JETONS IN

VAN

DE NEDERLANDSCHE REKENKAMERS PENNINGKABINET

HET KONINKLIJK
door

Mr. J . V A N

K U Y K f

I.
D E MIDDELEEUWEN.

Het Koninklijk Penningkabinet bezit een rijke verzameling jetons, voor een groot deel verkregen door den aankoop in 1917 van de, in de vorige eeuw met zorg en kennis samengestelde, collectie van Dijk van Matenesse ) . De verzameling, welke de grondslag zijn kan voor een geschiedenis van de officieele Nederlandsche jetons, eischt in de eerste plaats ordening en beschrijving. Deze kan naar onze meening slechts geschieden door publicatie van groepen en bij-elkanderhoorende reeksen. Hiermede moge thans een aanvang worden gemaakt door beschrijving van de jetons der Nederlandsche rekenkamers, in twee gedeelten: die der middeleeuwen en die van den tijd der Renaissance.
1

In den aanvang werden de rekeningen van de rekenplichtige ambtenaren afgehoord door den landsheer of diens raden. In den algemeenen Raad van den landsheer komt echter een werkverdeeling tot stand door de noodzaak om bij groei der werkzaamheden, uitbreiding der bestuursbemoeingen en de hooger te stellen eischen kernen te vormen voor bepaalde takken van dienst. De politieke, administratieve, judiciele, financiele bemoei) Zie: J . van Kuyk, Geschiedenis van het Koninklijk Kabinet van Munten, Penningen en Gesneden Steenen te 's-Gravenhage ('s-Grav. 1 9 4 6 ) , blz. 9 1 . 1
1

ingen eischten een meer gespecialiseerde en bureaucratische behan deling. Een kern wordt uit den algemeenen Raad losgemaakt en met een bepaalde taak belast, waaruit in vele gevallen vaste instel lingen zullen groeien. Het geldt hier een langzame ontwikkeling, door de machtsverhoudingen beheerscht ). De politiek der Bourgondische landsheeren ten aanzien van de financin streeft van den aanvang af naar een scheiding tusschen bestuur en controle. Eenige leden van den Raad worden gecom mitteerd tot het controleeren van de rekeningen; dezen krijgen vervolgens met uitvoerige instructie een vaste residentie: bij de oprichting van de Rekenkamer te Rijssel in 1386 lezen wij: ,,avons ordonn et dput aucunes personnes notables, nos conseilliers et gens de noz comptes pour demourer et faire continuelle rsidence en nostre ville de Lille". Chambre des Comptes, Camer van de Rekeningen is aanvankelijk de aanduiding van de plaats waar de ,,gens des Comptes" met een vaste residentie en voor een bepaald ressort de rekeningen controleeren. Hieruit zal eerst langzaam een rekenkamer als zelfstandige instelling groeien. D e Bourgondische tijd heeft het eindpunt van deze ontwikkeling niet gezien;.nog in een ordonnantie van 1537 wordt uitdrukkelijk erop gewezen dat de meesters van de Rekenkamer te Rijssel te beschouwen zijn ,,comme nos propres officiers domestiques et suivants notre court" en wat Rijssel aangaat: ^seulement y tenans rsidence nostre plaisir et rappel" ) . Waarmede weder tot het punt van uitgang is teruggekomen. De verplaatsingen van de Kamers in den tusschenliggenden tijd en de wijze waarop dit geschiedde, zijn een aanwijzing dat deze opvatting niet is los gelaten, al zal zij ten slotte blijken t moeten wijken voor de feiten en de werkelijkheid welke in de zestiende eeuw van de rekenkamers zelfstandige staatscolleges maakten.
2 3

* * *
) Zie: A. Wialther, Die burgundischen Zentralbehrden unter Maximilian 1 und Katl V (Leipzig 1 9 0 9 ) . V o o r de ontwikkeling; en geschiedenis der rekenkamers is speciaal te raadplegen: Gachard, Inventaire des archives des chambres des comptes, prcd d'une notice historique (Bruxelles 1 8 3 7 ) , w a a r de stukken zijn afgedrukt. ) Walther, t.a.p., blz. 24, nt 1.
3 2

De geschiedenis der Nederlandsche rekenkamers gedurende de middeleeuwen worde hier ter inleiding kort samengevat ) . In 1386 wordt naar het voorbeeld van de Rekenkamer van den Franschen koning en van de voor het hertogdom Bourgondi opgerichte Kamer te Dijon door hertog Philips, graaf van Vlaanderen geworden, een Rekenkamer van Vlaanderen te Rijssel in het leven geroepen, tot welker ressort kwamen te behooren de graafschappen Vlaanderen, Artois, Namen en Henegouwen, na 1477 ook het graafschap Bourgondi. In 1404 richt Antoine van Bourgondi voor zijn hertogdom Brabant een Rekenkamer van Brabant te Brussel op, waaronder later ook Limburg en Luxem burg ressorteeren, in 1446-7 ten slotte Philips de Goede een Rekenkamer van Holland, Zeeland en Friesland in den Haag. In 1463 vereenigt Philips deze met de Kamer te Brussel, waarna Karei de Stoute in 1473 alle Kamers samenvoegt tot n te Mechelen. Hertogin Maria herstelt in 1477 meer gedwongen dan vrijwillig de drie Kamers te Rijssel, Brussel en den Haag. Behoudens een mislukte poging van Philips den Schoone in 1496-7 om de nheid, door Karei den Stoute beproefd, te her stellen, zijn deze drie Kamers aldus werkzaam gebleven tot in den tijd van den Opstand.
4

De tekst der stukken moge de ontwikkeling toelichten. Het is noodig de preciese terminologie vast te leggen en als leidraad te nemen bij de ordening van de ons overgeleverde jetons. Hier door wordt het mogelijk voorloopig vast te stellen welke, onder de vele voor de finan'ciele administratie bestemde jetons met de meest uiteenloopende omschriften, aan de rekenkamers kunnen worden toegewezen. W i j noemen jetons voor: de generaal-meesters van de munt van Vlaanderen; de generaal-meesters van den aartshertog Philips; de munt van Brabant te Antwerpen; de munt van Vlaanderen; de meesters van de munt te Brugge ( van Holland, van Luxemburg); de Kamer der Financin; het
) Zie: Revue beige de Numismatique, 1921, blz. 200 v. In dit overigens goede overzicht wordt de fout .gemaakt dat de Rekenkamer v a n Holland is beschreven als in 1477 door hertogin Maria opgericht. 3
4

Bureau der Financin; de lieden der. Financin; de meesters van de munt van Vlaanderen; het Bureel van Vlaanderen en andere administraties. W i j vermeldden hiervoor reeds den tekst van de ordonnantie van 15 Febr. 1386 (n.s.) waardoor de Kamer te Rijssel is opge richt. In aansluiting daaraan heet het in den beginne: gens ordonnez sur les comptes" ( 1 3 8 6 ) ; nosdictes gens des comptes, audit lieu de Lille", nosdictes gens des comptes Lille", afwis selend met la chambre de nosdiz comptes Lille" ( 1 4 0 2 ) ; ,,nostre Chambre des Comptes Lille" naast lesdictes gens des comptes" (tenzelfden tijde); les gens de noz comptes Lille" ( 1 4 1 9 ) ; Philips de Goede omschrijft de instelling van de Kamer te Rijssel aldus dat Philips de Stoute institueerde la Chambre de ses Comptes" (1433) en mist sus et institua ladicte Chambre des Comptes" ( 1 4 5 5 ) ; la Chambre de nosdiz Comptes Brouxelles" ( 1 4 1 1 ) ; meesters van onser Cameren van den Rekeningen van Brabant te Bruessel" ( 1 4 3 7 ) ; in de ordonnantie van 24 Mei 1463 is de wil van den hertog: ,,reformer nostre chambre audit lieu de La Haye", waartoe: avons abolie et abolissons nostre Chambre des Comptes La Haye . . . . et ladicte Chambre de noz Comptes avons transmue et transmuons de nosdiz pais de Hollande, Zellande et Frise, et l'avons joincte et joingnons avec la Chambre de noz Comptes Bruxelles"; in 1473 ..ordonnons que toutes noz Chambres des Comptes de noz pais de pardea seront rduites et joinctes en une Chambre des Comptes, laquelle nous instituerons et establirons en nostre ville de Malines". W i j wezen hiervoor op een ordonnantie van 1537 en hoe deze in haar bewoordingen nog geheel den oorspronkelijken geest ademt. Zoo, als aanwijzing van residentie, ziet ook het besluit van Philips den Schoone van 27 April 1496 de verhouding: dat die luyden van onsen Cameren vanden Rekeningen van Ryssel, Bruessel en van den Hage in Hollant zullen commen resideren in onse stadt van Mechelen" ) .
5

) Geheel in overeenstemming hiermede is 10 Februari 1497 (n.s.): Les president et gens seigneur monseigneur larchiduc dautrice duc lille a present residens a malines" (Revue belge 4

de tekst van een kwitantie van des comptes de notre, tresredoute de bourgoigne etc. ordonnez a de Numismatique 1935, blz. 1 6 ) .

