi Akl, Allahn hccetlerinden biridir; eriat gelmeden de onunla istidll vaciptir demi; zellikle Mturdiyye ve Semerkant ulemas akln iyilik ve ktle hkmedebileceini, iyiyi ve kty bilmenin bir leti olduunu ve Allaha imn ve tazim etmeyi vacip, anna yaramayacak eyleri Ona nispet etmenin ise haram olduunu sylemilerdir.19

17 18

19

Altnta , Ramazan, Eb Hanifenin Akl-Vahiy Anlay-Tebli (mam- zam Eb Hanife ve Dnce Sistemi Sempozyumu), Kurav Yaynlar, Bursa 2003, c.II/241. Beyazzde, el-Usll Mnfe lii mam Eb Hanfe, (Eb Hanfenin tikad Grleri nr. ve ev.lyas elebi), M...F.Yay., stanbul, 1996, s.79.; Beyazzde, rtul Merm, s.75; EsSbun, el-Bidye f Usliddn, s.84,85. zen, kr, Ebu Hanifenin Usl ve Fur Anlaynn Kelm Temelleri (mam Azam Ebu Hanife ve Dnce Sistemi ), Kurav Yay., Bursa, 2003, c.II/118.

13

Akaid konularnda mm zam Eb Hanfenin yolunu takip eden Mturd mtekellimler aklla nakil arasnda esasl bir denge kurabilmiler; dinin hakikatini anlayabilmek ve ondan yeterince faydalanabilmek iin akla gvenmenin zaruretine inanm ve dine muhalif olmayan noktalarda akln hkmn esas kabul etmilerdir.20 Eb Hanfe, slm dnyasnda aklc fkh ekolnn lideri ve hr dnce taraftardr. Onun en ok dikkat eken zelliklerinden biri, hr dnceye ve akla geni lde yer vermi olmasdr. Bununla birlikte onun nassa ball da, tartlmaz niteliktedir. Eb Hanife meselelelerin hkmn sra ile Kitap, Snnet, sahabe kavli ve rey ictihadna21 istinat ederek elde etmektedir.22 Yani o, bir meselenin hkmn ortaya koyarken nasslardan delil getirir, sonra bu delili akl ynden deiik izah tarzlar ile glendirerek o meselenin hkmn temellendirmeye alr. Bu durum onun itihad uslnn ok ynllnn ve aklclnn bir gstergesidir. Eb Hnfenin akl kullanm, itikad konularda var olan izah etmek eklindedir. tikad bir konu hakknda kesin nass bulunduunda nassa tam teslimiyet gstermitir. efaat ve kabir azab konusundaki izah bunu yanstmaktadr. Eb Hanifenin dnce sisteminde akl ve vahiy bir Mslman dnrde olmas gereken dengededir. Onun sisteminde akl, bilginin kendisi deil, bilgiyi oluturucu gtr. Allahn ayetlerinin anlamlandrcs yani Allahn ayetlerini anlama aracdr. Kesin nass olduuna inand konularda nassa tam teslimiyet gstermitir. Eb Hanifenin, fkh ve itikd konularda meselelere yaklamnda ve getirdii yorumlarda, Kuran merkeze alarak akl ve nakli uzlatrd sylenebilir.

2.Ulhiyyet Eb Hanfeye gre Allah, isimleri ve sfatlar ile ezeli ve ebedidir. Onun sfat ve isimlerinden hibiri sonradan olmu deildir. Akl yrterek yce Allaha isimler verilemeyecei gibi sfatlarda nisbet edilemez. O sadece ztn niteledii isim ve sfatlarla isimlendirilebilir. Onun sfatlarnn tm, yaratlm varlklarn sfatlarndan
20 21 22

Flal, Ethem Ruhi, amzda tikad slam Mezhepleri, a-to yay., stanbul, 1999, s.79. ayrntl bilgi iin bkz: Fazlur Rahman, slam, Ankara Okulu yay., Ankara, 2004, s.123-132. Karaman, Hayrettin, slam Hukuk Tarihi, rfan yaynevi, stanbul, 1975, s.72-73.

14

farkldr. Onun ilim, irade, hayat, kudret, kelm, sem, basar gibi zt; yaratma, rzk verme, diriltme, ldrme gibi fiil sfatlar vardr. Allahn ezeldeki sfatlar sonradan olma ve mahlk deildir. Deime, farkllk ve halden hale gei (ahvl) yaratlmlar iin geerlidir. Kim onlarn mahlk, sonradan olma olduunu syler veya bu hususta kararsz ve phe iinde olursa kfre dmtr. Allah araz ve cisim, yani madd bir varlk deildir, dengi benzeri yoktur, Allah birdir ve bu birlik say bakmndan deil, ortaksz olmas bakmndandr. Yaratklarndan hibirine benzemez. O, dier eyler gibi olmayan bir eydir (vehve eyun-l kel-ey). ey, sabit (mevcut) olan demektir.23 Eb Hanfe yedi adet zti sfat isbat etmitir. Bunlar hayat, kudret, ilim, kelam, semi, basar ve irdedir. Zti sfatlarn hepsi ezelidirler ve mahlkatn sfatlarna benzemezler.24 Allah ilim sfatyla muttasftr ve ezelde daha mahlkat yaratmadan evvel de her eyi hakkyla bilmektedir. Madumu madum iken, madum olarak; onu varettiinde var olarak bilir. Allah ilim sfatyla eyann teferruatna dair bilgileri hakkyla bilir. Mesela, ayakta duran ayakta durduu zaman zarfnda ayakta olarak, oturduunda da oturuyor olarak bilir. Mahlkatn zerinde gerekleen bu deiikliklerden Allahn ilminde bir deiiklik gerekmez. Deiiklik sadece mahlkattadr.25 Allahn kelam sfat ne onun zat, ne de zatndan baka bir eydir.26 Onun kelam; zatyla kaim olan, ezeli bir sfattr.27 Eb Hanfe fiil sfatlar belirli bir sayyla snrlamamaktadr. Allahn sfatlarnn tevkifi oluu grnde oluuve saysal snrlama yapmamasna baklrsa28 Kuran ve Snnette varid olan btn fiil sfatlar ispat ettii sylenebilir. Eb Hanfe itikad eserlerinde yedi kadar fiili sfat ispat etmitir. Tahlk; daha mahlukt yaratmadan evvel Allahn yaratma sfatyla muttasf, Terzk; kullarna rzk vermeden evvelde rzk, Mumt; mahluktn canlarn alann Allah olmas demektir. n, ibd eserlerinde ispat ettii dier fiili sfatlardr.29

23 24 25 26 27 28 29

Beyzzde, a.g.e., s.81-85. el-Fkhul-Ekber, s.58. el-Fkhul-Ekber, s.60. el-Vasiyye, s.151. el-Vasiyye, s.151.; el- Fkhul-Ekber, s.58. el-Fkhul-Ekber, s.58. el-Fkhul-Ekber, s.58.

15

Kurnda geen yed, nefs, vech, nzl gibi sfatlarn keyfiyeti bilinemez. Onun eli, kudreti veya nimetidir, denilemez yani tevil edilemez. Zira bu taktirde sfatlar iptal edilmi olur. Bu, Kaderiyye ve Mutezilenin grdr.30Allah ihtiya duymakszn Ar zerine istiva etmitir. Bir meknda bulunmaya muhta olmayan Allah, ztyla deil ilm ve lh yardmyla yaratklarnn yanndadr.31 Eb Hanfe bilkeyf sfatlar olarak isimlendirdii haber sfatlarn tercme edilmesini, ancak belli artlar erevesinde ciz grmtr. Tercme her iki dili iyi bilen bir ahs tarafndan yaplmal ve tercmeden Allaha bir noksanlk izafesi gelmemelidir.32 Allah cisimlikle ve cevherlikle vasfedilemez. nk Allahn isimleri ve sfatlar tevkifidir. Cisim, cevher vs. gibi sfatlar Kurnda ya da sahih snnette vrid deildirler. Allahn cisimlikle ve cevherlikle vasfedilememesinin caiz olmayna bir dier delil de onun mahlkata benzememesidir. Cevherlik ve arazlk mahlkatn vasflardr. Allahn bunlarla vasfedilmesi durumunda l, zd, ortak ve benzerlikle vasfedilmesi de sz konusu olacaktr. Halbuki Allaha ey denilmesine bile ancak Allaha yakacak manalar kasdedilmesi halinde cevaz verilmitir.33 Eb Hanfeye gre Allahn isimleri ve sfatlar arasnda bir farkllk yoktur, hepsi eittir. simler ve sfatlar fazilet ve ycelik asndan eittirler. Aralarnda bir farkllk yoktur.34 Eb Hanfe ispat ettii btn isim ve sfatlarn ezeli olduklarn ifade etmitir. Allahn sonradan olma bir isim ve sfat yoktur. Kim onun isim ve sfatlarnn ezeli olmayp mahlk olduunu sylerse bu sz sebebiyle kfir olur. Ona gre sfatlarn ezeli olularnda tereddt etmek ve tevakkuf etmek te kfrdr.35 Eb Hanfeye gre Allah ahirette grlecektir. Mminler Onu cennette gzleriyle, tebihsiz, keyfiyetsiz ve mesafesiz olarak greceklerdir.36

30 31 32 33 34 35 36

Eb Hanfe, Numan b.Sbit, el-Fkhul-Ekber , (mm- Azamn Be Eseri iinde,ev.Mustafa z), Kalem Yay., stanbul, 1981, s.67. Eb Hanfe, Numan b.Sbit, el-Vasiyye , (mm- Azamn Be Eseri iinde,ev.Mustafa z), Kalem Yay., stanbul, 1981, s.74. Bkz. el-Kar Al, erhul Fkhl-Ekber, Khire 1955, s.104.; Beyzzde, rtul Merm, s.191. el-Fkhul-Ekber, s.59. el-Fkhul-Ekber, s.63. Bkz. el-Fkhul-Ekber, s.58. Beyzzde, a.g.e., s.89.

16

Eb Hanfe, ahiretteki ruyetullah, Kuran ve Snnetle ispat etmitir. Kurndan delil Allahn u ayetidir: O gn aydnlanm yzler vardr. Ve onlar rablerine bakacaklardr.37 Snnetten delil ise Allah resl (s.a.s.)in u szleridir: Sizler dolunay bulutsuz bir havada apak grdnz gibi rabbinizi de greceksiniz. Bunun iin gn boyunca namazlarnz vaktinde eda etmeye ve karmamaya gayret edin.38 Eb Hanfe sbat-i vcib konusunda kulland rnekler nizm ve imkn39 delilinden esaslar iermektedir. Bu istidlal, lemin varlnn ve zerinde gerekleen deiimlerin bir var ediciye ihtiyalarnn olduu temas zerine bina edilmitir.

3.Halkul Kurn Kaynaklarn ittifakla belirttiine gre halkul-Kurn meselesi II. yzyln ilk yarsnda ortaya kmtr. Bunu ilk defa kelm bir tartma konusu haline getiren Cad bin Dirhemdir. Cehm bin Safvn da bu gr benimseyip yaymtr. Erken devir limlerinden bn Kuteybe, bir eserinde bu meseleyi ilk defa Cehm bin Safvn ile Eb Hanfenin tarttn nakleder. Kd Abdlcebbr da, Eb Him el-Cubb den naklen konunun Eb Hanfe ve rencileri zamannda ortaya ktn belirtir.40 Bu konuda Eb Hanfeye nisbet edilen grler farkl olup noktada toplanabilir. a)Kurnn sadece Allah kelm olduuna inanmak gerekir. Bu konuda ileri giderek Kurnn mahlk olup olmad konusunu tartmak caiz deildir. b)Kurn mahlktur, nk Allahn dndaki her ey mahlktur. Buna gre yaratlm bir eye yemin etmek ciz olmadndan Kurna yaplan yemin geerli deildir. c)Kurn Allah kelm olup mahlk deildir, fakat Kurn telaffuz ediimiz ve onu yazmz mahlktur. Kim Allahn kelm mahlktur derse kfir olur.41

37 38 39 40 41

el-Kyme 75/22. el-Buhr, Mevakt 16,26, Ezan 129; Eb Dvd, Snnet 19; et-Tirmizi, Cennet 16. Nizam ve mkn delili iin bkz. topalolu, Bekir, Allahn Varl (isbat- vacib) , D..B. yay. Ankara, 1979., s.57-63. Yavuz, Yusuf evki, Halkul-Kurn, DA, s.371. Yavuz,Yusuf evki; Ebu Hanife, DA, c.X/140, bkz. Beyzzde , a.g.e.,s.86-87.

17

Kurnn mahlk olduunu ileri sren ve Eb Hanfeye nisbet edilen ikinci rivayet ya onu ktlemek isteyenlerce uydurulmutur veya eksiktir. Ear Makaltnda Kurnn mahlk olduunu kabul edenleri kaydettii halde bunlar arasnda Eb Hanfeyi zikretmemitir. Birinci rivayetin ise halkul Kurn tartmasna girmeyi uygun grmedii dnemdeki grn yanstm olmas muhtemeldir. nc rivayet Eb Hanfenin niha gr olmaldr.42Nitekim el- Fkhul Ekber ve el- Vasiyye de bu hususu bu konuya yle aklk getirmektedir. Allahn kelam sfat ne onun zat, ne de zatndan baka bir eydir. Onun kelam; zatyla kaim olan ezeli bir sfattr.43 Allahn zatyla kaim olan sfatna vahiyle indirilen lafzlar, harfler, sesler delalet ederler. Bir baka ifadeyle Allahn ezeli olan kelam bu vasta ve aletlerle anlalr. Bizler harfler, mahreler vs. aletlerle konuurken Allah (harfsiz ve aletsiz) vastasz konuur.44 Yani Allahn kelm, harfle, sesle deildir. Kurn, Allah kelamdr, mushaflarda yazlm, kalplerde korunmakta, dillerde okunmaktadr ve Hz. Muhammed (s.a.s.)e indirilmitir. Ama Allahn kelam bu saylanlara hulul etmemitir.45 Kurn a Allahn vahyi denilir. Bu erevede Allahn zatyla kaim olan sfat manasyla Kurna mahlk denilemez. Kim Allahn kelam mahlktur derse kfir olur.46 Allahn zatyla kaim olan sfatna delalet eden, vahiyle indirilen, lafzlar bunlarn okunmas, yazlmas ve telaffuzu ise mahlktur.47 Lafz mana ayrm yapp Kurnn mahlk olup olmamas meselesine ilk defa bu adan yaklaan o olmutur.48

4.Nbvvet Eb Hanfe peygamberlerin peygamberliklerine imann slm dininin temeli olduu kanaatindedir.49 Akl da Peygamberi de Allah tanmann vastalar olarak telakki etmesine ramen akl vastasyla Allah tanmann vacip oluunu syleyip, srf aklyla Allah tanyamayann hkm hakknda sukut etmesi manidardr. Ona gre
42 43 44 45 46 47 48 49

Yavuz, Yusuf evki; Ebu Hanife, DA, c.X/140. el-Fkhul-Ekber, s.58., el-Vasiyye, s.151. el-Fkhul-Ekber, s.58., el-Vasiyye, s.151. el-Fkhul-Ekber, s.58., el-Vasiyye, s.151. el-Vasiyye, s.151. el-Fkhul- Ekber, s.58,59. Yavuz,Yusuf evki; Halkul-Kurn, DA, s.371. el-Fkhul Ekber, s.58.