Dit alles wijst op de onvastheid en het vloeiende van een instel ling in wording, op den groei van commissarissen tot een college, en bij de ordening der middeleeuwsche jetons welke in hoofd zaak slechts de omschriften als toetssteen bieden moet mede hier een leidraad gezocht worden. Op dezen grond kan dan een aantal jetons, hoewel van rekenkamer niet sprekend, niettemin met stelligheid aan deze instellingen worden toegeschreven.
* # *

Het ontstaan en de geschiedenis der Hollandsche Rekenkamer worde nog eenigszins in bijzonderheden medegedeeld ). De scheiding van bestuur en controle ten aanzien der financin, naar Fransch voorbeeld door de Bourgondische hertogen hier tot stand gebracht, bestond vrdien in de Noordelijke graafschappen niet. Vrijwel het geheele financiewezen was onder de leiding gekomen van den tresorier die tevens een groot deel van het algemeen bestuur voerend een der aanzienlijkste ambtenaren van den landsheer geworden was. Philips de Goede, heer van deze landen geworden, heeft aan deze verhouding aanstonds een einde gemaakt. In 1432 wordt'de controle aan den grafelijken Raad en den tresorier onttrokken en worden eenige meesters van de Rekenkamers te Rijssel en te Brussel met het afhooren van de rekeningen der Hollandsche en Zeeuwsche officieren belast. Deze gecommitteerden" ), commissarissen" van wie Berthelemy a la Truye de voornaamste was hebben in de periode van 1432 tot het overlijden van dezen commissaris in. 1446 de rekeningen onderzocht soms te Leiden en te Middelburg, doch naar den regel in den H a a g ) . Zoo ontstond door traditie een voorlooper van
6 7 8

) Zie: v a n der Chijs, D e Munten, der voormalige graafschappen Holland en Zeeland, blz. 245, 248, 435, 443; T h . van Riemsdijk, De oorsprong van het Hof van Holland, in: Geschiedk. Opstellen aangeboden aan Robert Fruin ('s-Grav. 1 8 9 4 ) , blz. 201-2; dezelfde, De Tresorie en Kanselarij van de graven van Holland en Zeeland uit het Henegouwsche en Beyersche huls (V^Griav. 1 9 0 8 ) , blz. 35, 175 v., 3-38, 342, 352, 3 7 6 v.; R. Fruin, D e rekeningen en andere stukken in 1607 uit de Hollandsche rekenkamer naar de Zeeuwsche over gebracht ('s-Grav. 1 9 0 9 ) ; T . S. Jansma, Raad en Rekenkamer in Holland en Zeeland tijdens hertog Philips van Bourgondi (Utrecht 1 9 3 2 ) , blz. 68-76, 156 v . ) Zie: Jansma, blz. 68-69; 156 v.; van der Chijs, blz. 391-2, 4 0 0 , 407. ) Een enkele maal werden Zeeuwsche rekeningen afgehoord te Brussel (1440 en 1 4 4 1 ) . Zie: Fruin, blz. 3.
7 s

(!

de Hollandsche rekenkamer; zelfs wordt van de camer van de rekeningen van Hollant" gesproken ). In het laatst van 1446 wordt deze ontwikkeling afgesloten door de instelling van een afzonderlijke Hollandsche rekenkamer in den Haag, welke in 1447 haar werkzaamheden aanving. De tijdelijk werkzame gecommitteer den worden gevolgd door een vast-bijeenzijnde rekenkamer, welke behoudens een enkele uitzondering in bijzondere gevallen tot 1463 in den Haag z e t e l d e ) . Door ordonnantie van 24 Mei 1463 is deze rekenkamer opge heven en samengevoegd met die van Brabant te Brussel. In den aanvang was een periode van overgang waarin weder gecommit teerden uit andere kamers de rekeningen uit Holland en Zeeland afhoorden. In 1473 werden door een ordonnantie van Karei den Stoute van December van dat jaar alle rekenkamers samengevoegd tot n enkele te Mechelen. Kort daarna (ordonnantie van 17 Maart 1477, n.s.) werd dit weder ongedaan gemaakt en zijn de drie reken kamers hersteld: die van Holland keert terug naar den Haag. Zij is daar tot 1572 gebleven.
0 10

De rekeningen worden, reeds vr de instelling van reken kamers, afgehoord met gebruik van jetons. Uit de muntmeesters rekeningen blijkt dat ook de landsheer en zijn raad, of zijn gecom mitteerden tot het afhooren van de rekeningen, jetons bezigden. Dit geeft voedsel aan de stelling dat ieder rekende met jetons. In de verzameling van het Kabinet bevindt zich een jeton vande rekeningen van Vlaanderen, toegeschreven aan graaf Lodewijk van M a l e ) , en in een Vlaamsche rekening van 1375-76 komt een post voor wegens 50 deniers d'argent qui falloient pour
1 1

) Zie: Jansma, blz. 159 nt. 1; van der Chijs, blz. 397. .) De kamer ,,se tenoit en nostre hostel a L a Haye" (Gachard, blz. 1 0 6 ) ; zij heeft steeds gezeteld aan de noordzijde van de Ridderzaal (zie: G. G. Calkoeri, Het Binnenhof van 12471747, in: Die Haghe, 1902, blz. 73 v., 155 v . ) . ) Catalogus no. 1.
1 0 11

geitter les comptes de Monseigneur, livrez au maistres des comp t e s " ) , terwijl de Vlaamsche kamer eerst is opgericht in 1386. Een zeer vroege jeton, waarschijnlijk terecht gesteld in de periode van 1384-89, dus geruimen tijd vr de oprichting van de Rekenkamer te Brussel, heeft tot omschrift: Leggeld der Rekeningen-Camer van B r a b a n t ) . Een rekening over 1413 van belang wegens deze vroege dateering vermeldt zilveren jetons ,,dlivrs en la chambre des comptes, Lille, pour jetter et besogner illec pour les affaires de Monseigneur" " ) . Ook in Holland wordt bij het afhooren der rekeningen vr de oprichting van de Rekenkamer in 1447 van jetons gebruik gemaakt; een rekening van 1434 bevat een post van 5 mark zilver ,,dair sy leghgelt af gemaict hebben om de gecommitteerden te hoeren de rekeningen van den officieren van h o l l a n t " ) , een van 1447-8 een post voor zil veren legpenningen voor de rekenmeesters van de Rekenkamer in den Haag gelijc van ouden tyden gewoenlyc i s " ) . Een omschrift jetons van de rekeningen van Vlaanderen" toont niet aan dat een stuk geslagen is ten gebruike van een reken kamer". Het is opgemerkt ) en formeel terecht. Het beteekent echter in wezen slechts dat de jeton behoort, zeggen wij behooren kan, tot een periode waarin de financieele controle nog niet van den landsheerlijken raad is overgegaan naar een zelfstandige organisatie: de rekenkamer, Zoowel de raad als daarna de kamer gebruikten jetons. Hetzelfde geldt ten aanzien van Brabant en Holland. Ook deze vroege jetons zijn in onzen Catalogus opge nomen. Op deze enkele stukken volgt in de vijftiende eeuw een lange reeks jetons, bestemd voor de bij financieel beheer en toezicht betrokkenen, in de eerste plaats voor de rekenkamers. W i j mogen er de aandacht op vestigen dat ook in het oude Frank rijk voorbeeld voor de Bourgondische hertogen voor geen
1 2 13 15 1 6 17

12

14

) 1) ) )' ) )
3 1 5 1 0 1 7

Revue de la Num. belge 1851, blz. 300, nt. 3. Revue belge de Num. 1885, blz. 298-9. Revue de la Num. belge 1851, blz. 3 1 1 . V a n der Qhijs, t.a.p., blz. 400. Zie: Jansma, t.a.p., blz. 167, 173. Door J. Rouyer in: Revue belge de Num., 1876, blz. 3 8 4 . 7

administratie zooveel jetons bekend zijn als voor de rekenkamer des konings ) .
1 8

* * *

Het is niet de bedoeling, thans bij de eerste publicatie uit de verzameling van het Koninklijk Penningkabinet en uitsluitend voor de jetons van de rekenkamers, de vraag van gebruik, aard en bestemming aan de orde te stellen. Zij dient te worden onderzocht in ruimer verband met de jetons ook van de andere administraties. Oppervlakkig moge de indruk bestaan dat hier klaarheid heerscht, in werkelijkheid bestaat in vele opzichten verschil van meening. Bovendien ontbreken ook overigens vooralsnog de gegevens tot het schrijven van een geschiedenis. In gemoede: is het aan nemelijk wij spreken zelfs niet over waarschijnlijkheid dat deze stukken welke een geschiedenis van eeuwen hebben, steeds voor nzelfde doel en met nzelfde bestemming zijn gemaakt, en van zoo verschillende innerlijke waarde als zij van goud, zilver en koper bestaande geweest moeten zijn, voor n en hetzelfde gebruik dienden? Is de jeton al dan niet in de eerste plaats een rekenmiddel geweest? Rekende inderdaad ieder met jetons en heeft het gebruik van arabische cijfers in de zestiende eeuw hierin een wijziging veroorzaakt? Deze en andere nog steeds omstreden vragen blijven voorloopig onbeantwoord. Vaststaat dat langzamerhand het gebruik als rekenmiddel afnam, dat echter het geven van jetons een vorm van gratificatie bleef. Eveneens dat zij in den aanvang zich van de medailles onderscheidden, later echter herinnerings stukken werden: historische jetons welke een belangrijk feit van het jaar vereeuwigden en soms zelfs de reeks der medailles ver mogen aan te vullen. De jetons voor de rekenkamers gedurende de eerste, thans in den hierna volgenden Catalogus beschreven periode der late) De voor het hertogdom Bourgondi werkzame rekenkamer te Dijon heeft haar eigen jetons. Zie: Dugniolle, Le jeton historique, no. 76; J. Rouyer et E . Hucher, Histoire du jeton au Moyen-age (Paris 1 8 5 8 ) , blz. 23, 138, no. 51. Verzameling van het Kabinet: Inv. no. 5 0 (zeer slecht exemplaar). 8
l s

middeleeuwen, welke afgesloten wordt met de meerderjarigheid van Karei V om daarna in een tweede periode, die der Renais sance, over te gaan, verdienen ter inleiding een nadere algemeene beschouwing. Besteld door de Kamer, gemaakt ter ordinantie" van de Kamer, worden de jetons vervaardigd met stempels gestoken" door de ijzersnijders der munthuizen, in die munthuizen geslagen en door de muntmeesters in hun rekeningen gebracht. Zij zijn bestemd voor het dagelijksch gebruik en waarschijnlijk vooral de zilveren als emolument voor de rekenmeesters. De rekeningen der munt meesters zijn hier de eerste bron voor onze kennis. De heeren van de rekenkamer ontvangen jetons voor hun gebruik: pour 1'usance des president et gens desdits comptes" ) , en voor huer gewoenlicke jaerlicxe leggelt" ,,uut redene van hueren dienst ende o f f i c i e " ) . Zij krijgen bovendien blijkens de rekeningen een dicken penninck van goud", wegende 1 ons, gelijk men gewoon is te geven aan hen die de rekeningen hooren van nieuwe munten ) .
1 9 20 2 1

De hoeveelheden, zoo zilver als koper, loopen zeer uiteen, doch worden met de tijden aanzienlijk. Om enkele voorbeelden te noe men: de kamer van Brabant ontvangt in 1431 300 zilveren en 300 koperen, in 1435 400 zilveren en 1200 koperen, in 1452 500 zilveren en 2900 koperen, in 1467 2400 stuks van letton en in 1471 3500 van hetzelfde m e t a a l ) , die van Holland in de jaren 1482-5 1200 k o p e r e n ) . In de verzamelingen, ook in die van het Penningkabinet, zijn zilveren zeer schaarsch. De oudst
22 23

) Revue de la Num. beige 1853, blz. 173, 174, 177, en vele andere voor beelden. ) V a n der Chijs, t.a.p., blz. 493, 476. ) V a n der Chijs, t.a.p., blz. 4 0 1 , 434, .493. Zie over deze emolumen ten van hueren officien": Revue belge de Num. 1935, blz. 13 v., 1937, blz. 25 v. De dikke penning" komt hoewel herhaaldelijk door de lan'dsheeren afgeschaft nog voor in de zeventiende eeuw: Revue belge de Num. 1939, 'blz. 8. ) J. Rouyer et E . Hucher, t.a.p., blz. 21 v. ) ' V a n der Chijs, t.a.p., blz. 477.
2 0 2 1 2 2 2 3

1 9

bekende is een jeton van de Chambre aux deniers" van den koning van Nayarre uit het begin der 14e e e u w ) .
24

* =

Het maken van de stempels door de snijders van de munt en het slaan van de jetons in de munthuizen verklaart den muntstijl van deze stukken: een vorm en voorstellingen ) welke aan die der munten denken doen. Zij zijn zelfs van beter maaksel en zij worden meer en meer tot een model van graveerkunst. D e ijzer snijder, maker van een stempel, is zooals in de late-middeleeuwen te verwachten was handwerksman en zoo hij zijn vak kent, geeft hij vaak kleine kunststukken. De iconographie gedurende deze periode waarin in onze landen de Gothiek uit bloeide en de invloed der Italiaansche Renaissance nog nauwelijks werkt, rechtvaardigt een afzonderlijke beschouwing. Hierbij worde, in het algemeen, bedacht dat de gebruikskunst door haar, voor vroegere tijden kenmerkende vastheid van stijl en een iconographie welke, gebonden door de eischen der Kerk en de traditie van het vorstenhuis, weinig ruimte liet voor fantasie achterlijk is ten opzichte van de groote kunst.
2 5

De omschriften zijn in het algemeen in het Fransch, ook voor de Hollandsche kamer, wat afwijkt van de in dezen tijd Latijnsche omschriften der munten. Een enkele maal komt een Latijnsche
of een Nederlandsche spreuk voor: SIT NOMEN DOMINI BENEDICTVM;
DILI'GITE IUSTICIAM QVI IUDICATIS TERRAM; - HOVDT MAAT IN ALLE

DINGEN; men vindt deze laatste ook in het Latijn. Een steeds voor
komende
TROWERA.

regel is de

Fransche: QVI BIEN

IETTERA

L E COMPTE

Jaartallen zijn, gelijk op de munten, ook op de jetons gedurende de middeleeuwen zeldzaam. Enkele voorbeelden zijn te noemen (1482 en 1490 voor Holland); vanaf 1500 neemt het gebruik toe. Voor den tijd van de groote Bourgondische hertogen ont breekt dus deze eerste, meest aangewezen, grondslag voor een chronologische ordening van stukken. Een tweede, des landsheeren
2 4 2 5

) )

Zie: Revue Numismatique, 1897, blz. 5 0 9 v. Z i e hierna nog bijzonderheden hierover.

10

naam, ontbreekt aanvankelijk eveneens; eerst hertogin Maria wordt een enkele maal genoemd, onder Philips den Schoone neemt het toe. Worden naam en titel van den landsheer vermeld, dan geschiedt dit meestal in het L a t i j n ) .
26

De voorstellingen zijn weinig varieerend. Bijna geen, die niet op heraldiek gebouwd is, in dezen feodalen Staat, en talrijk zijn de teekenen en emblemen van de Bourgondische Orde van het guldenvlies. Een leeuw zittend, of gehelmd, soms met bannier vooral bij de oudere, is ook heraldisch. Voorstellingen op munten welke geheel overeenkomen met die op jetons, zijn: het wapen in het geheele veld van de vierlanders" ) , het wapen, omhangen door de keten van het Guldenvlies, van de zilveren vliezen" van 1499, het Bourgondisch kruis van de zilveren realen" van Philips den Schoone (en Karei V ) met J o h a n n a ) . W i j geven op plaat 1 een achttal wapens:
2 7 28

5 6 7 8 9 10 11 12'

Philips de Goede en Karei de Stoute, vierlander-type. Hetzelfde in ruitvorm. Maximiliaan en Philips, vierlander-type. Hetzelfde in wapenschild. Maximiliaan, rijksadelaar. Philips de Schoone, gehelmd wapenschild. Wapenschild met leeuw, in tuin. Karei V ( 1 5 1 8 ) .