18

peygamber daveti ulaan bir akll ocuun iman sahihtir. Onun bu tavr akla iman meselesine zel olarak teklifin artnn iki olduu dncesini getirmektedir. Bunlardan birisi akl, dieride peygamber davetinin ulamasdr. Peygamber daveti ulaan bir ocuk bile olsa, iyiyi ktden ayrt edebilecek derecede akll ise iman da irtidad da sahihtir. Peygamber daveti ulamamsa aklla Allah bulmak yine vacip ise de bulamama durumunda kfr hkm vermekten uzak durmutur. Btn peygamberlerin getirdii dinlerin temel prensipleri tevhid esasna dayal tek bir sistem oluturmakla birlikte eriatlar farkl olabilmitir. Allaha inand halde Hz. Muhammedi in peygamberliini reddeden kimse Allaha da iman etmemi saylr.50 Peygamberlerin kk hata ( zelle ) ilemeleri mmkndr. Ancak onlar irkten, byk ve kk gnahlardan korunmutur. Peygamberlerin efaati ve onlara verilen mucizeler haktr. Hz. Peygamberin parma ile ay ikiye ayrmas ve miraca kmas bu tr olaylardandr.51 Eb Hanfe Hz. Peygamberin mucizelerini kapsaml bir ekilde ele almam, nbvvetin ispatnda da delil olarak kullanmamtr. Bununla birlikte mucize ve kerametin hak olduunu ifade ettii gzlenmektedir. Eb Hanfe, mucize kelimesini kullanmayp ona e deer bir kelime olarak yt (deliller) kelimesini kullanmtr.52 Eb Hanfe teklifin artlarnn olumas durumunda Hz. Muhammed (s.a.s.) in peygamberliine imann, imann rknlerinden olduu kanaatindedir.53 Peygamberlerin peygamberliklerine iman; imann olmazsa olmaz artlarndan olarak nitelemesi, Allah birleyen ama Hz. Muhammed (s.a.s.) n peygamberliine iman etmeyen birisinin kfir olduuna dair fetva vermesi onun bu grte olduunun en belli bal delillerindendir. Snn kelamn Earyye kolu nbvvet konusunu, mezhebin kuruluunu tamamlad kabul edilen Bklln (403/1013) ile arlkl olarak gndeme getirmitir. Bkllnden yaklak bir asr nce ilm faaliyetlerini srdren Mturd ise dneminde nbvvete en byk nemi veren kelamcdr. Aslnda nbvvete kar direni,-belki de

50 51 52 53

Nisa, 4/65. Beyzzde a.g.e.,s.104-105.; Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim, s.26-27. el-Fkhul-Ekber, s.61. el-lim vel-mteallim, s.23-24.

19

slmiyetin gcn kabul ettirmesinin ardndan ortaya km ve argmanlarn ileriye srmeye balamt.54 mam Mturd, Hz. Muhammedin risaletini ispat etmek zere kulland delillerden mucize nevileri ve bunlarn hiss-akli-haber eklinde tasnifi sonraki Mturdyye mellifleri iin model olmutur. Mturd, sonraki kelam kitaplarnn ounda sz konusu edilen bu tr mucizelerin yan sra, ayetlerden de destek alarak Hz. Peygamberin manevi portresi zerinde de durmutur.55 Mturdnin nbvvet konusuna nem verme konusunda am olduu r, sonraki mellifler tarafndan devam ettirilmitir.

5.hiret Kabirde ruhun kula iade edilmesi, kabrin sktrmas ve azab btn kfirler ve Mslmanlardan gnahkr olanlarn bir ksm iin haktr, mmkndr ve vakidir. Hakknda hadisler bulunmas dolaysyla 56 kabirde, Mnker ve Nekirin sualleri hak ve vakidir. Eb Hanfeye gre kabir azabn bilmem diyen kimse Cehmiyye57 zmresindendir. nk o, Yce Allahn kabir azabn kastederek: Onlara iki defa azap edeceiz58 ve Zulmedenler iin bundan ayr bir azap daha vardr.59 szlerini inkar etmektedir. Eer bir kimse derse ki, Ben ayete inanyorum fakat onun tevil ve tefsirine inanmyorum kfre girer.60 nk Kurandan baz ayetlerin tevili, tenzilinin ayndr. Eer onu inkr ederse kfir olur.61 Allah nefisleri ldkten sonra diriltir ve kyamet gn amellerin mizanla tartlmas haktr.62 Eb Hanfenin akaid risalelerinde belirtildiine gre o cennet ve cehennemin ebed olduunu kabul eder. Dier baz kaynaklarda ise cennet ile cehennemin ebed
54 55 56 57

58 59 60 61 62

Yavuz, S.Sabri, slm Dncesinde Nbvvet, nsan Yaynlar, stanbul, t.y., s.135-168. Mtrd, Kitbut-Tevhd (ev. Bekir Topalolu) ,T.D.V.Yay. ,Ankara, 2002, s.314-316. Buhar, Cenaiz, 82; Mslim, man, 34. Cehmiyye, Cehm b. Safvna (128/745) uyanlarn mezhebidir. Cehm b. Safvn, amellerde cebr ve zdrar olduunu syleyerek, insandaki i yapabilme gcn reddetmitir. Kabir azab, sorgu melekleri, mzan, srat, efaatte bu mezhep tarafndan inkar edilmitir. Tevbe, 9/11. Tr, 52/47. bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat, s.55. bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat, s.55. El-Enbiya,21/47.

20

olmadna ve yaratlan her eyin mutlaka yok olmas gerektiine inand rivayet edilir. Nitekim Eb Hanfe, Fkhul-Ebsatta cennetlik ve cehennemlikler girdikten sonra cennet ve cehennem yok olacaktr diyen kimsenin orada ebed kal inkar ettii iin, kafir olacan sylemitir.63 u da var ki Eb Hanfe cennetin ebed oluuna delil getirdii halde cehennemin ebedliine dair bir delil zikretmemitir.64

6.mmet Devlet bakannn, mminlerin bir araya gelip istiarede bulunmalar yoluyla seilmesi gerektiini kabul eden Eb Hanfeye gre, Peygamberimizden sonra bu mmetin en stn Hz. Eb Bekir, sonra Hz. mer, sonra Hz. Osman, sonra Hz. Alidir.65 Bununla Eb Hanfe ashabn faziletinin hilafet srasna gre olduunu belirtmitir. Hilfete, idareyi zorla ellerine geiren Emev ve Abbslerin deil mmetin ilerini dzeltmek isteyen Ali evld lyktr. Fakat buna dayanarak Eb Hanfenin ann imamet anlayn benimsediini sylemek mmkn deildir. Eb Hanfenin halife seimi ile ilgili gr ile onun Ehl-i beyt sevgisini kartrmamak gerekir. Eb Hanfeye gre hilafet vasiyetle, tavsiye ile olmaz.66 Ona gre hilafet, o makama gemeden nce hr bir seimle bir ba tayin etmektir. u bir gerektir ki, Eb Hanfe immeti nasla Ehl-i beyte verilmi bir hak olarak grmemi, sadece dneminde Ehl-i beyte mensup olanlar immete dierlerinden daha lyk kabul etmitir.67

F- SNN KELMIN OLUUMUNA ETKS

Eb Hanfe Havaric, Cehmiyye, Kaderiyye, Mtezile, Mebbihe ve Mrcie gibi itikad mezheplerin teekkl ettii bir dnemde yaam olup, itikad konulardaki grleri ile Ehl-i snnet kelmnn olumasna zemin hazrlamtr.

63 64 65 66 67

bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat,s.62. Yavuz, Yusuf evki; Ebu Hanife, DA, X/140. el- Fkhul-Ekber,s.69.; Beyzzde a.g.e., s.144. Ebu Zehra, Muhammed, ag.e., s.191. Yavuz, Yusuf evki, Ebu Hanife, DA, X/141.

21

Eb Hanfe naklin yannda akl ihmal etmemi, itikad meseleleri aklamak iin akl kyaslar yapm, dncesini Kuran, sahih hadisler ve ashabn ileri gelenlerinin anlaylar ile ekillendirdii iin yabanc kltrlerin tesirinden uzak kalmtr. Mlhidlere kar Allahn varln ispatlamak iin bavurulan ve esaslarna Kurn- Kerimde iaret edilen, daha sonra ihtir ve inyet diye adlandrlan akl delilleri kullanm, lemin l min eyden yaratldn sylemi ve bu balamda tartmalar olsada adem kelimesini kullanmtr. Yani ona gre lem her bakmdan yokluktan yaratlmtr. Ayrca Eb Hanfe Allaha eyiyyet izfe ederek bir anlamda hric mevcudiyeti bulunduuna temas etmitir.68 Bilindii zere Mutezileye gre Allahn sfatlar vardr, ancak bu sfatlar onun zt zerine zid manalar, yani ztndan ayr dnlebilen eyler olmayp ztnda mndemitir. Binaenaleyh Allah iin alm, sem, basrdir denilebilir, fakat onun ilim, sem, basar sfat vardr denilemez. Allahn sfatlar da zat gibi kadm olacandan ikinci anlaya gre birden fazla kadm kabul edilmi olur, bu ise tevhid prensibine aykrdr. Ayrca Mutezileye gre fiil sfatlar ezel olmayp, hdis sfatlardr.
69

Eb Hanfe ise zt sfat ayrm yaparak ilh sfatlar muhtemelen ilk defa

zt, fiil ksmlarna ayrp hepsinin kadm olduunu savunmu, bylece Mutezile ve Cehmiyyenin sfat anlayn reddetmitir. Eb Hanfe, halkul Kurn konusunda Cehmiyye ve Haviyye arasnda mtedil bir gr savunarak daha sonra Ehl-i snnet kelmclarnca yaplan lafz ve nefs kelm ayrmna zemin hazrlamtr. Nitekim Cehmiyye ye gre Kuran yaratlmtr. Onlara gre akl ve nakil Kurann yaratlm olduunu gstermektedir. Haviyyeye ise tam aksine ilhi sfatlar ispat edip Kurann btn ynleriyle ezel olduunu savunmulardr. Ebu Hnifeye gre ise, Kurn okumamz, yazmamz mahlktur. Fakat bizzat Kurn kadimdir.70 Eb Hanfe kadere iman gerekli grp kulun iradesiyle fiil yapma gcne sahip klndn kabul etmi, insann mmin iken kfir, kfir iken mmin olabileceini syleyerek cebir anlayndan uzaklamtr. nsann kaderinin insan iradesine gre
68 69 70

Yavuz, Yusuf evki, Ebu Hanife, DA, c.X/142. aatay, Neet, ubuku, brahim Agh, slam Mezhepleri Tarihi, A...F.Yay., Ankara, 1976, s.168. bkz. Eb Hanfe, Numan b.Sbit, el-Fkhul-Ekber, s.67.

22

ekillendiini kabul etmi, insan iin bir kudret ve irade hrriyeti tanmayan Cebriyyeyi reddetmitir. Eb Hanfeye gre iman ve kfr kullarn fiilleridir. Kullarn fiillerini yaratan Allahtr, kul ise fiil yapmay diler ve onu icra eder. mam- Azam bu gryle halkkesb ayrmn dile getirmitir. Bylece Mutezile ve Kaderiyyenin Kul fiilinin hlkdr, bu fiilerin Allahn yaratmasyla bir ilgisi yoktur eklinde zetlenebilen grlerini reddetmitir. Halk-kesb ayrm daha sonra Ehl-i Snnet kelmclar tarafndan gelitirilmi zellikle Mturdler tarafndan sistemletirilmitir. Eb Hanfe iman tasdik, mrifet ve ikrar unsurlarna dayandrmakla iman iin mrifeti yeterli gren Cehmiyyeyi ve sadece ikrar kfi gren anlaylar reddetmi, amelin imandan ayr olduunu ve dolaysyla artp eksilmeyeceini ortaya koymakla da Mutezile ve Havrice muhalefet etmitir. mam zamdan sonra, zellikle Mutezle ve bidat ehli dier frkalarn itikd sahadaki faaliyetleri zerine, Ehl-i Snnetin, mam zam ve ondan ncekiler tarafndan konulan esaslar gelitirilmitir. Mutezile ilm-i kelmnn zuhrundan bir buuk asr sonra Selefiyye limlerinden bazlar iman meselelerini akl kaideleriyle teyid etme ihtiyacn hissetmilerdir. bn Kllb el-Basr71 (v.240/854) ile Hris b. Esed el-Muhsib (243/857) gibi Selef limleri, kendi zamanlarna kadar teesss etmi bulunan selef akdesini, kelmn ana delillerinden olan akln hccet ve burhanlaryla teyid etme ihtiyacn duymular ve bylece Ehl-i Snnet inan esaslarnn kurucular olmulardr.72 Bu devreden bir asr sonra, iki byk isim, Ebl Hasan el-Ear (324/936) ile Eb Mansur el-Mturd (333/944), Ehl-i Snnetin grlerini btnyle sistemletirmi ve yaymlardr. Artk onlardan sonra Ehl-i Snnetin tikd grleri Earlik ve Mturdlik ad altnda tedvin edilir olmutur.73

71 72 73

bkz. Ycedoru, Tevfik, Ehl-i Snnete Giden Yolda bn Kllb ve Kllbiye Mezhebi, emin yay., Bursa,2006. Topalolu, Bekir;Kelm lmi Giri, Damla yay., s.22. bkz. Klavuz, A.Saim, Anahatlaryla slm Akidi ve Kelma Giri, Ensar Neriyat, stanbul, 2004, s.405-407.

23

zellikle Eb Mansr el-Mturdnin fkhi ve itikadi grlerinde Eb Hanfeye dayand ve sistemini onun grleri zerine kurduu kaynaklarda belirtilmektedir. Onun Eb Hanfeye uzanan hoca silsilesi u ekildedir: Eb Hanfe(150/767) Muhammed e-eybn (189/804) Eb Bekr Ahmed b. shk el-Cuzcn ( 3. asrn ortalar) Eb Nasr Ahmed b. Abbs el-Huseyn el-Iyz (4.asrn balar) Eb Mansr el-Mturd (333/944) Eb Hanfenin akaide dair grlerini Eb Cafer et-Tahv daha ok Selef anlay erevesinde, Eb Mansur el-Mturd ise kelm stats iinde aklayp yaymtr. nan konularna yaklam yntemi asndan ve kapsam ynnden Eb Hanfeden yararlanan Mturd ondan yer yer iktibaslar yapm ve grlerine dayanak kabul etmitir. Daha sonra Mturdyi takip eden limlerce gelitirilen bu muhteva gnmze kadar tanm ve Mturdyye adyla mehur olmutur. Mturd Tevltnda Eb Hanfenin metodunu ve grlerini daha sistemli hle getirerek, ayetlerin anlalmasnda deta uyulmas gereken birtakm kurallar ortaya koymakta ve dinde akln tutarl bir biimde kullanln gsteren bir usl sunmaktadr.74 Sadrul-slm Muhammed el-Pezdev (v.493/1100) ve Hanefiyye ulemsndan, Buhrl Nreddn es- Sbnde (v.580/1184) eserlerinde Eb Hanfeye sadkatla ballk gstermilerdir.75 Ebl Muin Nesef, Tebsratl-Edille76 isimli eserinde Semerkand limlerinin Eb Hanfenin grlerini mezhepletirdiini belirtmitir. Beyzzde Ahmmed Efendi Eb Hanfenin akaid risalelerini nce el-Usll mnife lil mam Eb Hanfe adl eserde kelm tertibe gre dzenleyip bir araya getirmi, sonra da ratl- meram min bratil mam adn verdii kitabnda grlerini erh etmitir. Eb Hnfe, imann artp eksilmeyeceini, inanan kiinin gerek mminim demesi gerektiini sylediinden dolay Selef akdeye mensup hadis limlerince
74 75

76

Kutlu, Snmez, a.g.e., s.287. Ayrntl bilgi iin baknz, Pezdev, Muhammed, UslidDn, Ehl-i Snnet Akaidi (ev.erafettin Glck),Kayhan yay., stanbul, 1994, s.6.; Sbn, Nureddn, el-Bidye f Uslid-Dn (Mturdiyye Akaidi, ev. Bekir Topalolu), D..B.Yay., Ankara, 2000. En-Nesef, Meymun b. Muhammed, Tabsratul- Edille F Uslid-Dn, D..B. yay., Ankara, 1993, s.53.

24

eletirilmitir. Mevcut kaynaklara gre Eb Hanfeyi tenkit edenlerin banda Buhr gelmektedir. Ayrca Eb Hanfe gnah ileyenlerin mmin olduunu savunup akbetlerini ahirete tehir etmesinden veya Allahn iradesine havale etmesinden (irc) dolay Mrci olarak adlandrlmtr. Eb Hanfenin gnah ileyenlerin mmin olduuna dair gr Selefiyye dhil olmak zere btn Ehl-i Snnetin gr haline geldii dikkate alnrsa onun Mrcieye nispet edilmesi, mezheplerle ilgili kavramlarn o devirde henz yerlememesinden kaynakland sylenebilir.77 Ancak Eb Hnifeye yneltilen eletirilere baklrsa onun rasyonel bilgilere nem veren, inan konularnda bu bilgileri kullanp naslara bu erevede bakan slmn erken devirdeki yeniliki dnrlerin banda geldiini de gstermektedir. Nitekim Eb Hanfenin itikad konularda ortaya koymu olduu grlerinin daha sonra oluan Snn kelam ekollerinden Mturdiyyeye ekil verdii bilinmektedir. Mturdler inan konularnda mm- Azamn grlerinden son derece etkilenmilerdir.

77

Yavuz, Yusuf evki, Ebu Hanife, DA, c.X/140.

25

II.BLM EB HANFENN KADER VE NSAN FLER GR

A-KADER KELMESNN SZLK ve TERM ANLAMI

Kader kelimesi lgatte; miktar, l bir eyi bir lye gre tayin ve tesbit etmek ve bir hikmete gre yapmak manalarna gelmektedir.1 Bir baka kullanma gre kader kelimesi lgatte; bir eyin kemiyetinin(say ve miktarnn) aklanmas manasna gelir.2 Bu mana, kelimenin kk manasnda bulunan miktarlar takdir ile ilgilidir. Tefil babna nakledilmekle takdir, bir eye g yetirmek ve kdir olmak manasna gelir.3 Bu g de snrl olaca iin, kelimenin kk manas buna da elverilidir. ll ve snrl vermek, yani azaltmak manasna da gelir. Bundan baka kader kelimesi, hazrlamak, dzeltmek, kolaylatrmak, mddet tayin etmek4 gibi manalara da gelmektedir ki, bunlarn hepsi yukarda belirtildii gibi kk manalar ile ilgilidir. Lgatte birden ok manaya gelen kader kelimesi, terim olarak genellikle kaza kelimesi ile birlikte kullanlr ve aralarnda bir iliki kurulur. Buna gre kaza ve kader kelimelerinden biri, mahlkatn belli bir plan ve lye gre takdir edilmesi, dieri de takdir edilen ekle gre varlklarn yaratlmas, ortaya kmas manasna gelmektedir. Her iki mana da bu kelimelerin sonradan kazandklar izaf anlamlardr ve bu kelimelerin kk manalar ikisi iin de kullanlmaya msait olduundan, bu iki kelimeden hangisine kaza, hangisine de kader denilecei hususunda ihtilaf edilmitir. Daha sonra ortaya kan trl fikirler neticesinde bu stlah manalar alan kaza ve kader kelimeleri balangta bu manalarda kullanlmyordu. Kaza ve kader kelimelerinin Ear ve Mturd mtekellimlerce farkl manalarda kullanld grlmektedir. Mturdlere gre kader: Hak Telnn ezelden, ebede (sonsuzlua) kadar olmu ve olacak eylerin zaman ve yerini, zellik ve niteliklerini, ne ekilde ve ne
1 2 3 4

bn Manzr, Cemlddn, Lisanul-Arap, c.XX,/47-49, Beyrut, tsz.; sm Efendi, Kmus Tercemesi, c.II, s.618, stanbul, 1305 h. Rb el- Isfahn, el- Mfredt, s.596., 1970. Rb el- Isfahn, a.g.e., s.596. Rb el- Isfahn, a.s.e., s.597.

27

zamanda olacaklarsa onlarn hepsini ezel anlamda bilip, o ekilde snrlamas ve takdir etmesine denir.5 Bu bakmdan kader, Allahu Telnn ilim ve irade sfatlarna rc olup, kadere iman, bu sfatlara ve ezel olan taallklarna iman etmek demektir. Mtrdlere gre kaza ise: Cenb- Hakkn, ezelde irade ve takdir buyurmu olduu eyleri, zaman gelince ezeldeki ilim, irade ve takdirlerine uygun olarak yaratmas demektir. Bu bakmdan kaza, tekvin sfatna rc olup onun sahas iine girmektedir.6 Kader ve kazaya verilen bu manalara gre kader, kazadan daha kapsaml ve geneldir. Yani kaderin dairesi, kazannkinden daha genitir. nk; kader, ezel tedbir ve sebepler mecmuas, kaza ise, hdis olan mmknler ve yaratma fiilleridir. Kader, bu kinat idare eden ilh kanun ve l, kaza ise, bu kanuna uygun olarak aynen yerine getirmektir. Earlerin kader ve kaza kelimelerine ykledikleri anlam biraz farkllk gstermektedir. Earlerin kaza dediine Mturdler kader, Mturdlerin kaza dediine de Erler kader diyorlar. Buradaki ihtilaf srf lafz olup tarifler hemen hemen birbirinin ayndr. Bu lafz ihtilafa aratrmamzn temel konusu olmad iin burada son veriyoruz. Aratrmann bu blmnde daha geni olarak aklanaca zere Mturd mtekellimler dier grlerinde olduu gibi kader konusunda da Eb Hnfenin grne paralel aklamalarda bulunmulardr.

B-KADER MESELESNN ORTAYA IKII

Kader meselesi, her devirde btn slm kelamclarn en fazla megul eden itikd ve fikr problemlerden biri olmutur. Bu mesele bir ynyle Allah tasavvurunu ilgilendirirken bir ynyle de insan ilgilendirmektedir. Sz konusu nitelikler de onun neredeyse insanla edeer tarihe sahip olmasna ve hemen tm dnce sistemlerine konu olmasna sebebiyet vermitir.
5 6

El-Mturd, Kitabut Tevhid, Kahire, tsz., s.306.; Klavuz, A. Saim, a.g.e., s.172-173. Arslan, Ali Aydn, slam nanlar ve Felsefesi, ar yay., stanbul, 1980.,s.361.

28

Bir baka ifadeyle bu problem bir yandan mutlak ilim, mutlak irade ve mutlak kudret sahibi, her eyin yaratcs olan Allahn hkimiyetini; dier yandan ise, lemde bir eyler yapmakla grevli olan ve bu grevi de kendisine zaman zaman peygamberler vastasyla bildirilen insann hrriyetini direkt olarak ilgilendirmektedir. Kader konusunda gnmze kadar yaplan tartmalar, ite bu iki tarafn rollerini belirlemede dmlenmektedir. Acaba Allah ile insann, filler konusundaki rolleri nasl gereklemektedir? Ortaya kan filler Allaha m, yoksa insana m aittir? Eer Allaha ait ise, insann sorumluluu nasl izah edilebilir? Allaha ait deil de insana ait ise, bu kez Allahn mutlak hkimiyeti nasl temellendirilecektir? te bu tr sorular, kader probleminin temelini tekil etmektedir. Kader problemi slm Dini ile birlikte ortaya km bir mesele deildir. nsann yeryzne ayak basmasyla birlikte, ta ilk alardan gnmze kadar pek ok filozof ve ilim adam bu konu zerinde fikir yrtmtr. Kader problemi, slmn geliinden sonra, zellikle Hz. Peygamber ve Hulefa-i ridin devirlerinde ciddi olarak tartlmam, daha doru bir ifadeyle kader tartma konusu olarak grlmemitir. nk Hz. Peygamber her frsatta, Mslmanlar kader konusunda mnakaaya girmekten iddetle menetmi, aralarnda fitne ve fesat tohumlarnn salmasna, dolaysyla tesis edilmi olan birlik ve beraberliin bozulmasna sebep olabilecek her trl ihtilaf noktalarndan iddetle kanmalarn kendilerinden istemitir.7 Ancak Hz. Osmann ( v. 35/656) ehit edilmesini takip eden olaylar, Hz. Ali (v.40/661) dneminde meydana gelen i savalar, Mslmanlar zerinde byk tesir icr etmi, ok ac hatralar brakm ve neticede bir inan problemi olarak kader gndeme gelmitir. zellikle Emevler dneminde ( H.41-132/M. 661-750) kader konusunda birbirinden farkl grler zuhur etmitir. Kader meselesine ilikin temel yaklamlara ksaca deinelim:

1. Kaderiyye-Mutezile Kaderiyye ye gre insan hrdr. Kii fiilini Allahn kendisine verdii yaratma kudretiyle yaratr. Bu fiilerin yaratlmasnda Allahn mdahalesi yoktur. Eer bu filleri

Tirmizi, Kader, (c.IV. s.443);bn Hanbel, Msned, c.II. S.178 ve 196.

29

hr iradesiyle seip yaratan kul deil de Allah olsayd, kulun o fiilden dolay ceza grmesi zulm olurdu. Balangta Kaderiyye olarak isimlendirilen bu hrriyeti akmn ncleri Mabed el- Chen(v. 83/702) ve ayln ed- Dmek (v. 105/ 723) gelir. Daha sonra ise, bu akmn kader hakkndaki grlerini, Mutezilenin kurucular Vsl b. At (v.131/748) ve Amr b. Ubeyd (v. 144/7619 sistemli bir biimde gelitirmilerdir.8 Mutezile ve Kaderiyyenin kader konusundaki grleri Kul fiilinin hlkdr. Bu fiillerin Allahn yaratmas ile ilgisi yoktur eklinde zetlenebilir. Hayr ve erri kadere balamayan, insana sorumluluk ykleyen, zulumlerin Allahn kaderi olmadn savunanlara Emevler kendi siys karlarn sarst iin sert karlk vermilerdir.

2-Cebriyye Bu akma gre, insanda hibir ekilde irade ve seme yetenei yoktur. nsan hr deildir. Allah Tel tarafndan nceden takdir edilmi bulunan belli ileri yapmaya mecburdur. nsann kendine ait hibir fiili yoktur. Kullara ait fiillerin Allah tarafndan yaratldn, onlarn gerek anlamda bir fiile sahip olmadklarn ve dolaysyla insanlarn ihtiyar fiileri de dahil olmak zere btn amellerinde mecbur olduklarn ilk defa dile getiren ztn Cad b. Dirhem (v.H.106120/M.724-737) olduu, onun grlerini daha sonra, Cehm b. Safvnn yayd kabul edilir. Cehme gre, insan herhangi bir fiili yapmaya kadir deildir. O, istitat ile vasflandrlamaz. Fiilerinde mecburdur. Onun ne kudreti, ne iradesi, ne de ihtiyr vardr. Allah insanda, fiileri dier yaratklarda yaratt gibi yaratr. Fiiller insana mecz olarak nisbet edilir. Suyun akmas, tan yuvarlanmas gibi9 lh cebr (zorunluluk) ad altnda, insanlarn bana gelen olaylarn nceden tayin edildi anlamnda kader dncesini ilk defa Emev iktidar savunmutur. Onlar

8 9

Watt, Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, (ev.Ethem Ruhi Flal), stanbul, 2001.;s.259-261. Glck, erafeddin, Bklln ve nsan Fiileri,T.D.V. yay.,Ankara, 1997, s.124.