De beelden, aan de Orde van het guldenvlies ontleend, en verdere Bourgondische emblemen (zooals de gekruiste stokken) )
2 0

) Zie: Catalogus 18 v., 42 (Philips de Schoone); 55 (Maximiliaan en Maria). ) De vierlander is de in 1433 in de Bourgondische staten ingevoerde en sedert het begin van 1434 geslagen stuiver, welke met onderbrekingen door de vuurijzers gedurende den verderen loop der middeleeuwen geslagen werd. ) Vgl. Catalogus no. 7, 24, 30, 33, 38, 50. ) Dit embleem . de gekruiste stokken (het Bourgondisch kruis) door het vuurijzer dat speciaal voorkomt op de jetons van de Hollandsche en de Brabantsche kamer, wordt op de bekende gravure van Drer (de Vaandrig; Bartsch-87) anders voorgesteld en wel met twee vuurijzers tusschen! de stokken. Vgl. Catalogus no. 7, 33, 50-1.
2 7 2 S 2 8

11

passen bij deze heraldiek. De beschermheilige van Bourgondi, St. Andries, die op het goudgeld sedert Philips den Goede regel matig voorkomt, wordt daarentegen op jetons zelden aangetroffen; niet op die der rekenkamers ). De gelijkheid van wapens bij opvolgende landsheeren maakt naast het ontbreken van een jaartal en van den naam een behoorlijke chronologische ordening onmogelijk en een aanwijzing van jetons tot historische gebeurtenissen zooals niettemin vele schrijvers beproeven in de meeste gevallen eigenlijk tot fantasie. W i j meenen ons hiervan voor deze eerste periode te moeten ont houden. Een dit alles nog vermeerderende bron van onzekerheid is het feit dat niet zelden combinatie van niet-bijeenhoorende stem pels als vr- en keerzijde aangetroffen wordt. Men moet gestadig de gedachte in den geest houden dat verschillende niet opgeloste en waarschijnlijk voorloopig ook niet op te lossen vraagstukken bestaan blijven.
30

Wanneer hiermede bedoeld wordt een werkelijke, iconographische beteekenis hebbende, beeltenis is het slechts een zeer enkel portret dat onder invloeden welke uit Itali naar Frank rijk en deze landen gaan in de latere middeleeuwen op munten voorkomt. In ons land vinden wij een tweetal onzekere testons met beeltenissen van hertog Karei van Gelre ) . De jetons gaan in dit opzicht, al blijven ook hierop 'de portretten schaarsch, aan de munten vooraf; een verklaring hiervan is niet gevonden, wel licht heeft men aan bloot toeval te denken. Vr de meester stukjes, welke later de Renaissance hier brengen zal, staan enkele reeds merkwaardige afbeeldingen van Maximiliaan en Philips den Schoone, en dubbelportretten van Philips met Johanna en met koning Frdinand den Katholieke (Zie 1-3 van de bijgevoegde plaat 1 ) .
3 1

5 # =

) Zie: Collectin Feuardent, no. 13594, 13598, 14618, 14621. ) Zie: Jaarboek Kon. Ned. Genootschap M. en P., X X X V ( 1 9 4 8 ) , blz. 67 (met afb.).
3 1

3 0

12

In de hierna beschreven reeks zijn opgenomen ook die vroege jetons welke kennelijk bij het afhooren van rekeningen door den landsheer en diens raad gebruikt zijn vr de oprichting van een afzonderlijke rekenkamer welke met de controle van het financieel beheer was belast. Deze jetons onderscheiden in gebruik en strekking zich in niets van de er op volgende voor de rekenkamers. Zij zijn slechts weinig in getal. Twee groepen worden hieraan nog toegevoegd. V o o r e e r s t ) die het talrijkst welke, naar men met stelligheid zal moeten aannemen, voor een der rekenkamers bestemd waren, doch waarvan althans voorloopig niet met zekerheid te zeggen valt voor welke" van die rekenkamers. Zij dienen zich aan als jetons pour la chambre des comptes", zonder meer of met een ons niet helpende toevoeging b.v.: van aartshertog Philips. Het soms op stukken van deze groep voorkomende jaartal, zooals 1505 n 1506, sluit de mogelijkheid uit te denken dat het jetons.zouden zijn uit de perioden dat, door de vereeniging van de rekenkamers te Mechelen, slechts n dergelijk college in functie was: in de zestiende eeuw waren deze voorbij. Ook het voorkomen van het muntteeken van een der ateliers b.v. de lelie van het Vlaamsche is niet voldoende om als meer dan een aanwijzing te gelden. Nog twijfelachtiger zijn eenige exemplaren, welke zich aandienen als jetons van het bureau der rekeningen" ) . De tweede hier bedoelde g r o e p ) wordt gevormd door een aantal jetons van de laatste met wereldlijk gezag bekleede bisschoppen van Utrecht. Een rekenkamer hebben deze Utrechtsche landsheeren niet gehad; men mag aannemen dat de van hen bekende jetons bestemd waren in elk geval k dienst te doen bij het opnemen van rekeningen der comptabele officieren door den bisschop en diens raad. W a a r en hoe worde voorloopig als vraag gesteld zonder dat naar een antwoord wordt gezocht. Van sommige van deze jetons wordt zelfs in twijfel getrokken of
32 3 3 34
32 33

34

) ) )

Catalogus Catalogus Catalogus

no. 60-70. n. 68-70. no. 71-6. 13

zij wel geslagen zijn tijdens het leven van den heer aan wien zij toegeschreven worden. Deze bisschoppen, vorstenzonen die zich met alle praal te omgeven wisten, vinden hun naam verbonden aan enkele jetons, welke ons in reeds vroeg doorgedrongen renaissance-stijl spreuken brachten en een schoon en picturaal, in kunsthistorisch opzicht belangrijk portret ) van bisschop Philips van Bourgondi ( 1 5 2 4 - 8 ) . De middeleeuwen zijn hier voorbij.
35

")

Zie

RO. 4 van

plaat

1.

14

'

CATALOGUS RIJSSEL.

R E K E N K A M E R VAN V L A A N D E R E N , T E

V z . wapenschild met leeuw n een cirkel van 8 bogen.

+ (lEC)TOIRS o (D o CO)MPTES o D FLAD'S.

Kz. wapenschild
+

(half: naar links loopende leeuw; half: 4

leeuwen) in een cirkel van 8 bogen.

COMPTES o IECTES o SEVREMENT.

Inv. n. 15. Dugniolle n. 43; Revue beige de Nurn. 1876, blz. 3824 (met afb.): toegeschreven aan Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen. De spreuk op de Kz. komt voor op de oudste Frarische koninklijke jetons, bv. Collection Feuardent no. 11507, 11509, 11551b. '
:

Vz, wapenschild Bourgondi in een cirkel van 8 bogen.

+ IECTOIRS o D' l COMPTES S D' S FLAND'.

Kz. wapenschild BourgondiVlaanderen in een cirkel van 8 bogen.

+ COMPTES o IECTES % SEVREMENT.

Inv. n. 18. Dugniolle n. 2 1 : toegeschreven aan hertog Philips den Stoute. Ander ex. Inv. n. 19. Vergl. Collection Feuardent n. 13574. V z . gestyleerd wapenschild; aan elke zijde een vuurijzer.
+ LEGPENNINGEN . . . OME * TBVREEL

Kz. leeuw met bannier.

+ VANDER * REKENINGHEN * V A ' * VLANDRE *

Inv. n. 197. Dugniolle n. 328. Waarschijnlijk uit den tijd van Philips den Schoone. Variatie: Inv. n. 198.
De nummers met een ster zijn afgebeeld op pl. 2 4 . 15

4.* V z . gehelmde leeuw.

+ IETT * DE * LA * CANBRE i DES * CO'TES

Kz. naar links loopende leeuw.

+ DV * DVC * DE * BG * C O N T * DE * FLAN.

Inv. n. 199. Dugniolle n. 330 (vgl. n. 331, 3 3 2 ) . 5. V z . gekroonde buste van Maximiliaan.
(kroon) IETTOIERS * POVR * LE * CAMBRE * DES * C O '

Kz. gekroond wapenschild, aan elke zijde een vuurijzer met vonken.
(kroon) D V t ROI * DES * R O N M A I N S S ESTANT a A * LIL'.

Inv. n. 219 (Dugniolle n. 3 6 9 ) . van Mieris, I, blz. 206 (op 1 4 8 8 ) . V z . zie: pl. 1, no. 1. 6.* V z . adelaar onder welks vleugels Philips den Schoone en Johanna.
(kroon) LILE x IETOIRS x l PO x

de wapenschilden van
A

MES x SINNVRS x DE x C O N T

Kz. wapenschild met leeuw van Vlaanderen, rustend Bourgondisch kruis, waaromheen vuurijzers.
(kroon) IETOIRS x P O V R x LA < M O N O I E x DE x FLANDRES x

op

Inv. n. 573. Dugniolle n. 870; van Mieris, I, blz. 390, 3. ~ Variaties: Inv. n. 574, 575. 7. V z . gelijk vorig nummer. Kz. Bourgondisch kruis, gedekt door vuurijzer en omringd door 3 gekroonde wapenschildjes (Castili, Leon en Grenada) en guldenvlies.
CHARLES x A R C H I D V C x DAVTRICE + I5IO x + x

Inv. n. 616. Dugniolle n. 926. Kz. type van den zilveren reaal van Philips den Schoone en Johanna.
R E K E N K A M E R VAN B R A B A N T .