30

zorla

ele

geirdikleri

iktidar

halk

nezdinde

merlatrmak

iin

bu

yola

bavurmulardr. Emevler dneminde ortaya kan bu iki grten ilki, kaderi inkr etme konusunda ar davranan hrriyeti akm, dieri ise kaderi ispat etme konusunda ar davranan cebr akm idi. Her iki akmda siyas amalar tamaktayd. Yine bu dnemde rnekleri grlen, her iki akmn ortasnda bir noktada kader anlayna sahip iki zt vard ki bunlar; hi phesiz Eb Hanfe (v. 150/767) ve Hasan Basr (v.110/ 728) dir. Onlar ana hatlaryla, ne cebr (insann mecbur oluu), ne ihtiyar (tasarrufun tamamen insanda oluu) ne de insana ait fiilerin Allahn iradesi dnda meydana geldiini savunuyorlard. Onlara gre Allah, kullarna kaldramayacaklar yk yklemez, bilmedikleri eyi istemez, yapmadklar eylerden dolay cezalandrmaz. Biz bu noktada sadece Eb Hanfe ve onu izleyen mtekellimlerin grlerine yer vereceiz

C-NSAN FLLERNN KADERDE YER ALMASI

nsann kendi irade ve ihtiyaryla yapt fiiller ile kendi irade ve ihtiyarnn dnda meydana gelen fiiller olmak zere iki tip fiili vardr. Bunlardan birincisine ihtiyar (iradeli) filler, ikincisine ztrar (zorunlu ) fiiller ad verilir. Iztrar fiiller, nefes almz, kalp atlarmz gibi zorunlu hareketlerimiz olup, bizim irademizin bu fiillerin oluumunda en kk bir etkisinin olmad aktr. Iztrar fiillerin yaratcsnn Allah Tel olduunda, insan iradesinin bunlarda herhangi bir rolnn bulunmadnda btn slm mezhepleri hemfikirdirler. Fakat kitap okumak, yaz yazmak gibi fiillerimiz ise bizim irade ve isteimizle meydana gelmektedir. te kendi irademizle yaptmz bu fiillere karlk sevap almaya veya azap grmeye hak kazanrz. Ehl-i Snnete gre, her ne ekilde olursa olsun, bizi de yaptklarmz da yaratan Allah Teldr. Fakat bilerek, irade ve seme gcmz sarf ederek yaptklarmz

31

bizim fiilimizdir.10 Bu tr fiiller irademizi o yne evirmekle meydana gelmitir. Bundan dolay sorumluyuz. Iztrar fiillerimizden ise, irademizi sarf etmediimiz iin sorumlu deiliz. nsann belli bir kadere ve bu kaderi Yce Allahn ezel anlamda nceden belirledii konusunda aa yukar bir gr birlii bulunmasna karlk, bizzat iradeli fiillerin Allah tarafndan belirlenmi ezel bir kaderde yer alp almad hususunda pek ok tartma yaanmtr. Esas tartma bu alanla ilgilidir. Bunu hem her eyi kuatan Allahn ilim, irade, kudret, takdir ve yaratmasna eksiklik gelmeyecek, hakkndaki tenzh inancn zedelemeyecek ekilde hem de insann sorumluluunu ortadan kaldrmayacak biimde aklamak mmkn olacak mdr?11 Aslnda meselenin anlalr olmas iin Allahn ilim sahibi olmas, Allahtan baka eylerde zorunluluu gerekli klar m? Ya da bir yandan Allaha ezel ilim atfedilirken dier yandan insann hr irade sahibi olduu sylenebilir mi? gibi akla gelen sorularn cevaplandrlmas gerekmektedir. ok erken bir dnem olmasna ramen Eb Hanfenin bu ve benzeri sorulara aklk getirdii sylenebilir. Bu genel bak alarn dile getirdikten sonra Eb Hanfenin kader ve insan fiilleri konusundaki grlerine geelim.

D- EB HANFENN KADER ve NSAN FLLER GR

1. Kadere man ve Delilleri Eb Hanfe kaderi meydana gelecek her eyin ezelde tayin edilmesi; kazay ise tayin edildii ekliyle zaman gelince gereklemesi olarak tanmlamakta ve kadere imann slmn temel esaslarndan biri olduunu dile getirmektedir.12

10

11

12

Yazcolu, M. Sait, Mturidi ve Nesefye Gre nsan Hrriyeti Kavram, Akid yay., Ankara, 1988., s.34-50.; Trcan, Galip, Kelamda nsan Fiillerinin Yaratlmas Problemi, S.D.. .F.D., say:15, Isparta 2005, s.139-159. ayrntl bilgi iin bkz., Klavuz, A. Saim, slm Akidi ve Kelma Giri, Ensar neriyat, stanbul, 2004, s.150-185.; Glck, erafeddin, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, Esra yay., Konya, 1979., s.43. el-Fkhul-Ekber, s.59; el-Vasiyye, s.73.

32

Ona gre Allah nesneleri var olmazdan evvel ezelde bilmekteydi. Allah varlklar yoktan yaratmtr. Bizim bilmemize benzemeyerek bilir. Yok olan, yokluk halinde yok olarak bilir. Onu yarataca zaman nasl olacan da bilir. Var olan da varl halinde mevcut ve onun nasl yok olacan da bilir. Allah, ayakta olan, bu halinde ayakta olarak; oturduu zaman da oturu halinde olarak ilmi deimeden ve onda yeni bir bilgi hasl olmadan bilir. Ezeli ve ebed olan ilmi ile bilicidir.13 mam Azam Allahn ezel ilmini kabul etmektedir. Ancak, ilh ezeli ilim ile insann davran zgrl arasnda bir eliki veya bir zorunluluk grmemektedir. Eb Hanfeye gre Allah ezelde ilmiyle her eyi bilmi, ilmiyle irade edip, iradesiyle her eyi takdir etmitir. Allahn iradesi er emirlerin nne gemitir. Buna gre kadere iman Allaha imann zorunlu bir sonucudur. nk Allahn ilim, irade, kudret gibi ezel sfatlarnn var oluu bunu gerektirir. Bu delillendirme kaderin akl olarak delillendirilmesidir. Kadere imann gereine dair Eb Hanfe grlerini ayetlerle desteklemitir. Onlarn iledikleri her ey kitaplarda (amel defterlerinde) kaytldr. Kk, byk her ey yazldr.14 ayeti bunu belirtmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v)de yle buyuruyor: Allahn ilk yaratt varlk kalemdir. Allah Tel, kaleme yaz dedi. Kalem de, ne yazaym? dedi. Allah Tel, kyamete kadar olacak ileri yaz, buyurdu. 15 Bu ayet ve hadis haricinde Eb Hanfe hidayet- dellet, hayr- er vb. grlerini aklarken de ayet ve hadislerden delil getirerek grlerini salam temellere oturtmutur.

2. Eb Hanfenin Kader Anlay Eb Hanfeye gre Allah eyay bir eyden yaratmad. Allah, eyay oluundan nce, ezelde biliyordu. O, eyay takdir eden ve oluturandr. Allahn dilemesi, ilmi, kazas, takdiri ve Levh-i Mahfzdaki yazs olmadan, dnya ve ahirette hibir ey vaki
13 14 15

Beyazzde, a.g.e., s.84. el-Kamer, 54/ 52,53. el-Vasiyye, s.152. ; Eb Dvud, Snnet,16.

33

olmaz. Ancak onun Levh-i Mahfzdaki yazs, hkm olarak deil, vasf olarak yazldr.16 Eb Hanife burada kullarn fiilerinin Allahn ilmi, iradesi, takdiri, yaratmas ve Levh-i Mahfuzda yazmas ile olutuunu belirttikten sonra, Levh-i Mahfzda yazmasnn hkmen deil vasfen olduunu sylemekle insann iradesini ve hrriyetini temellendirmitir. Nitekim Allahn bir eyi hkmen yazmas demek Ali u zamanda u ekilde mmin olacaktr eklinde bir yazmadr. Bu tarz bir yazmada deiiklik mmkn deildir. Allahn vasfen yazmas demek o konudaki ihtimallerin ve sonularn alternatifli bir ekilde yazlmasdr. Bu ekilde bir yazmada mesel Ali hr iradesiyle iman tercih ederse mmin olur, yine hr iradesiyle kfr tercih ederse kfir olur biiminde, iin alternatifler gz nnde bulundurularak yazlmasdr. 17 Buradan u sonu kmaktadr ki Eb Hanifeye gre kullarn fiilerinin Levh-i Mahfzda yazl olmas onlarn fiilerinde mecbur olduklar anlamna gelmemektedir. Allah Tela hayr ve er dhil, vuku bulacak her eyi ezel ilmiyle bilmi ve ilmine gre vasfederek Levh-i Mahfza yazmtr. Allah ilmi dorultusunda mkellef tutaca mahlkatn er emirleri karsnda nasl davranacaklarn bilmi ve o bilgisine nazaran onlarn nasl irade edeceklerini (vasfederek) Levhi Mahfza yazmtr. Onlarn nasl irade edip davranacaklarn daha onlar yaratmadan bilip takdir etmesi kaderleridir. Yani kaderin ezelde tayin olmas demek, iradesini kullarn iradesine tabi kldnda ve onlarn ne yapacaklarn ezeli ilmiyle bilmesi demektir. Bu bilgi vasftr, mkellefleri kaderlerinde yazl olana zorlayc bir nitelikte deildir. Zira Allahn iki tr iradesi ve iki tr emri vardr; iradesi ilmine gredir. Allah ilmiyle olacak her eyi hakkyla bilmektedir ve bu nedenle Allah ezelde eyay takdir ederken mkellef tutaca kullarnn nasl irade edeceklerini bilmi ve onu Levh-i Mahfzda yazmtr.

16

17

el-Fkhul-Ekber, s.67-68., Bkz., Aytekin, Arif, Fkh- Ekber Risaleleri, lim Sanat Dergisi, KasmAralk, s.16., stanbul,1987. Klavuz, A. Saim, a.g.e., s.198; Beyzzde, a.g.e., s.198.; Toprak, Sleyman,nsan Fiilleri Konusunda Maturid ve Ear Arasndaki htilaf, S...F.D.,say:3, Konya1990.s.67.

34

Eb Hanfeye gre Allahn iki tr iradesi vardr.18 Bunlardan ilki, mkellef olan kullarn nasl irade edeceklerini bilip o ekilde irade etmesi eklindeki iradesidir. Yani buna gre Allahn iradesi kulun iradesine tabiidir. Burada sz konusu edilen dier iradesi ise mkellef olmayan mahlklarla alakaldr. Yani dnya ve ahirette hibir ey Allahn iradesi dnda kalmaz. Bununla birlikte Allahin ezel olan ilmi deimez olduundan ve her eyi hakkyla bildiinden, ezelde Allah ne bilip, takdir ettiyse kulun bana o gelir. Takdir etmedii bir ey asla bana gelmez.19 Ancak unu belirtmek gerekir ki Allahn ezelde dilemesi kulun muhtar olup onu seecei dolaysyladr. Yoksa bu ifadeden kulun mecbur olduu anlam kartlmamaldr. Eb Hanfenin kader konusundaki grn ana hatlaryla belirtmeye altmz bu balkta anlalaca gibi Eb Hanfe ne snrsz bir hrriyet taraftar ne de cebircidir. Bu ikisi arasnda orta yolun savunmasn yapmaktadr. Daha nce belirttiimiz gibi yaad dnemde yaygn olan iki zt gr (Kaderiyye-Cebriyye) kesinlikle kabul etmemektedir.

3. nsan Fiilleri ve Teklifin z nsan fiillerinin kaderde yer almas konusunda yukarda yaptmz aklamada kader konusunda ihtiyri fiillerin konu edildiini ifade etmitik. Eb Hanfe de insan fiilerini incelerken ilk olarak teklifin z olan tercih hrriyeti (hidayet- dallet) zerinde durmutur. Sonra srasyla fiilin oluumu iin gerekli olan g (istitaat), fiilin yaratcsnn kim olduu ve kulun fiilindeki rol (halk- kesb) konularn ele almtr. Biz de bu sray gzeterek konuyu aklamaya alacaz.

a. Hidayet- Dallet Eb Hanfeye gre Allah yarattklarndan hi birini kfr ve imana icbar etmemitir; hibir kimseyi mmin veya kafir olarak yaratmamtr. Sadece onlar

18 19

el-Fkhul-Ebsat, s.38. el-Fkhul-Ebsat, s.38.

35

ahslar olarak yaratmtr. man ve kfr kullarn fiilidir. Allah kullar kfr ve imandan beri olarak yaratmtr. 20 Allah, insanlara birtakm emir ve yasaklar koymutur. Kullar ise bu emir ve yasaklara uymaldr. Bu kul olmann bir gereidir. mam, iman-kfr noktasnda insanlarn tercih hrriyetine sahip olduklarn Dilediinizi yapn21 ve Dileyen iman etsin, dileyen kfir olsun22 ayetleriyle temellendirmitir. Kfir olan kendi fiili, inkr ve inad ile kfir olmutur. man eden de kendi fiili, ikrar ve tasdiki ile iman etmitir.23 Allah dilediini hidayete ulatrr. Dilediini de sapkla drr.24 Allah Telnn bir kul iin sapknl yaratmas, o kulun iradesini ktye kullanmasndandr. Yoksa kul, sapknl tercih etmedike, ilh irade ve kudret, onu sapknlk yoluna zorla sevk etmez. Allahn insanlar saptrmasnn, onlarn sapknl semeleri sebebiyle olduu aktr. eytan, mmin kuldan iman bask ve cebirle alr dememiz doru deildir. Fakat kul iman terk ederse, eytan da onun imann alr.25 Teklifin z ise Eb Hanfeye gre tercih hrriyetinden kaynaklanmaktadr. nsanlar kendi hr iradeleriyle iman veya kfr tercih ettiklerinden dolay ahirette mkfatlandrlacak veya cezalandrlacaklardr. Bu Allahn adaleti gereidir.

b.stitaat stitaat, insan fiilinin meydana gelmesini salayan kudretin hakikati diye tanmlanr. Eb Hanfe insan fiilerini aklarken bu konuya da aklk getirmitir. Eb Hanfeye gre, Allah insana fiilini gerekletirmesi iin g(istitaat) vermitir.26 Bu g ve kudretin yaratcs Allahtr.27 Allah Tel mahlkat ciz ve zaf
20 21 22 23 24 25

el-Fkhul-Ekber, s.60. Fussilet, 41/40. El-Kehf, 18/29. Beyazzde, el-Usll Mnfe lii mam Eb Hanfe, (Eb Hanfenin tikad Grleri nr. ve ev.lyas elebi), M...F.Yay.,stanbul 1996, s.97. el-Fkhul-Ekber, s.71.; nal, Sabit, Fkh- Ekber ve zh, D..B.yay., Ankara, 1991, s.34. el-Fkhul-Ekber, s.71.

36

olduklar halde gleri olmakszn yaratmtr. Yani insan tek bana herhangi bir kudrete sahip deildir. Nitekim insann kendi yaratlmasnda herhangi bir etkisi olmad gibi fiillerini icra ederken ihtiya duyduu kudretin yaratlmasnda da herhangi bir etkisi yoktur. Eb Hanfeye gre, Allah insana fiilini gerekletirmesi iin g (istitaat) vermitir. Bu g, kulun kendisiyle ktl ilemeye msait olduu gibi, bizatihi iyilii ilemeye de msaittir. Yalnz Allah, gcn iyilikte kullanlmasn emretmitir.28 Sz konusu g (istitaat), hayra da erre de uygundur. Yani bu gcn hayr iin de er iinde kullanlmas mmkndr.29 Baka bir ifadeyle g (istitaat) birbirine zt olan iki ey iin elverili ve geerlidir. Ayn kudretle imanda edilebilir, inkr da edilebilir. Eer iman tercih edilirse, potansiyel anlamda inkr iin de elverili olan kudret, aktif anlamda, Allahn yaratmasyla sadece iman kudreti olarak gereklemi olur. Aksi bir tercih yaplmas durumunda da bu kudret aktif olarak yalnzca inkr kudreti eklinde gereklemektedir. Farkllk kudrette deil, taallukunda, yani balantl olduu husustadr.30 Fiil iin gerekli olan istitaattin de fiilin de yaratcs Allahtr. nk kinattaki hibir olu ya da yokolu Allahn ilmi, iradesi, kaderi ve kudretinden bamsz olamaz.31 Allah tarafndan yaratlan bu g, fiilden ne nce ne de sonradr, fiille beraberdir. Birbaka ifadeyle Allah, fiiller iin gerekli olan g ve kudreti fiil annda verir. nce olsayd, kul ihtiyac annda Allahtan mstani olurdu ki bu, Allah zengin olup, hibir eye muhta deildir, ama sizler muhtasnz32 ayetine muhalif olurdu. Sonra olmas ise, fiilin herhangi bir g olmadan meydana gelmesini gerektireceinden imknsz olacaktr.33

26 27 28 29 30 31 32 33

el-Vasiyye, s.75. Beyzzde, a.g.e., s.94. el-Fkhul-Ebsat, s.38. el-Fkhul ebsat, s.39.; Ebul Leys es-Semerkand, erhul Fkhl Ebsat, s.25-26. Klavuz, A. Saim, a.g.e., s.191. el-Fkhul-Ebsat, s.37. Muhammed, 47/38. el-Vasiyye, s.152.

37

radeli bir fiil ileyebilmek iin kulda bulunmas gereken kudret, tam o fiile balamadan nce aktif biimde onda mevcut deildir. Ancak kul, ii yapmaya karar verip, azim ve kasdn fiile ynelttii anda Allah Tel gerekli kudreti ona yaratp verir.

c. Halk-Kesb Eb Hanfe bu konuya Fkhul-Ekber de yle aklk getirmektedir: Kullarn hareket ve skn gibi btn fiilleri hakikaten kendi kesbleri ( kazanlar) dir. Onlarn yaratcs ise Yce Allahtr. Onlarn hepsi Allahn dilemesi, ilmi, hkm ve kaderi ile olur. Taatlarn hepsi, Allahn emri, muhabbeti, rzas, ilmi, dilemesi, kazas ve takdiri ile vcip klnmtr. Masiyetlerin hepsi de Allahn ilmi, kazas, takdiri ve dilemesi ile olmakla beraber, rzas ve emri ile deildir.34 Ksaca aklamak gerekirse; insanlarn hareket ve skn gibi btn fiilleri sadece kendi kesb (kazan) leridir. Onlarn yaratcs ise Yce Allahtr. Onlarn hepsi, Allahn dilemesi, ilmi, hkm ve kaderi ile olmaktadr. Yalnz Allahn iyilik ieren fiillere muhabbeti, rzas ve emri sz konusu iken, kt fiillere kar muhabbeti, rzas ve emri yoktur. Eb Hanfe, bylece fiillerin Allah tarafndan yaratldn, kul tarafndan da kesbedildiini ortaya koymaktadr. Yani kul ksib, Allah hlktr. Kul iyi veya kt ynden birini seer, iradesini hangisine yneltirse Allah onu yaratr. Allahn kendisine vermi olduu irade ve ihtiyar ile herhangi bir ii yapp yapmamakta hr olan ve seme serbestisi bulunan insan, ilediinden sorumlu olacaktr. Hayr ilemise mkfatn, er ilemise cezasn grecektir. nsanlarn sorumlu tutulmalarnn, teklifin z ite budur. nsan, hr iradesi ile fiili seer, gerekli gc sarf eder, Allah da onun seimini zaman st ve zaman d olan ezel ilmi ile bilir, bu ilmine gre irade eder ve iradesi dorultusunda yaratr. Eb Hanfenin kader konusundaki grlerini u ekilde maddeletirebiliriz: 1. Her ey, Allahn kaza ve kaderiyledir. Kinattaki hibir olu ya da yokolu Allahn ilmi, iradesi, kaderi ve kudretinden bamsz olamaz.

34

el-Fkhul ekber, s.57.

38

2. Fiil iin gerekli olan istitaattin de fiilinde yaratcs Allahtr. Allah tarafndan yaratlan bu g, fiilden ne nce ne de sonradr, fiille beraberdir. 3. nsanlarn btn fiilleri kendi kesb (kazan) leridir. Onlarn yaratcs ise

Yce Allahtr. Yani kul ksib, Allah hlktr. 4. Allah Telnn bir kul iin sapknl yaratmas, o kulun iradesini ktye kullanmasndandr. 5. nsanlar, yaptklar ilerde (kendi fiillerinde) hrdrler. Bundan tr de yaptklarndan sorumludurlar.

4. Kaderiyye ve Cebriyyeye Ynelttii Eletiriler Yukardaki maddelerden de anlalaca zere Eb Hanfe bu tesbitleriyle Mutezile, Kaderiyye ve Cebriyyenin kader anlay karsnda farkl bir anlatm ortaya koymutur. Kaderiyye ve Mutezileye gre kadere iman ile kulun mkellefiyeti arasnda bir eliki bulunmaktadr. Onlar bu elikiyi kaderi inkr etmekle zmeye almlardr. Bunu yaparken de kaderi inkr etmiler ve daha da ileri giderek insann kendi fiillerini kendinin yarattn iddia etmilerdir. Cebriyye ise kadere imann hak olduunu kabul etmi, fakat kulun fiilinde herhangi bir etkisi olmad anlayndan hareketle insanlarn mecbur olduklarn ileri srmlerdir. Daha nce de belirttiimiz gibi Eb Hanfe Emevler dneminde ortaya kan bu iki ar u karsnda, mutedil bir duru ortaya koymutur. Eb Hanfenin Mutezile ve Kaderiyyenin kul fiilinin halkdr eklinde zetlenebilecek grn reddetmek iin her eyin yaratcsnn Allah olduunu isbat etmeye almtr. Allah Telnn hayr ve erri yarattn belirten mam Azam, Onun erri yaratmadn syleyenin kfir olacan iddia ederek, bu duruma De ki: Yaratt eylerin errinden sabahn Rabbine snrm35 ayetini delil olarak ileri srmektedir.
35

Felak, 113/1-2.

39

Allah errin yaratcsdr dememek iin errin yaratcsnn Allah olduunu syleyen birisine yle cevap verileceini dile getirmektedir. Ona Allah erri yaratt m diye sor, evet derse sznden kendi iddiasndan vazgemi olur. Eer hayr derse, yukarda da belirtilen ayeti inkr ettiinden dolay kfir olur. nk bu ayet36, Allahn erri yarattn haber vermektedir.37 Eb Hanfenin ilim, irade, kudret sfatlarndan hareketle kaderi isbat etmesi onun kaderi inkar eden Mutezile ve Kaderiyyeye ynelttii bir dier eletirisidir. Cebriyye kullarn fiilerinde mecbur olduklar ileri srmesine karlk mam, Allah yarattklarndan hi birini kfr ve imana icbar etmemitir; hibir kimseyi mmin veya kfir olarak yaratmamtr. Sadece onlar ahslar olarak yaratmtr. man ve kfr kullarn fiilidir. Allah kullar kfr ve imandan beri olarak yaratmtr,38 diyerek kar kmtr. Eb Hanfe kadere iman gerekli grp kulun iradesiyle fiil yapma gcne sahip klndn kabul etmi, insann mmin iken kfir, kfir iken mmin olabileceini syleyerek cebir anlayndan uzaklamtr. nsann kaderinin insan iradesine gre ekillendiini kabul etmi, insan iin bir kudret ve irade hrriyeti tanmayan Cebriyyeyi reddetmitir. nsanlarn nasl irade edip davranacaklarn Allahn daha onlar yaratmadan bilip takdir etmesi kaderleridir. Yani kaderin ezelde tayin olmas demek, iradesini kullarn iradesine tabi kldnda ve onlarn ne yapacaklarn ezeli ilmiyle bilmesi demektir. Levh-i Mahfzda yazl olan bu bilgi vasftr, mkellefleri kaderlerinde yazl olana zorlayc bir nitelikte deildir. Cebriyyenin dedii gibi, kul belli eyleri ilemeye mecbur olsayd, iledii bu fiillerden sorumlu tutulmamas gerekirdi. Halbuki Allah insanlar belli ilerle ykml tutmu, yasaklar ilediklerinde ceza greceklerini bildirmitir. Eb Hanfe, Allahn ilminin, iradesinin ve kudretinin kinata mil olduunu, insann fiillerinin Onun iradesi olmadan gereklemeyeceini, taat ve masiyetlerin, irade ve ihtiyar olduundan dolay kula nisbet edileceini, bundan dolay Allahn zerre
36 37 38

Felak, 113/1-2. el-Fkhul-Ebsat, s.47. el-Fkhu- Ekber, s.60.

40

miktar zulmetmeyeceini vurgulayarak hem Cebriyyeyi hem de Kaderiyye ve Mutezilenin kader konusundaki grlerini reddetmitir.

41

III.BLM EB HANFENN BYK GNAH HAKKINDAK GR

A- MAN

1. mann Tarifi ve Mahiyeti mam Eb Hanfeye gre mn, inanlmas gereken hususlar kalbin tasdik etmesi ve bunlar dilin ikrardr.124 Tek bana ikrar ile imann olsayd mnafklarn tmnn iman geerli olurdu. Ayn ekilde tek bana bilgi de iman olamaz.125 nk tek bana bilgi(marifet) ile iman sahih olsayd bu durumda da Ehl-i kitabn iman geerli olurdu. Eb Hanfe konuyu bu ekilde dile getirdikten sonra ayetlerle konuyu aklamtr. Mnafklarn imannn sahih olmadn belirtmek iin u ayeti delil olarak getirmitir: Allah mnafklarn kesinlikle yalanc olduklarn bilmektedir.126 Cenab- Hak Ehl-i kitap hakknda ise yle buyurmaktadr: Kendilerine kitap verdiklerimiz onu (Peygamberi), z oullarn tandklar gibi tanrlar.127 Eb Hanfeye gre bir kimse Allah tanr, Onu tasdik eder ve imknna ramen dili ile imann ikrar etmeden lrse kfr zere lmtr.128 nk Allah Tel Kurnda iman hem kalp, hem de dile nisbet ederek, yle buyurmutur: Biz sadece Allaha ve bize indirilene inandk deyiniz.129, Eer onlar da sizin inandnz gibi inanrlarsa doru yolu bulmu olurlar., Onlarn takva szn130 tutmalarn salad., Kendileri de bunlar yaknen bildikleri halde, onlar inkr ettiler.131 Ona gre tasdik olmadan ikrar, ikrar olmadan da tasdk dnlemez. Sadece marifette imann sahih olmas iin yeterli deildir. Eb Hanfe bu noktada blisi rnek olarak gstermektedir. nk blis Allahn varln tanmakta, kendisini ateten var
124

125

126 127 128 129 130 131

Pezdev ( v.482/1089), Serahs (v.490/1097) gibi limler bata olmak zere Hanef fkhlarna grede iman, kalbin tasdiki ve dilin ikrarndan ibarettir. Ayrntl bilgi iin bkz.; Beyzzade, rtl- merm, s.69. Cehm b. Safvnn (v.128/745) kurucusu olduu Cehmiyye Mezhebine gre iman, kalbin marifetinden ibaret olup, tasdik olmakszn Allah ve Hz. Peygamberin haber verdii eyleri kalben bilmek demektir. Ayrntl bilgi in bkz.;Ear, Makltul slmiyyin, Dru hyit Tursil Arabi, Lubnan, tsz.s.132-134. el-Mnafkun 63/1. el-Bakara 2/146. el-Mekk, a.g.e., s.124-125.; el-Kerder, el-Menakb, s.201-202. el-Bakara 2/136-137. Takv sznden kast imann dil ile ikrar edilmesidir. En-Neml 27/14.