8. V z . wapenschild van 8 bogen.

.... 16

(gevierendeeld lelie-leeuw) in een cirkel

TOIRS : D : COMPTES : D : BRABAN.

Kz. helm met lelie in een cirkel van 8 bogen.

.... COMPTES : IECTES : SEVREMENT.

Inv. n. 29. Dugniolle n. 36; Revue de la Num. beige 1869, blz. 441 (met afb.); Collection Feuardent n. 14130. W a p e n aan de V z . is dat van hertog Antonie van Bourgondi. 9.* V z . wapen in ruitvormig schild; ter zijde een vuurijzer met vonken.
(vuurijzer waaronder x EN x BRAB. klaverblaadje) IETTOIRS x POVR x LES x C O P T E S

Kz. vuurijzer waaronder een brandend boschje.

x Q V I x BN' x GETTERA x LE x C O M P T E x T R O V V E R A .

Inv. n. 59. Dugniolle n. 86. 10. V z . guldenvlies waaronder 3 vuurijzers.

(vuurijzer) IE x SVI x A LA x C H A B x DES x COPTES x EN x BRAB.

Kz. hol wapenschild; ter zijde: C.

(vuurijzer waaronder klaverblaadje) Q V I x BIEN x IETRA x LE x C O M P T E x TROVERA.

Inv. n. 87. Dugniolle n. 140141. Variatie (op Kz. ter zijde van het schild: alfa): Inv. n. 62 (Dugniolle n. 9 5 ) . V z . zie: pl. 1, n. 6. 11. V z . wapen in ruitvormig schild.
(vuurijzer waaronder klaverblaadje) IETTOIRS x POVR x EN x BRAB. * LES x COMPTES

Kz. gelijk vorig nummer; ter zijde van het schild: 3 Inv. n. 80. Dugniolle n. 123. 12.* V z . gelijk nummer 9. Kz. kruis van 4 vuurijzers met vonken.
(vuurijzer, waaronder 3 bl. bloempje) DEVS x NOSTER x SIT x 2 NOBISCVM. SEMPER

Inv. n. 63. Dugniolle n. 96; auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1885), n. 2 (in zilver); A. de Witte, Catalogue des poinons et matrices (Brux. 1912), blz. 25, n. 1. Ander ex. Inv. n. 64.
17

13. V z . naar links zittende leeuw in een cirkel van 10 bogen.

+ lETTOIRS x POVR * LES x COPTES x EN x BRAB.

Kz. wapenschild in een cirkel van 10 bogen.

+ Q V 1 x BIEN x IETRA x LE x C O M P T E x TROVERA.

Inv. n. 85. Dugniolle n. 146147; Revue beige de. Num. 1898, blz. 54, n . 3 (met afb.); auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1885), n. 1 (in zilver). Type van den een/derde gouden leeuw van Philips den Goede, gesla gen krachtens instructie van 11 Juni 1454. Variaties: Inv. n . 746, 84, 86, 119122 (Dugniolle n . 1 1 4 ) . 14. Gelijk vorig nummer, doch ander omschrift op V z .
V z . . . . IETOIRS x POVR x LE x CAMBRE x DES x COPTS.

Inv. n . 114. V g l . Dugniolle n . 164. 15. V z . wapen van Bourgondi in het geheele veld (vierlandertype).
GETTOIRS o P O V R S LES COMPTES EN S B R . . .

Kz. 2 gothische letters M , waaronder B .

+ Q V I 2 BIEN S IETT' LE S CO'PTE S TROVVERA.

Inv. n. 140. Dugniolle n. 236; J. Rouyer et E . Hucher, Histoite du jeton au Moyen Age (Paris 1858), blz. 143 (n. 6 4 ) , met afb. V z . type van den vierlander, het eerst geslagen door Philips den Goede in 1434; blijkens de Kz. toe te schrijven aan hertogin Maria. Variatie: Inv. n . 139 (Dugniolle n . 2 3 5 ) , op Kz. letter F . 16.* V z . guldenvlies met kroon en vuurijzers.
+ V I V E : LE : NOBEL : D V C : M A X I : Z : M A R I A : AVSTRIE :

Kz. wapenschildjes van AVSTRIE - BRABAN - LIMBVRG.

+ GETTOIRS : P O V R : LES : COMPTES : E N : BRABNTi : H : *

Inv. n. 148 (zilver). Dugniolle n . 2 5 1 . 17.* V z . wapenschild in cirkel met vele bogen.
+ V I V E o LE o T'S NOBLE o A R C H I D V C o DAVSTRICHE o Z .

Kz. gebloemd kruis; in het hart: M .

+ IECTOIRS o POVR o LES COMPTES o EN S BRA'.

Inv. n. 317. Dugniolle n. 496. Ander ex.: Inv. n. 318. Inv. n. 163: eene zijde gelijk Kz. van dit nummer; andere zijde: gekroonde M, omringd door keten van Guldenvlies; omschrift: GECTOIRS o P O ' o LE o BV' EAV o DES o FINANCES.

18.* V z . wapen in het geheele veld (vierlander-type).

(kroon) BRA' * PK'S % A R C H D V X l AVSTRIE % D V X % B V R G V N D I E %

2. Kz. twee letters (I en C ) met band verbonden in een cirkel van 8 bogen.
(Geld. kruis) IECTOIRS J DES % GENS % DES J COMPTES 2 BRABA'. EN *

Inv. n. 274. Dugniolle n. 432; Revue beige de Num. 1898, blz. 59, n. 6 (met afb.); auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1885), n. 22 (in zilver). De letters op de Kz. van dit en volgende nummers, zijn initialen van reken meesters ) . Variatie: Inv. n. 338 (Dugniolle n. 5 2 2 ) .
a

) Zie over namen en initialen van rekenmeesters en ook van officieren der rekenkamers van Brabant en Holland onder Philips den Schoone en gedurende den aanvang der regeering van Karei V : Revue beige de Num. 1921, blz. 2012; 1898, blz. 56 v. Zie voor Holland nummers 50 en 5 1 . De volgende stukken voeren een naam: 18a. V z . tegenover elkander zittende griffoen en leeuw, waartusschen teekenen van de Orde van het Guldenvlies.
+ IECTOIRS o P O V R o LES o COMPTES o EN o BRABAT.

Kz. twee gekruiste stokken door vuurijzer, met teekenen van de Orde.
4PAX o D N I ' o SIT o SE'PER o N O B I S C V ' o SVWEELS.

Inv. n. 174. Dugniolle n. 290. Zie voor type V z . Revue beige 1876, blz. 399400 (PI. X X I V , 1 5 ) . Dugniolle n. 157 is dezelfde jeton. Zegher Suweels was rekenmeester onder Philips den Schoone.
19

19. Zelfde type, doch Kz. zonder cirkel van bogen. Inv. n. 337 (Dugniolle n. 5 1 9 ) met P en S; Inv. n. 339 met C en H; Inv. n. 411 met R en C. 20. V z . wapen gelijk nummer 18.
(kroon) PH'S * BRA' * DEI * GRA * A R C H I D * AVSTE * DVX * BVRG *

Kz. kruis, ter zijde twee letters ( A en L ) in een cirkel van 8 bogen. Omschrift gelijk nummer 18. Inv. n. 3 5 1 . Dugniolle n. 556; Revue beige de Num. 1898, blz. 58, n. 4 (met afb.). A L waarschijnlijk initialen van rekenmeester Alard de Laporte; vgl. Revue de la Num. beige 1852, blz. 282 noot 2 (100 zilveren jetons voor maistre Alard de la Porte, conseiller de Monseigneur et maistre des comptes") en nummer 25. 21. V z . gelijk vorig nummer. Kz. staande vrouw, ter zijde 2 letters ( G en B ) .
(Geld. kruis) IECTOIRS + BRAB' x DES + GENS + DES + C O M P T E S + EN +

Inv. n. 415. Dugniolle n. 643 v.; Revue beige de Num. 1898, blz. 59 n. 5 (met afb.). G B waar schijnlijk initialen van rekenmeester Gilles de Busleyden. Auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1885), n. 24 (in zilver). 22.* V z . gelijk nummer 18. Kz. staande vrouw, ter zijde 2 letters (I en H ) doch anders geplaatst dan vorig nummer. 18b. Dezelfde, doch Kz. ...
VVCHT.