43

edenin Allah olduunu vurgulakta iken Kurn onu kfir olarak nitelemektedir. Eer tek bana bilgi(marifet) yeterli olsayd blisin kfir olarak isimlendirilmemesi gerekirdi. Ehl-i Kitap ise Hz. Muhammed (s.a.v.)in hak Peygamber olduunu bildikleri halde ona iman etmemilerdir. Allah Kurnda bu duruma yle iaret etmektedir: z oullarn tandklar gibi onu (Hz.Peygamberi) tanyorlar.132 Eb Hanfe snnetten de delil getirmektedir. Bu noktada Hz. Peygamberin Allahtan baka ilah yoktur deyiniz, kurtulua erersiniz133, Allahtan baka ilah yoktur, diyen herkes cehennemden kar134 szlerinden hareket etmektedir. Hz. Peygamber bu szlerinde kurtuluu ve cehennemden k ikrarsz bir marifete bal klmamtr.135 Nitekim Hz. Peygamber mrikleri srarla imana davet etmitir.136 Halbuki mrikler Allahn varln biliyorlard fakat ikrarda bulunup Allahn birliini kabul etmiyorlard. krarda bulunmadklar iin de Hz. Peygamber mrikleri kfir olarak saymtr. Bu da ikrar olmadan imann sahih olmadnn delilidir. Eb Hanfe mnafklarn durumunu ise yle aklamaktadr: Kim dili ile onaylar da kalbi ile yalanlarsa Allah yannda kfir, insanlar yannda ise mmin olur. nk insanlar onun kalbindeki inanc bilmemektedirler. Bu nedenle de onu ehadet getirdii iin mmin olarak isimlendirmeleri gerekir. Onlar, kalpleri bilmekle mkellef deildirler. Allah ise insanlar kalplerinde tadklar inan sebebiyle mmin veya kfir olarak isimlendirir. nk O, kalplerde olan bilir. Biz ise onlar, dilleri ile bize ifade ettikleri tasdik, yalanlama, d grn ve ibadet sebebiyle mminler veya kfirler olarak isimlendiririz. Bu nedenle Mslmanlar, Hz. Peygamber (s.a.v.) devrinde mnafklar, kendilerine zhar ettikleri ikrar sebebiyle mmin olarak isimlendiriyorlard. Halbuki onlar kalplerindeki tekzip ve inkrdan dolay Allah yannda kfirdirler. Yce Allah, mnafklar Kuranda tavsif ederek yle buyurdu: Mnafklar sana geldikleri zaman, senin Allahn elisi olduuna ehadet ederiz, derler.137 Cenab- Hak onlar reddedip, yalanlayarak: Allah, senin kendi elisi
132 133 134 135 136 137

el-Bakara 2/146. Ahmaed b. Hanbel, Msned, 3/492. Mslim, man, 84; Tirmiz, Sfatu cehennem, 9. Beyzzde, a.g.e., s.109. el-Hrizm, Cmiul Mesnd, I.119. el-Mnafkn 63/1.

44

olduunu reddedip, yalanlayarak: Allah, senin kendi elisi olduunu biliyor, yine Allah, mnafklarn yalanc olduklarna ahitlik ediyor.138 buyurmutur. Allah, onlar syledikleri sz yalan olduu iin tekzip etmemitir, fakat ikrar ve tasdik konusunda dilleri ile zhar ettikleri gibi (samimi) olmadklar iin yalanlamtr.139 Eb Hanfenin btn bu delillerinden hareketle diyebiliriz ki ona gre iman, kalp ile tasdik dil ile ikrardr. Bu ikisi birbirinden ayr dnlemez. Sadece marifet ile de iman olmaz. Bu tarz bir iman sahih deildir. Haneflerin muhakkklar (Mturd kelamclar) Eb Hanfenin bu grne farkl bir yorum yapmlardr. Onlar ikrar, dnya hkmlerinin uygulanabilmesi iin bir art telkki ederler. krar, imann asl, paras ve gerei deil, art olarak grrler. Onlara gre kalbin tasdiki, imann asl, hakikati, deimez rkn, ikrar da bu asl ve gerein tannmasn salayan bir arttr.140 Eb Hanfe imann mahiyeti konusunda en geni manada u tanm yapmtr: man, Allahtan baka ilah olmadna, Onun noksan sfatlardan mnezzeh ve eriki bulunmadna, Kurna ve Kurnn getirdii btn hkmlere, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, cennetine, cehennemine, kyamete, hayr ve errine, hibir kimseye kendi amelini yaratma gcnn verilmediine, her mahlukun bir kaderinin olduuna ve niin yaratldysa neticede ona ulaacana, ehadet etmek, bunlar kalben tasdik edip dil ile ikrar etmek ve Kurn ve snnetle sabit hibir eyi inkar etmemektir.141 Eb Hanfeye gre insanlar tasdik ynnden dereceye ayrlrlar: Onlardan bir grup Allah ve ondan geleni hem kalbi ve hem diliyle onaylarlar. Bir grup kalbiyle tasdik eder, diliyle yalanlar. Bir grup ise diliyle onaylar, kalbi ile yalanlar. Kim hem kalbi, hem de dili ile tasdik ederse o, hem Allah nezdinde, hem de insanlar yannda mmindir. Kalbi ile tasdik edip dili ile yalanlayan ise Allah yannda mmin, insanlar nezdinde kfirdir. Bu durum kii Allaha iman ettii halde takiyye142 halinde dili ile

138 139 140 141 142

El-Mnafkn 63/1. Beyzzde, a.g.e., s.109. Klavuz, A. Saim, a.g.e., s.45. el-Fkhul ebsat, s.38.; el-lim vel Mteallim, s.16. Takiyye: Kiinin, kendine ynelecek zararlardan korunmak iin kalbindekini deil, bunun tersini da vurmas demektir. Bu, iann temel inan esaslarndan biridir.

45

kfr zhar etmesi eklinde olur. Bu kiinin takiyye yaptn bilmeyen onu kfir olarak isimlendirir. Halbuki o, Allah yannda mmindir.143 2. manda stisna Eb Hanfe imanda istisnay reddetmitir. Eb Hanfeye gre kiinin Ben gerekten mminim demesi ve imannda phe etmemesi gerekir. Ona gre inanan gerekten mmin, inkrc da gerekten kfirdir. Kfrde phe olmad gibi imanda da phe yoktur. nk Yce Allah: Onlar gerekten mmindirler144 ve ayrca Onlar gerekten kfirdirler buyurmutur.145 mnn asl tasdik ve ikrar olduuna gre, tasdik ve ikrarda bulunan kii inallah- Allah dilerse kayd olmakszn, ben mminim demelidir. nk tasdik ve ikrarda phe etmek iman geersiz klar.146 Eb Hanfeye gre kim, ben inallah mminim derse veya kendisine sen mmin misin? diye sorulduunda Allah bilir eklinde cevap verirse, mnafk deildir fakat imannda phe tamaktadr.147 Bylesine yle sylenmelidir: Yce Allah yle buyurmaktadr: Allah ve melekleri Peygambere salavat getirirler. Ey iman edenler! Siz de ona salvat getirinve tam bir teslimiyetle selm verin.148 Allah yine yle buyurmaktadr: Ey iman edenler, cuma gn namaza arldnz zaman hemen Allah anmaya koun149 Burada hitap mminleredir, yoksa inallah mminiz diyenlere deil. manda istisna hadis-i eriflerde de reddedilmitir. Sahabeden Ebud Derd(r.a) Hz. Peygamber (s.a.v.)in huzurunda ben gerekten mminim demi, Allah Raslu de; Ben gerekten mminim demesen, ben batl olarak mminim (yani gerekte mmin deilim ) demi olursun buyurmulardr.150

143 144 145 146 147 148 149 150

Beyzzde, a.g.e., s.108. el-Enfal, 8/4. en-Nisa, 4/151. el-Fkhul-Ebsat, s.42. Beyzzde, a.g.e., s.114. el-Ahzab 33/56. El-Cuma, 62/9. el-Hrizm, a.g.e., I.134.

46

Dolaysyla Eb Hanfeye gre bir mminin imanda istisna etmesi asla caiz deildir. Bir kiiye mmin misin? diye sorulduunda kaytsz artsz ve istisnasz ben mminim diye cevap vermesi gerekir.

3. mnn Artp Eksilmesi Eb Hanfe bu konuda u aklamay yapmaktadr: man artmaz eksilmez. nk imann artmas, ancak kfrn eksilmesi ile, imann eksilmesi de, ancak kfrn artmasyla mmkn olabilir. Bir ahsn ayn anda hem mmin, hem de kfir olmas ise yanl bir dncedir eklidir.151 Eb Hanfe bu konuya yle aklk getirmektedir:152 Madem ki iman amelden ayrdr ve artp eksilmez, yleyse bizim imanmz meleklerin ve peygamberlerin imanna denktir. Nitekim biz, Allahn birliini, rububiyyetini, kudretini ve Onun nezdinden bize gelenleri, meleklerin ikrar ettii, nebi ve resullerin tasdik ettii gibi tasdik ettik. Bu nedenle bizim imanmzn melekler ve peygamberlerin iman gibi olduunu syleyebiliriz. 153 Yukarda belirtilmek istenen imann inanlmas gereken hususlar bakmndan artp eksilmeyeceidir. Herkes ayn eylere iman etmekle ykmldr. nanlacak esaslar konusunda limle chil, peygamberle bir mmin arasnda hibir fark yoktur. mann inanlacak eyler asndan artmas ancak Asr- saadette sz konusu edilir. Eb Hanfeye gre de imann artndan bahseden naslar bu anlay erevesinde ele alnmaldr. Yani ilk mminler yeni bir hkm indirildiinde ona da iman ediyorlard. Bu ekilde Asr- saadette mminlerin iman ettikleri esaslarn tafsilatnda byle bir art sz konusu idi. Dinin tamamlanmasyla byle bir arttan artk sz edilemez.154

151 152 153 154

Ali el-Kr, erhul fkhil ekber, s.79., Msr 1373. Beyzzde, a.g.e., s.118. Beyzzde, a.g.e., s.118. en-Nesef, Ebul Mun, et-Temhid f Usliddn, Kahire, 1987, s.102.

47

4. mnn Yeri Eb Hanfeye gre imann mahalli kalptir. man aacnn dallar ise bedendir. Yani imann etkisi btn vcuda dalr. Eb Hanfe bu noktada ilgin bir rnek vererek iman parmakta iken parmak kesilirse, imann kalbe gideceini belirtmitir.155

5. Taklid mnn Hkm Eb Hanfenin bu konudaki en ak szn el-Fkhul-Ebsatta dile getirmektedir ve yle demektedir: Bir ahs mriklerin yaad blgede slm dinine bir btn olarak inandn ikrar etse, ama farzlardan ya da iman esaslarndan herhangi bir ey bilmese, o ahs bu ikrarna binaen ( hibir ey bilmese ve amel etmese de) mmindir.156 Ayn ekilde mam el-Fkhul-Ebsatta Cibril hadisini naklettikten sonra, bu hadiste geen iman esaslarnn doruluunu kabul eden, kalben inanan kiinin mmin olacan ifade etmektedir.157 Zaten mamn iman tanm da mukallidin imannn sahih olduuna hkmettiinin ak bir ifadesidir. Mukallidin imannda da kalben tasdik, dil ile ikrar mevcuttur. Sadece bilgi ve amel eksiklii sz konusudur. Mturd kelamclar da mukallidin imann sahih grmlerdir. Ancak kii imann akl ve nakl delillerle kuvvetlendirme ynne gitmedii iin sorumlu kabul edilmitir.158

6. man-slm Mnasebeti Eb Hanfeye gre iman ile slm her ne kadar lafz ynnden ayrlarsa da slmsz iman ve imansz slm olmaz, bu ikisi srt ve karn gibidir. Din ise iman, slm ve eraitlerin hepsine birden verilen bir isimdir.159

155 156 157 158 159

Beyzzde, a.g.e., s.108. el-Fkhul-Ebsat, s.38. el-Fkhul-Ebsat, s.37. Sbn, a.g.e., s.181.; en- Nesef, Tabsratul Edille,I./38-39. el-Fkhul-Ekber, s.60.

48

Mtrd mtekellimler de imanla slm bir telkk etmilerdir.160

7. slma Giri Eb Hanfeye gre bir insann Mslman olduuna L ilhe illallah ehadetinde bulunmas halinde hkmedilir. Ehl-i Kitabn Mslman olmas da ancak kelime-i ehadet getirmeleri halinde sahihtir. Ehl-i Kitaptan olan bir ahsn slma giriinde ya da samimiyetinde bir phe oluur ise onun gerekten slm benimseyip benimsemedii kendisine sorulacak sorulara verdii cevaplar ile tespit edilir ve onun Mslman olduuna ancak o zaman karar verilir. Allahn birliine inandklar halde Hz. Muhammed (s.a.v.)in peygamberliini kabul etmeyenlerin slma girileri sahih deildir. Bu ekilde bir imanla slma girileri gereklemeyecei gibi sahibi de kfirdir.161

B- MAN-AMEL LKS

1. Amelin mandan Bir Cz Olup Olmamas Eb Hanfeye gre amel imann gayr, imanda amelin gayrdr. Yani daha ak bir ifadeyle Eb Hanfe amelin imandan bir cz olmadn sylemitir. Bu grnden dolay da kendisine Mrci denilmitir. 162 Eb Hanfe bu grn u ekilde aklamaktadr: Zira Allah Tel Hz. Muhammedi (s.a.v.), insanlar slma davet etmesi iin gndermitir. O da insanlar, Allahtan baka ilah olmadna, bir olduuna ehadet etmelerine ve Ondan getirdiklerini kabul etmeye ard. Bu davet zerine slma giren mmin saylm ve irkten uzak kalmtr. Bylesinin mal can gvence altna alnmtr ve Mslmanlara tannan hak ve saygnlk kendisi iin de tannmtr. Daha sonra iman ehli in baz farzlar konuldu. Bu farzlarn gerei hem inanlmas hem de yaplmas eklinde olmutur. Bu nedenle Allah Tel yle buyurmutur: man eden, salih amellerde

160 161 162

Mtrd, a.g.e., s.898; el-lim vel Muteallim, s.23. Bkz. e- ehristn, el-Milel ven Nihl, I.141.