Inv. n. 89. Dugniolle n. 158. Claes de Vucht werd rekenmeester in 1467. 18c. Dezelfde, doch Kz. ... MEERBEKE. Inv. n. 175. Verscheiden leden van deze familie zijn in dezen tijd in de rekenkamer van Brabant.
20

(Geld. kruis) IECTOIRS J DES t GENS % DES J COMPTES % EN BRAB'CE.

Inv. n. 416. 23.* V z . gekroond wapenschild, ter zijde 2 letters (P en I ) .

(hand) IN J O M N I B V S t RESPICE t FINEM { A N N O J 1500 (hand)

Kz. twee letters ( L en Q ) met band verbonden, zonder cirkel van bogen. Omschrift gelijk vorig nummer. Inv. n . 460. Dugniolle n. 709. De hand is het muntteeken van Antwerpen. 24. V z . gekroond wapenschild, omhangen door keten van Gulden vlies.
* B' PH'S * DEI * GRA' * A R C H ' D' * AVST'E * DVX *B'G' *

Kz. twee letters (P en W ) zonder band, in cirkel van 8 bogen. Omschrift gelijk vorig nummer. Inv. n. 417. Dugniolle n. 648. V z . type van de zilveren vliezen". Variatie: Inv. n. 418 ( V z . wapen schild, gedekt door helmteeken). 25. V z . gekroond wapenschild.
PH'S * ET * l O H ' A N A * DEI * G R A ' * REX * ET * REGINA.

Kz. kruis, ter zijde twee letters (A en L ) in een cirkel van 8 bogen.
(Geld. kruis)IECTOERS BRABA'. % DES l GENS t DES t C O M P T E S * EN *

Inv. n. 525. Dugniolle n. 814. V g l . nummer 20. 26. V z . gekroond wapenschild.

+ PHS + DEI + + GRA +REX.

Kz. twee letters (I en E ) met band verbonden.

(lelie) BRA IECTOIRS %
O E S

'

+ COMPTES %

EN %

1506. 21

Inv. n. 565. Dugniolle n. 8568. Variaties: Inv. n. 564 (letters S L ) , n. 566 (letters P S ) . 27. V z . gelijk nummer 25. Kz. twee letters (I en E ) met band verbonden in een cirkel van 8 bogen.
(Geld. kruis) IECTOIRS J DES % GENS % DES J COMPTES EN * BRABA'.

Inv. n. 509. Dugniolle n. 787. 28. V z . wapenschild, waarboven vuurijzer met vonken.
(hand) DILIGITE * IVSTICIAM * Q V I * IVD1CATIS * TARRAM.

Kz. twee letters ( R en C ) met band verbonden.

(Geld. kruis) IECTOIRS J DES J GENS. t EN $ BRAB'. DES % COMPTES 5

Inv. n. 360. Dugniolle n. 567. TARRAM is mis slag voor TERRAM. De spreuk op de V z . is die van de vliezen" van Philips den Schoone en Karei V (min derjarigheid). 29. V z . negen wapens en wapenschilden.
(kroon) KAROLVS * PRINCEPS * HISPANIE * A R C H ' D V X * A V S ' .

Kz. weegschaal omringd door bloemen.

(vuurijzer COMPTES met vonken) IETTOIRS %
A

% DES X

GENS

BRV...

Inv. n. 626. Dugniolle n. 935. Zie: nummer 35. 30.* V z . Bourgondisch kruis door vuurijzer, met 4 wapenschildjes (leeuw).
(Geld. kruis) IECTOIRS BRVXEL. DES GENS DES COMPTES A

Kz. twee letters (P en S ) met band verbonden. Inv. n. 667. Dugniolle n. 988. Variaties: Inv. n . 668674 (Dugniolle n. 9 8 9 - ^ 9 9 3 ) , met letters G B , LG, RC.

3 1 . V z . gelijk vorig nummer. Kz. monogram van Christus: I H S .

(Geld. kruis) EXALTATVM EST (Geld. kruis) N O M E N SOLIVS. EIVS

Inv. n. 675. Dugniolle n. 994; Revue beige 1872, blz. 215 (met afb.). 32. Gelijk vorig nummer doch Kz. ander omschrift.
(Geld. kruis) SOLA + MISERIA + + D'. CARET + INVIDIA

de la

Num.

ANNO

Inv. n, 676. Dugniolle n. 995. 33. V z . gekroond wapenschild.

' * DILIGITE x IVSTICIA x x Q V I x I V D I C A T x TERAM.

Kz. Bourgondisch kruis door vuurijzer, met 3 wapenschildjes en Guldenvlies.

(kroon) IECTOIRS + BRA + DES X GENS * OES X COMPTES X EN

X -

1513

Inv. n. 695. Dugniolle n. 1018 v. Variatie: Inv. n. 694. Kz. type van den zilveren reaal" van Philips den Schoone en Johanna (zie nummer 7 ) . 34. V z . gelijk vorig nummer. Kz. Bourgondisch kruis door vuurijzer, met bloemranken.
(Geld. kruis) IECTOIRS + DES X
G E N

COMPTES

EN X '

BRA E

1513

Inv. n. 698. Variatie: Inv. 696 (dubbele dikte, wel licht nagegoten). 35.* V z . weegschaal omringd door bloemen.
(vuurijzer COMPTES met vonken) IETTOIRS t A t BRVX. X DES + GENS t DES t

Kz. gekroond wapenschild.

(twee gekruiste stokken) Q V I * BIEN * TROVVERA * 1518. IECTERA * LE * COMPTE *

Inv. n. 748. Dugniolle n. 1083. Variaties: Inv. n. 745, 746, 747, 749, 750. Zie: nummer 29.
23

R E K E N K A M E R VAN HOLLAND.

36.

V z . wapen in het geheele veld (vierlander-type).

(vijfbladig roosje) 'lETTOIRS CO'PTES. x POVR x LE x CAMBRE * DES *

Kz. loopend schaap.

(vijfbladig roosje) Q V I TROVVERA. x BIE' x IETTRA x LE x COMPTE x

Inv. n. 79. Dugniolle n. 121; Rouyer et Hucher, blz. 137 (n. 4 7 ) . Muntteeken van Dordrecht; blijkens wapen uit den tijd van Philips den Goede of Karei den Stoute. Variatie: Inv. n . 78. V z . zie: pl. 1, n. 5. 37. V z . wapen in het geheele veld (vierlander-type).
+ IET * POVR * LES * C O M P T S * EN * HOLL'.

Kz. twee M, door band verbonden.

+ HALT * MAES * IN * ALLEN * DINGE'.

Inv. n. 142. Dugniolle n. 243. MAES een misslag voor MAET. Blijkens wapen uit den tijd van hertogin Maria. Variatie: Inv. n. 143. 38.* V z . gekroond wapenschild, omhangen door Guldenvlies.
E' + H O L ' .

keten
+

van

het

(Geld. kruis) IET' x P' x LES x MRS' x DE x C O M P T E S

Kz. gebloemd kruis; in het hart een letter ( L ) .

(Geld. kruis) SE X V O S 5 FAILLES x LE + RECOMPTES *

Inv. n. 340. Dugniolle n. 524. Variatie; Inv. n . 243 (Dugniolle n. 4 0 3 ) , op Kz. letter: P. V z . type van de zilveren vliezen". 39.* V z . wapenschild in cirkel van 8 bogen..
(Geld. kruis) IETT' * P O ' LA CAMBRE DES QPTES EN

H O . (interpunctie: klaverblaadje). Kz. drie gestyleerde vuurijzers; in het midden een. letter ( L ) .
(Geld. kruis) SEVREMENT * IETT * LE * COMPT * TRWER.

Inv. n. 3 4 1 . Dugniolle n. 526.

24

40. V z . naar links klimmende leeuw met dubbelen staart,

(Geld. kruis) IETT * P O V R * LES * OPTES * . E N * HOL w

Kz. Christusfiguur, ter zijde 1 4 8 2 .

. . . (IACTA ?) * C V R A M * T V A M * I N * DOMINO.

Inv. n . 1 8 2 . Dugniolle n. 2 9 6 , 2 9 7 ; van Mieris, I , blz. 1 6 1 , 1. Variaties: Inv. n. 1 8 0 , 1 8 1 . Onder den leeuw soms een letter." 41. V z . wapenschild in cirkel van 3 bogen, omringd door 3 vuurijzers en 3 kleine arenden.
(Geld. kruis) IET' o. P' o LES o MRS' o DE d COMP'TES o E' o H O ' .

Kz. gekroond schild met rijksadelaar; ter zijde van het schild
1490.
(arendje) SE o V O S o FAILLES o LE o RECOMPTES.

Inv. n . 2 4 5 . Dugniolle n. 4 1 0 (vgl. n . 4 0 1 v., 4 0 8 - 9 ) .