49

bulunan, namaz klan ve zekt verenler163 Allaha iman edip salih amel ileyenler164 ve Kurnda mevcut bulunan benzeri ayetlere gre amel ilemeyen tasdiki kaybetmi olmaz, ancak amelsiz bir tasdiki elde etmi bulunur. Eer amel etmeyen kii, iman kaybetmi olsayd, amel etmedii iin iman isminden ve onun kazandrd saygnlktan uzaklam olurdu. Bu takdirde tasdiki kaybedenler onu kaybetmeleri sebebiyle mmin olarak isimlendirilmekten, onun hak ve saygnlndan vazgeip eski halleri olan irke avdet etmi olan insanlar gibi olurlard. man ve amelin farklln gsteren bir ey de, insanlarn tasdikte birbirlerinden farkl, daha az veya daha ok tasdik edici olmadklar halde, amelde ve eda ettikleri farzlarda birbirinden farkl olulardr.165 Allah mminlere farzlar, dini kabul etmelerinden sonra emretmi ve yle buyurmutur: man eden kullarma namaz klmalarn syle.166, Ey iman edenler, oru size farz klnd.167, Ey iman edenler, sizin iin kyas hukuk bir meyyide olarak vazedildi.168, Ey iman edenler, Allah zikrediniz.169v.b. ayetler. Eer bu farzlar bizatih iman olsayd; Allah, onlar yapmadan nce kullarn mmin olarak isimlendirmezdi. Yce Allah iman amelden ayrm ve yle buyurmutur: man eden ve salih amel ileyenler170, Bilakis kim mmin olarak yzn Allaha dndrrse171, Kim de ahireti diler ve bir mmin olarak ona yarar bir aba ile alrsa172 Eb Hanfe bu ayetleri delil olarak gsterdikten sonra u aklamay yapmaktadr: Mminler, Allaha iman etmeden nce, namaz klyor, zekt veriyor, oru tutuyor, haccediyor ve Yce Allah zikrediyor deildirler. Fakat namazlarndan, zektlarndan, orularndan ve haccetmelerinden nce iman etmektedirler. Yani nce

163 164 165 166 167 168 169 170 171 172

el-Bakara 2/277. et-Tegabun 64/9, et-Talak65/11. Beyzzde, a.g.e.,s.115-116. brahim 14/31. el-Bakara 2/183. el-Bakara2/ 178. el-Ahzab 33/41. et-Tegabun 64/9, et-Talak65/11. el- Bakara2/112. el-sra 17/19.

50

iman, sonra amel ediyorlar. Farz olan eyleri yapmalar Allaha iman etmi olmalarndan nce deildir, fakat imanlar, farzlar yapmalarndan ncedir.173 Eer amel imandan bir cz olsa idi bu taktirde; hayzl veya nifasl bir kadna namaz klmamasn emreden ayetlerin onlar imandan alkoyuyor olmalar gerekecekti. Bunun ise caiz olmad apak ortadadr. Bir baka misale gre fakirlere zekt vermeyin demek caizdir, ama onlara iman etmeyin demek caiz deildir.174 Eb Hanfe Kurn ve snnetten deliller getirerek konuyu aklamtr. Asr- saadetten de uygulama rnekleri getirerek konuyu daha anlalr klmtr. Mmin iledii gnah sebebiyle imandan kmaz. nk Kurnda zina eden ve adam ldrenlerden iman vasf kaldrlmamtr. Allah, kulunu iledii gnahtan dolay cezalandrr veya gnahn affeder. Mminlerin gnahlar sebebiyle hirette tbi tutulacaklar muamele ise Allaha braklmaldr; dilerse affeder, dilerse azaba uratr.175 Bu konuda ayrntl bilgi byk gnah bal altnda verilecektir. Burada sadece amelinden dolay mmin vasfnn kiiden kalkmadn belirtmek iin bu rnek zikredilmitir.

2. man ve Byk Gnah Byk gnah (kebre), yet ve hadislerde byk gnah olarak zikredilen, hakknda tehdit edici bir nass (yet ve hadis) bulunan, ileyenin dnya ve ahirette ceza almasna sebep olan fiiller ile, yet ve hadislerde belirtilmedii halde fesad onlar seviyesinde bulunan davran ve fiillerdir. Eb Hanfeye gre gnahlar gruba ayrlr. Bunlardan ilki irktir.176 Bu gnah ileyenin iman dairesinden kacana dair ittifak vardr. kincisi kebir olarak isimlendirilen byk gnahlardr.177 ncs ise saair ad verilen ve byk gnahlarn dnda kalan dier gnahlardr.178

173 174 175 176 177 178

Beyzzde, a.g.e., s.116-117. El-Vasiyye, s.151. Eb Hanfe, Numan b.Sbit, el-lim vel-mteallim,s.30-35. Beyzzde, a.g.e.,s.121.; el-lim vel-mteallim,s.19. el- Fkhul ekber, s.60.; el-lim vel-mteallim, s.19. el- Fkhul ekber, s.60.; el-lim vel-mteallim, s.19.

51

Eb Hanfe konuya dair grlerini u ekilde aklamaktadr: Ben ehl-i kblenin mmin olduunu sylyorum, fazlardan herhangi birini terk etmelerinden dolay onlar imandan km saymyorum. Helal kabul etmedike, byk bile olsa herhangi bir gnah ilemesi sebebiyle bir mslman tekfir etmeyiz, ondan iman ismini kaldrmayz. Onu gerek mmin olarak isimlendiririz. Bu mminin kfir olmamakla beraber fask olmas caizdir.179 Eb Hanfenin bu grnde, byk gnah ileyenin, iledii gnah helal kabul etmedike iman dairesinden kmayacan belirtmitir. Byleleri mmindirler ama gnahlar sebebiyle fask mmindirler. Eb Hanfe bu grn Kurn, snnet, sahabe kavli ve uygulamalar ile desteklemi ve delillendirmitir. Yce Allah: zina eden kadn ve zina eden erkek180 buyurmu da ondan iman ismini kaldrmamtr. Yine Yce Allah: Sizden zina ileyenler181 Buradaki sizden ifadesi ile Yahudi ve Hristiyanlar kastetmeyip Mslmanlar kastetmitir. Hz. Musa (a.s.)adam ldrd zaman, onu ldrmesi sebebiyle kfir deil, gnahkar oldu.182 Yusufun kardeleri de : Ey babamz, gnahlarmzn balanmas iin bize istifarda bulun, muhakkak ki biz hata edenlerdeniz.183 Cenab- Hak: Eer siz yasak edildiiniz gnahlarn byklerinden saknrsanz, sizin dier gnahlarnz rteriz184, Allah, kendisine irk koulmasn affetmez, onun tesinde diledii kiilerin gnahlarn affeder.185 Kurn- Kerimde birbirleriyle savaan iki topluluun mminlerden iki topluluk186 eklinde nitelenmesi de birbiriyle savamalarnn mminleri iman dairesinden karmadn ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Yce Allah yle buyurmutur: Allah senin gemi ve gelecek gnahn balamak iin187 Burada gnah ilemek kfr olarak nitelenmemitir.
179 180 181 182 183 184 185 186

Beyzzde, a.g.e.,s.121. en-Nur 24/16. en-Nisa 4/16. Beyzzde, a.g.e., s.124. Yusuf 12/97. en-Nisa 4/31. en-Nisa 4/116. el-Hucurat 49/9.

52

Snnetten getirdii delillerden bazlar unlardr: Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur: Kim Allaha irk komadan lrse cennete girer. (Eb Zer): Zina edip, hrszlk yapsa da m?dedim de (Hz.Peygamber): Evet buyurdu.188 Eb Sad el-Hudar ise; bu mmete irkten baka sahibini kfre sokacak gnah var mdr diye Allah reslne sorduunu, Allah reslnn de: Hayr, yalnz irk var cevabn verdiini rivayet etmitir.189 Hz. Alinin am ordusunu mmin olarak vasflandrmas, Muaz b. Cebelin byk gnah ileyenleri kfir olarak nitelemeyip Allah dilerse affeder dilerse de cezalandrr szleri Eb Hanfenin sahabe uygulamalarndan naklettii delillerdir.190 Eb Hanfe iman amel ayrm yaparak, amelin yokluundan veya yanllndan imann bozulmayacana hkmetmitir. Byk gnah ilemek de insann amel noktasndaki yanll olduu iin bunlarn ilenilmeleriyle iman bozulmaz. Ancak irk bunun dnda tutulmutur.

3.Tekfir Eb Hanfeye gre insanlar tasdik ve ikrar asndan snftr: Kalpleriyle ve dilleriyle Allah ve onun katndan gelenleri tasdik ve ikrar edenler, kalpleriyle tasdik etmelerine ramen dilleriyle Allah ve katndan gelenleri yalanlayanlar, kalpleriyle yalanladklar halde dilleriyle Allah ve katndan gelenleri tasdik edip ikrar edenler. Bu balamda tasdik ve ikrar ekillerine gre insanlar snftrlar: Mminler, kfirler, mnafklar.191 Eb Hanfe iman; kalbin tasdiki, dilinde ikrar olarak tarif etmitir. Ona gre imann rkn tasdik olduundan ve o da artp eksilmediinden gnah ileme yznden

187 188

el-Fetih 48/2. Buhar, Cenaiz, 1.; Mslim, man, 40. 189 el-Hrizm, a.g.e., I.187. 190 Beyzzde, a.g.e.,s.122. 191 Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim, s.15.; Erdoan, Naim, mam- Azamdan Cevaplar, (el-Alim vel Mteallim Tercemesi), stanbul, 1969, s.16.

53

kimse tekfir olunamaz. nk imann asl olan tasdik mevcuttur. Amel etmese de iman vardr.192 Mmin olduunu sylemekle birlikte ilh sfatlar inkr eden veya bunlar yaratklarn sfatlarna benzeten, Kurnda aka belirtilen hkmleri kabul etmeyen, kadere inanmayan193, kimse tekfir edilebilir. Allahn birliini kabul etmekle birlikte Hz. Muhammedi ( s.a.v ) inkr eden veya onu kusurlu gren kimse de kfirdir. Ancak Kurn tefsir veya tevil ederek hkmler karan, yahut Hz. Peygambere nisbet edilen hadislere dayal baz itikd hususlar benimseyen kimse tekfr edilemez.194 Ehl-i kble mmindir. Farzlardan birini terk etmelerinden dolay imandan kmaz. Hell kabul etmedike, byk bile olsa herhangi bir gnah ilemesi sebebiyle bir Mslman tekfir edilemez.195 nsanlar iman- amel-kfr asndan snftrlar: man edip btn farzlarda Allaha itaat edenler cennetliktir. man da ameli de terk eden kfirdir, cehennemliktir. man ettikten sonra baz farzlar terk eden fask mmin olur. Allah dilerse ona gnahlar karl azap eder, dilerse affedip cennetine sokar.196 Eb Hanfe daha nce de belirttiimiz gibi byk gnah ileyenleri, ilediklerini helal kabul etmedikleri mddete tekfr etmemektedir. Onlarn cennetlik ya da cehennemlik olduu konusunda ise kesin hkm ahirete brakmaktadr. te bu grnden dolay da irc ile ilikilendirilmektedir. imdi ksaca bu konuya deinelim.

4. Eb Hanfenin rc ile likilendirilmesi rc kelimesi iki anlama gelmektedir. Bunlardan biri, geciktirmek, mhlet vermek; bir dieri de mit vermektir.197 Mrcie, bir mezhep olarak amel ile iman birbirinden ayrm, byk gnah ileyen mmine mit vermitir. Ayrca irc, byk gnah ileyen mmin hakkndaki

192 193 194 195 196 197

bkz. Ebu Zehra, a.g.e, s.201. bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat, s.37-38. Beyzzde a.g.e., s.115-121. Beyzzde a.g.e., s.121. Risletu Eb Hanfe ilel Bett, s.69. ayrntl bilgi iin bkz.,Trcan, Galip, rc ve Eb Hanfenin rc ile likilendirilmesi, S.D.. .F.D., say:9, Isparta, 2002, s.97.

54

kararn ahirete braklmas, onun mmin ya da kfir olduuna dair bir hkmn verilmemesi eklinde de anlalmtr. Mevcut kaynaklara gre Eb Hanfeyi tenkit edenlerin banda Buhr gelmektedir. O eserlerinde Eb Hanfenin slm dinine zarar veren Mrcieye mensup olduuna dair rivayetleri zikretmitir.198 Mrcieyi on iki frkaya ayran Ear (v. 324/838) de Eb Hanfe ve arkadalarn dokuzuncu frka olarak ele almaktadr.199 Ona gre Eb Hanfe, hibir fiilin imana zarar vermediini iddia etmektedir. Earnin Eb Hanfe ile ilgili irc iddialarn olduu gibi nakletmesi, herhangi bir tashih abas gstermemesi, Earnin Eb Hanfe hakknda olumsuz bir tutum ierisine girdiini gsterebilir. Ya da Ear, Mutezileden ayrld ilk dnemlerdeki Ehl-i Hadise yakn olan bak asn Eb Hanfeyle ilgili tespitlerine tam olabilir.200 Ancak belirtmek gerekir ki, mam- Earinin Makalatnda yer alan bu bilgi Eb Hanfeyle ilgili olmayp sonradan ilave edilmi veya Makalatta yaplan bir tahrif sonucudur.201 Eb Hanfe, icrnn anlam zerine de konumu, ircy daha ziyade bir davran biimi olarak ne karmtr. Buna gre irc; kelimenin kk anlamna da uygun olarak, fikir beyan etmede beklemedir.202 Basral ilim adam Osman el-Bett, Eb Hanfeye mektup yazm ve hakkndaki irc ithamn sormutu. Cevab nitelikte bir mektup yazan Eb Hanfe, Allahtan uzak bir ey yapan kimse iin hibir zr bulunmadn, insanlarn ihdas ettii ve ortaya koyduu eylerin hidayet kayna olamayacan, asl olan eyin ise Kurnn getirdi; Hz. Peygamberin davet ettii ve aralarnda ayrlk kana kadar ashabn zerinde bulunduu yol olduunu aklayarak, sonunda u ifadeleri kullanmaktadr: Zikredilen Mrcie meselesine gelince, bidat ehli, hakk syleyen kimseleri bu isimle isimlendirirse
198 199 200 201 202

el-Buhr, smail b. brahim, Kitabu Tarhil Kebr, I-XII, Beyrut, tsz.,s.81. el-Ear, Makltul slmiyyin, Lubnan, tsz.;I.221. Trcan, Galip, a.g.m., s.110-111. Glck, erafeddin, Kelm Tarihi, Kitap Dnyas yay., stanbul, 2000, s.90. el-Fkhul-Ekber, s.65; Yavuz, Yunus Vehbi, Fh- Ekber Aliyyul Kri erhi, ar yay., stanbul, 1979, s.78.