Variaties: Inv. n . 2 4 6 , 2 4 7 . Zie: pl. 1, n . 9. 42.* V z . wapenschild waarboven (recht of schuin) helm met kroon en helmteekeris.
+ + PH'S + DEI + G R A + A R C I D ' HOL' + + AVS' + D V X + ' B G ' + C O '

Kz. vrouw, gezeten tuss'chen 2 bloeiende struiken.

k IETT' + PQVRi + LA + CAMBRE + DES + C O M P T E ' + D H O L ' .

'

Inv. n . 4 0 4 . In verschillende variaties; toegeschreven aan de inhuldiging van Philips den Schoone in Holland
( 1 4 9 7 ) . Inv. n . 3 9 6 4 0 4 ; Dugniolle n . 6 2 0 4 ; van

Mieris, I, blz. 2 9 3 . 43.. V z . gelijk vorig nummer, doch interpunctie een lelie. Kz. gebloemd kruis; in het hart: muntteeken van Dordrecht ($)'
s IETT' + P O V R + LA + CAMBRE + DES + C O M P T E + DE + H O .

Inv. n . 4 0 5 . Dugniolle n.. 6 2 8 ; van Mieris, I, blz. 2 9 3 , 3. Toegeschreven aan dezelfde gelegenheid als vorig nummer. Variatie: Inv.. n . 4Q6 (Dugniolle n. 6 2 9 ) ,
met misslag: ICTT.
25

44. V z . tegenover elkander gestelde gekroonde busten van Philips den Schoone en Johanna; daartusschen een bloem (muntteeken van Dordrecht).
&IETT + + POVR + LA + CAMBRE + DES + COMPTE' + DE HOL' +

Kz. ruitvormig wapen van Philips en Johanna.

+ SIT + NOMEN + DOMINI + BENEDICTVM +

Inv. n. 368. van Mieris, I, blz. 281, 2: toegeschreven aan huwelijk ( 1 4 9 6 ) . Variaties: Inv. n. 366, 369, 388; vgl. Dugniolle n. 583, 585. Inv. n. 369 misslag: ICTT. Een gelijke jeton voor het bureau van de aarts hertogin: Dugniolle n. 584. V z . zie: pl. 1, n. 2. 45. V z . gelijk vorig nummer, doch onder de afsnede: 3 kruisjes.
& 1ETT P O V R LA CAMBE DES C O M P T E DE HOLLA (interpunctie een lelie).

Kz. gekroond wapenschild keten van het Guldenvlies. Inv. n. 442. -

(rijksadelaar), omhangen
(interpunctie een lelie).

door

HALT MAETS IN ALLE D I N G

46. V z . gekroond wapenschild; ter zijde in het veld: een letter (V).
(kruis tot kroon behoorend) IETT POR LA CAMBRE DES C O M P T E DE H (interpunctie een lelie).

Kz. gelijk vorig nummer. Inv. n. 432. Dugniolle n. .695, vgl. n. 6917. Waarschijnlijk van 1500. Variaties: Inv. n. 441 ( V z . letter C ) , 443 ( V z . letter I ) . 47. V z . wapenschild (leeuw) in tuin.
Si* IETT' + POR + LA + CAMBE + DES + C O M P T E + DE + HO.

Kz. keten van Guldenvlies en vuurijzer.

Si? Q V I V O V L D R A een lelie). M O Y SEVI. A N N O 1505 (interpunctie

Inv. n. 520. Variaties: Inv. n. 5214. V g l . Dugniolle n. 8048; van Mieris, I, blz. 368, 3. Inv. 524 boven vuurijzer: letter L. Zie: pl. 1, n.12, 48. Gelijk vorig nunmer, doch:
Kz A N N O (lelie) 1507.

Inv. n. 581. Variatie: Inv. n. 580. V g l . Dugniolle n. 877. 49. Gelijk vorig nummer, doch: Kz
A N 1509.

Inv. n . 606611; Dugniolle n. 9179. Verschillende 'letters boven vuurijzer. 50. V z . gekroond wapenschild, omhangen door Guldenvlies.
'te IETT POR LA CA' BRE (interpunctie een lelie).

keten

van

het

DES COPTES H O '

Kz. Bourgondisch kruis door vuurijzer, met kroon en Guldenvlies; ter zijde twee letters ( T D ) .
* TEMPORA LET.E TRISTIA RISV TEMPORA (interpunctie een lelie).

Inv. n. 570. Dugniolle n. 864. Revue de la Num. beige 1872, blz. 216, I V . Ander exemplaar: Inv. n. 569. V z . type van de zilveren vliezen". Kz. type van den zilveren reaal" van Karei V en Johanna. 51. V z . gelijk vorig nummer.
'te IETT POR LA CAM BRE DES COPTES H O (interpunctie een lelie).

Kz. gelijk vorig nummer (letters: C B ) .

'te een TEMPORA TRISTIA lelie). LETO RISV TEMPORA (interpunctie

Inv. n. 568. Dugniolle n. 863; Revue beige 1872, blz. 216, V (met afb.).

de la

Num.

27

REKENKAMER TE

MECHELEN.

Marcel Hoe, Jetons de la Chambre des Comptes a Malines, Revue beige de Num. 1939, blz. 2737. 52. V z . naar links zittende leeuw in een cirkel van 10 bogen.
(vuurijzer) IETOIRS x POVR x LE x CAMBRE x DES *

in:

COPTE.

Kz. vuurijzer met vonken boven een brandend takkenbos.

+ GETTOIRS * FAIS A MALHIS * ALE * (roos).

Inv. n. 77. Dugniolle n. 115; Revue beige de Num. 1939, blz. 34, n. 1 (met afb. van dit e x . ) . Een andere jeton van Mechelen met zittenden leeuw: Dugniolle n. 2016; Revue beige de Num. 1939, blz. 34, n. 2; van Mieris, I, blz. 120; Rouyer et Hucher, t.a.p., blz. 143, n. 62. 53. V z . twee vuurijzers, waaronder lam naar
+ IETOIRS POVR
x

links.
DES
x

LE *

CAMBRE

COPTES.

Kz. gelijk vorig nummer. Inv. n. 5 1 . Dugniolle n. 79; Revue beige de Num. 1939, blz. 36, n. 9 (met afb. van dit e x . ) . Ander ex. Inv. n. 52. 54. V z . wapen in het geheele veld (vierlander-type).
+ P O V R S LE o C H A M B ' DES 8 C O M P T S A MALI.

Kz. twee M, door elkander geslingerd, waaronder een letter (wellicht: y ) .

+ Q V I % BIEN o IETT S LE COP'TE % TROVVERA.

Inv. n. 153. Dugniolle n. 262; Revue beige de 1939, blz. 35, n. 4 (met afb. van dit e x . ) . 5 5 * . Gelijk vorig nummer, doch ander omschrift Kz.
+ MAXI' X Z + MARIA t
D V X

Num.

DVCISS'

. AVSTRIE.

Inv. n. 147. Dugniolle n. 248 (een variatie: n . 2 4 9 ) ; Revue beige de Num. 1939, blz. 35, n. 5 (met afb.); van Mieris, I, blz. 144, 3.
28

56. V z . wapenschild.
+ IETTOIRS + DE x LA X CHAMBRE

Kz. gekroonde M in een cirkel van 5 bogen.

DES
x

COMPTES

MALINES.

Inv. n. 169. Dugniolle n. 575; Revue beige de Num. 1939, blz. 36, n . 8 (met afb. van dit e x . ) . Variatie: Inv. n. 168. 57. V z . gelijk nummer 54. Kz. wapenschild in cirkel van 10 bogen.
+ DE i T O V T l BIENS S EN . . .

Inv. n. 66. Dugniolle n. 101; Revue beige de Num. 1939, blz. 35, n. 7 (met afb.). Wellicht voor TOVT
te lezen TOVS.

58. V z . gelijk nummer 54. Kz. twee vuurijzers, waaronder lam naar
+

rechts.

Q V I o BIEN S IETTERA S LE C O M P T ' % TROVRA.

Inv. n. 133. Dugniolle n. 160 (vgl. n . 1 6 1 ) ; Revue beige de Num. 1939, blz. 36, n . 11 (met afb.). Vari atie: Inv. n. 134. 59. Gelijk vorig nummer, doch Kz. lam naar
Vz. MAL. Kz. ... QVI BIEN lETTRA ^ LE x COMPT
x

links.
COMPT A
x

. . . POVR

L E

x CAMBRE

DES

TROVRA.

Inv. n. 135. Revue beige de Num. 10 (met afb. van dit e x . ) .

1939, blz. 36, n.

R E K E N K A M E R S IN H E T ALGEMEEN, ZONDER NADERE AANDUIDING VAN PLAATS.