55

hakk syleyenlerin bunda ne gnah olabilir? Halbuki, byle isimlendirilenler adl ve snnet ehli kimselerdir. Bu Mrcie ismi ise, ktlk sahibi insanlarn onunla adl ve snnet ehli insanlar isimlendirdii isimdir. Yemin ederim ki, sen insanlar hakka arsan, onlar da bu konuda sana muvafakat etse, kt insanlarn onlar isimlendirmesi hakka zarar vermez. Kt insanlar bunu yapnca bu isim bidat olur. O halde bu, senin adl ehli insanlardan rendiin eye zarar vermez.203 Eb Hanfe, eserlerinde Mrcieyi bir mezhep olarak reddettii halde ircy reddetmemektedir. nk Eb Hanfenin kabul edilebilir bulduu irc, gnahkr mminin cennetlik ya da cehennemlik olduu konusundaki kararn ahirete braklmasdr. Eb Hanfe, yaad dnemde mcadele ettii frkalardan sz ederken, Mutezile ve Havric ile birlikte Mrcienin adn da aka zikretmekte, onlarn imanla ilgili yaklamlarn reddetmektedir.

203

Risletu Eb Hanfe ilel Bett s.70.

56

SONU
Kendi risleleriyle hakknda bilgi veren kaynaklarn incelenmesinden

anlaldna gre Eb Hanfe, slm dnyasnda meydana gelen siyas, fikr ve itikad zmrelemeler sonunda Kurn Kerme ve ona aykr olmayan sahih hadislere dayanp slm akaidini belirlemeye alan erken devir mtefekkirlerinin banda yer almaktadr. Bilindii gibi mtehit limler ehl-i hadis ve ehl-i rey eklinde ikiye ayrlmtr Bu ayrmda, her iki zmrenin dini anlamada yntem bakmndan akl ve nassa bitikleri rol etkili olmutur. Ehl-i rey ekolnn banda Eb Hanfe gelir. Eb Hanifenin dnce sisteminde akl nemli bir yere sahiptir. Onun sisteminde akl, bilginin kendisi deil, bilgiyi oluturucu gtr. Allahn ayetlerinin anlamlandrcs yani Allahn ayetlerini anlama aracdr. Eb Hanfenin itikdi grleri hakknda vardmz baz nemli neticeler unlardr: Allah aklla bilinebilir bir varlktr. Bu balamda Allahn aklla bilinmesinin vacipliini savunan ilk o olmutur. Allah, zt, sfatlar ve fiilleri asndan e, ortak ve benzerden mnezzehtir. Tevhidin z budur. Allahn sfatlarnn hepsi ezeldir. Allahn ahirette grlmesi haktr. Kuran Allah kelm olup mahlk deildir, fakat Kuran telaffuz ediimiz ve onu yazmz mahluktur. Lafz-mana ayrm yapp Kurann mahlk olup olmamas meselesine ilk defa bu adan yaklaan o olmutur. Kullarn fiillerini yaratan Allahtr, kul ise fiil yapmay diler ve onu yapar (kesb). Kader ve kazaya iman konusunda kesb nazariyesini ilk defa ortaya koyanlardan birisi odur. Eb Hanfe kader konusunda Kaderiye, Mutezile, Cebriyyenin karsnda yer almtr. Onlar akli, nakli deliller kullanarak eletirmitir.

57

Peygamberler gnah ilemezler. Peygamberler Allaha e komazlar, byk ve kk gnah ilemezler. Hz. Muhammed son Peygamberdir ve onun efaat hak ve sabittir. man kalbin tasdiki ve dilin ikrardr. man-amel birbirinden farkl olgular olup, amel imandan bir cz deildir. Bu balamda Eb Hanfeye gre gnah ilemek mmini imandan karmaz. Byk gnah ileyenler yaptklarn helal kabul etmedike dinden kmazlar. Eb Hanfe, byk gnah ileyen mminin cennetlik ya da cehennemlik olduu konusundaki karar ahirete brakmtr. Bu gryle irc ile ilikilendirilmitir. Fakat Eb Hanfe bizzat kendi eserlerinde Mrcieyi reddetmitir. Dolaysyla bu yersiz bir ithamdr. Eb Hanfe akaidin ana meselelerinde mtedil bir itikad sistemin temellerini atarak ounluun mensup olduu Ehl-i snnet mezhebinin olumasna nclk etmitir. Akaid konularnda mam zam Eb Hanfenin yolunu takip eden Mturd mtekellimler aklla nakil arasnda esasl bir denge kurabilmiler; dinin hakikatini anlayabilmek ve ondan yeterince faydalanabilmek iin akla gvenmenin zaruretine inanm ve dine muhalif olmayan noktalarda akln hkmn esas kabul etmilerdir. mam- zamn irade hrriyeti, insan zgrl, kulun fiilindeki rol (halkkesb) ve insan fiilinin kaderdeki yeri ile Hanef Mturd ekolnn olumasna byk katk salad bilinen bir husustur. Eb Hanfenin kader, insan fiileri, byk gnah ve dier konulardaki fikirleri, Ehl-i Snnet Kelmnn iki nemli temsilcisi Mturd, Ear ve onlar takip eden kelamclar yardmyla sistematik bir yapya kavuturulmu, gnmze tanmtr. Dolaysyla Eb Hanfe tarafndan disipline edilip savunulan ve Mturd bakn temelini oluturan sz konusu grleri, bu gn bizim de iinde bulunduumuz byk bir corafya tarafndan benimsenmi bulunmakta, halen geerliliini devam ettirmektedir. Netice itibariyle Eb Hanfenin itikadi grlerinde ifrat ve tefritten uzak durduuna, itidal zerine hareket ettiine, farkl grler ve temayller arasnda mterek noktalardan hareketle uzlatrc bir tutum izlediine ahit olmaktayz. Onun

58

yzyllar tesinden ortaya koyduu itikad meselelere yaklam biimi ve grleri gnmz slm lemi iinde bir k yolu oluturacaktr.

59

KAYNAKLAR AHMED B. MUHAMMED B. HANBEL (l.241/855), el-Msned, Messesetul Kurtuba, Khire, tsz. ALTINTA, Ramazan, Eb Hanifenin Akl-Vahiy Anlay-Tebli (mam- zam Eb Hanife ve Dnce Sistemi Sempozyumu), Kurav Yaynlar, Bursa 2003, c.II. ARSLAN, Ali Aydn, slam nanlar ve Felsefesi, ar yay., stanbul 1980 SIM EFEND, Kmus Tercemesi, c.II, stanbul, 1305 h. AYTEKN, Arif, Fkh- Ekber Risaleleri, lim Sanat Dergisi, Kasm- Aralk, s.16., stanbul 1987. EL- BADD, Abdulkadir b. Thir (l.429/1037), el- Fark-u Beynel Frak ve Beynil Firkatin Naciyeti Minhum, el- Haleb, Khire, tsz. BEYAZZDE, el-Usll Mnfe lil mam Eb Hanfe, (Eb Hanfenin tikad Grleri nr. ve ev.lyas elebi), M...F.Yay., stanbul 1996. _________, rtul Merm min brtil mm, el-Haleb, Khire 1949. BEZZAZ, Menkbu Eb Hanfe, Beyrut 1981,tsz. EL-BUHR, smail b. brahim, Kitabut Tarhil Kebr, I-XII, Beyrut, tsz.. AATAY, Neet; ubuku,brahim Agh; slam Mezhepleri Tarihi, A...F.Yay.;Ankara 1976. EBUL LEYS ES-SEMERKAND (l.373/983), erhul Fkhl Ekber, En- Nasan Neri, Khire, 1325 h. EBU ZEHRA, Muhammed, Eb Hanfe (ev. Osman Keskiolu), D..B.Yay., Ankara 2005. _________, slamda Fkh Mezhepler Tarihi (ev. Abdlkadir ener), Hisar yaynevi, stanbul 1978. EL-EAR, Makltul slmiyyin, Lubnan, tsz.;I-II.221. ERDOAN, Naim, mam- Azamdan Cevaplar (el-Alim vel Mteallim Tercemesi), stanbul 1969. FAZLUR RAHMAN, slm (ev. Mehmet Da, Mehmet Aydn), Ankara Okulu Yay. Ankara 2004. FILALI, Ethem Ruhi, amzda tikad slam Mezhepleri, a-to yay., stanbul 1999. GLCK, erafeddin, Bklln ve nsan Fiileri,T.D.V. yay.;Ankara 1997, _________, Kelm Tarihi, Kitap Dnyas yay., stanbul 2000. _________, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, Esra yay., Konya 1979. EL-HRZM, Muhammed b. Mahmud(l.665/1266), Camiul Mesanid, Beyrut, tsz. EL- ISFAHN, Rb, el- Mfredt, Khire 1970. BL, nayetullah, el-mamul Azam Eb Hanfe el-Mtekellim I, Vuzratul Evkaf, Kahire 1987.

60

BN MANZR, Cemlddn, Lisanul-Arap, c.XX, Beyrut, tsz. KARAMAN,Hayrettin, slam Hukuk Tarihi, rfan Yay., stanbul 1975. EL-KR, Ali b. Sultn b. Muhammed, (l.1014/1606), erhul Fkhl Ekber, Khire 1955. EL- KERDER, Hafzuddn Muhammed (l.827/1423), Menkbu Eb Hanfe, Drul Kitabil Arab, Betrut, tsz. KILAVUZ, A.Saim, Anahatlaryla slm Akidi ve Kelma Giri, Ensar neriyat, stanbul 2004. KUTLU, Snmez, mam Mturd ve Mturdlik; kitbiyt yay., Ankara 2003. EL-MTRD, Muhammed b. Muhammed es- Semerkand, (l.333/944), Kitabut Tevhd, Fethullah Huleyf Neri, Drul Cmitil Msryye, Khire, tsz. _________, Kitbut-Tevhd (ev. Bekir Topalolu) ,T.D.V.Yay. ,Ankara 2002. EL-MEKK, el-Muvaffakb. Ahmed (l.568/1172), Menkbu Eb Hanfe, Drul Kitabil Arab, Beyrut 1981. EN-NESEF, Meymun b. Muhammed, Ebul Mun (l.1508/1115), Tabsuratul Edille F Uslid-Dn, D..B.yay., Hseyin Atay Neri, Ankara 1993. _________, et-Temhid f Uslid-dn, Kahire, 1987. Z, Mustafa, mam- Azamn Be Eseri, Kalem Yay., stanbul 1981. ZEN, kr, Eb Hanfenin Usl Fur Anlaynn Kelm Temelleri (mam- zam Eb Hanife ve Dnce Sistemi), Kurav Yay., Bursa 2003. PEZDEV, Muhammed b. Muhammed, Ebul Yusr.(l.493/1099) Uslid dn; (Ehl-i Snnet Akaidi ev.erafettin Glck), Kayhan yay., stanbul 1994. _________, Uslid-dn, Khire 1963. SABN, Nureddin, el-Bidye f Uslid Din (Mturdiyye Akaidi, ev. Bekir Topalolu), D..B.Yay., Ankara 2000. E- EHRSTN, Muhammedb. Abdilkerim b. Ahmed (l.1548/1153), el-Milel ven Nihl, Drul Mrife, Beyrut, tsz. TOPALOLU, Bekir, Kelm lmi Giri, Damla yay., stanbul, tsz _________, slm kelamclarna Gre Allahn Varl(sbat- Vacip),D..B. yay., 1979. TOPRAK, Sleyman, nsan Fiilleri Konusunda Maturid ve Ear Arasndaki htilaf, S...F.D., say:3, Konya1990. TRCAN, Galip, rc ve Eb Hanfenin rc ile likilendirilmesi, S.D...F.D., say:9, Isparta 2002. _________, Kelamda nsan Fiillerinin Yaratlmas Problemi, S.D...F.D., say:15, Isparta 2005, s.139-159. NAL, Sabit, Fkh- Ekber ve zh, D..B.yay., Ankara, 1991. WATT, Prof.Dr.W. Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, (ev.Ethem Ruhi Flal), stanbul 2001. YAVUZ, Yusuf evki, Eb Hanife md.,DA,st.1994,c.X, s.131 _________, Halkul-Kurn md., DA, stanbul 1994.

61

YAVUZ, Yunus Vehbi, _________, Fh- Ekber Aliyyul Kri erhi, ar yay., stanbul 1979. YAVUZ, S.Sabri, slm Dncesinde Nbvvet, nsan Yaynlar, stanbul, tsz. YAZICIOLU, Prof.Dr. M. Sait, Mturidi ve Nesefye Gre nsan Hrriyeti Kavram, Akid yay., Ankara 1988. YCEDORU, Tevfik, Ehl-i Snnete Giden Yolda bn Kllb ve Kllbiye Mezhebi, emin yay., Bursa 2006.

62

ZGEM DOUM YER veYILI LSE LSANS MEDEN HAL ALITII KURUM : BURSA- 1982 : Bursa Anadolu m. Hat.L.(1996-2000) : Uluda .lahiyat Fak. (2000-2004) : Bekar :Osmangazi Mftl kran KARABULUT Tarih/mza

R. GRD KURUMLAR :

63