60. V z . twee vuurijzers, waaronder het Guldenvlies.

+ IETOIRS x POVR x LE x CAMBRE x DES x COPTES.

Kz. terzijde gesteld wapenschild, waarboven een vuurijzer.

+ QVI *
x

BIEN

IETRA

LE x

COMPTE

TROVER' * 29

Inv. n. 60 (uit verz. Vlcker, auctie 1888, II, Dugniolle n. 92. Variatie: Inv. n. 6 1 . n. 113, met dezelfde Vz., heeft andere, niet stellen, Kz. Inv. 1938, n. 204: Kz. anders wapenschild. 61. V z . gekroonde kp van Maximiliaan, naar links.
. . . IETT' POVR LA C A M B R E . . . DES CONTES

n. 1 ) . Inv. vast te gesteld

(interpunctie:

klaverblaadje).

Kz. gekroonde kop van Philips den Schoone, naar links.

. . . DE L A R C H E D V C klaverblaadje). PFLIPE DVC DE B V G (interpunctie:

Inv. n. 290. Dugniolle n. 453 (vgl. n . 3 8 2 3 ) ; Rouyer et Hucher, t.a.p., blz. 145, n. 67. Variatie: Inv. n. 291 ( V z . muntteeken : vuurijzer); Inv. n . 232-4. 62. V z . leeuw met vaandel, gezeten in tuin.
+ IETT POVR . LE CAMBRE DES EOTE (interpunctie: 2 klaverblaadjes).

Kz. wapen in het geheele veld (vierlander-type).

4DV D V C DAVSTRICHE ET DE BOVR (interpunctie: 2 klaverblaadjes).

Inv. n. 288. Dugniolle n. 449. EOTE is misslag

voor COTE.

63. V z . gelijk vorig nummer.

(leeuwtje) IETT * POVR * LE * CAMBRE * DES * COTE.

Kz. Bourgondisch kruis, ter zijde 2 letters M , met band ver bonden.
+ DV * D V C * DAVSTRICHE * ET * DE * BOV.

Inv. n. 289. Dugniolle n. 450. 64. V z . wapenschild (met rijksadelaar), aan band.
(kroon) IETT' POVR LA CHAMBRE DES COMPTES (interpunctie: klaverblaadje). 30

Kz. wapenschild, aan band.

(kroon) D V ROI DES R O M ET DE LARCHED' PFLIP (interpunctie: klaverblaadje).

Inv. n. 236. V g l . Dugniolle n. 386, 389, 4 5 1 . Een dergelijke jeton met het jaar 1500: Dugniolle n . 724. Variatie: Inv. n. 237. Vgl. voor Kz. pl. 1 n. 8. 65. V z . tegenover elkander gestelde koppen van Philips den Schoone (met schepter) n Ferdinand den Katholieke (met opgeheven zwaard en wereldbol).
(twee gekruiste stokken) IETTOIRS POVR C O M P T (interpunctie: kruis met 2 punten). LA CAMBRE DES

Kz. leeuw met 3 wapenschilden.

(kroon) IETTOIRS POVR LA CAMBRE DES COMPT' (zelfde interpunctie).

Inv. n. 501. Dugniolle n. 778, 809. Variaties: Inv. n. 499, 500. V z . zie: pd. 1, n . 3. 66.* V z . gekroond wapenschild.
IET' x P O V R x L A x CHA'BRE x DES x C O N T ' .

Kz. twee vuurijzers met vonken, met vlies, onder kroon.

(naar links loopend leeuwtje) Q ' PAIX x LVI x REST' x 1505. * TIENTx BON x CONT x

Inv. n. 531. Dugniolle n . 8202. Variaties: Inv. n. 530, 532. Variatie zonder jaar, in zilver, Inv. n. 559 (vgl. Dugniolle n. 8 4 8 ) , afgebeeld. 67.* V z . wapenschild met gekroond helmteeken, omhangen door keten van het Guldenvlies.
IET' x POVR x LA x CHA x BRE x DES x C O N T ' x (loopend leeuwtje).

Kz. gekroonde bloemtak (granaat) in een cirkel van 8 bogen,

(lelie) Q V I x TIEN x B O N x CO'TE x PAIS x LVIS x RESTE x 1506.

Inv. n. 558 (zilver). Dugniolle n. 847; van Mieris, I, blz. 387.

31

68. V z . gekroond wapenschild.

1ECTOIRS DV BVREAV DES COMPTES D MONS'

Kz. twee letters C, met band verbonden.

(Geld. kruis) L A R C H I D V C 1507. DAVSTRICE PRINCE DESPAGNE

Inv. n. 579. Dugniolle n. 874. Dit en de twee volgende nummers voor het bureau des comptes" zijn twijfelachtig ).
1

69.* V z . gekroond wapenschild.

(Geld. kruis) NOSCE * TE * IPSVM * * ET * RESPICE * FINEM.

Kz. vuurijzer met Bourgondisch kruis, waaronder Guldenvlies en waarboven letter K.

(kroon) IECTOIRS * M O ' S ' * 1513. DV * BVREAV * DES * CO'PTES * DE *

Inv. n. 687. Dugniolle n. 1012. Verg. nummers 33 en 34. Ander exemplaar: Inv. 686. 70. V z . gekroond wapenschild.
(Geld. kruis) D1LIGITE TE'AM. + IVSTICIA x x QVI + IVDICAT' +

Kz. gelijk vorig nummer. Inv. n. 697. Dugniolle n. 1019.

UTRECHTSCHE BISSCHOPPEN.

S. Muller Fz., D e penningen der Utrechtsche bisschoppen, in: Oud-Holland 1922, blz. 86 v.; D . T h . Enklaar, De derde rekenpenning van bisschop David van Bourgondi, in: OudHolland 1925, blz. 1757; Centraal Museum Utrecht, Catalogus Hist. Museum der stad, n. 28472854. 71.* V z . St. Maarten (patroon van Utrecht) te paard, met zwaard zijn kleed afsnijdend voor den arme.
DISPERSIT *
2

DEDIT *

PAVPERIB'.

) Twee jetons waarvan waarschijnlijk de tweede uit nietbijeenhoorende stempels is samengesteld van het bureau des
32

Kz. naar links gezeten leeuw, met emblemen van de orde van het Guldenvlies.
& AL * TIT * BEREIT * 1488.

Inv. n . 217. Dugniolle n. 367; van Mieris, I, blz. 75, 2. Variatie: Inv. n. 218, interpunctie Kz. een lelie. T o e te schrijven aan bisschop David van Bourgondi, wegens spreuk en jaartal op de Kz. 72. V z . koning David, gekroond, staande, in de eene hand een schepter, in de andere een harp; tusschen de voeten: een schild met letter D; in het veld ter zijden: DA-VIT.
(Geld. kruis) INVENI * DAVID * FILIVM * IESSE *

Kz. wapenschild Bourgondi, waaromheen tondeldoozen en 4 wapenschildjes.

ALTIIT BEREI' ALTIIT BEREI'.

Inv. n . 215, Dugniolle n. 364; van Mieris, I, blz. 75, 1. Variatie: Inv. n. 216. 73. V z . koning David met schepter, in het veld ter zijden:
* IN X DOMINO t CONFIDO + DAVID % DA-VID.

Kz. gebloemd kruis.

+ $ VERLANGGEN $ DOTMI % TROEN *

comptes" worden volledigheidshalve medegedeeld: 70a. V z . twee gekruiste stokken; in de hoeken: kroon, 2 letters C, embleem van het Guldenvlies.
(loopend leeuwtje) DE M O N S ' IECTOIRS D V BVREAV DES COMPTES

Kz. vier wapenschildjes met 1 - 5 0 - 8 .

(vuurijzer) L A R C H I D V C DAVTRICE PRINCE DESPAGNE.

Inv. n. 604. Dugniolle n. 906. 70b. V z . gelijk vorig nummer. Kz. een vos en ganzen.
(Geld. kruis) FINACES t GECTOIRS DE t J POVR LE % BVREAV + DES +

LE'P'.

Inv. n. 625. Dugniolle n. 934 (gesteld op 1 5 1 0 ) .

33

Inv. n. 109. Dugniolle n . 192; Revue beige de Num. 1882, blz. 2826 (met afb.); Verslag Museum van Oudheden Prov. Utrechtsen Genootschap v. K. en W. over 18991900 (met afb.), ygl. t.z.p. 19001901, 1 9 0 1 1902; Tijdschrift Kon. Ned. Genootschap M. en P. I X ( 1 9 0 1 ) , blz. 2 4 0 1 . 74.* V z . geharnast ruiter te paard. Kz. gebloemd kruis, tusschen de armen 4 wapenschildjes.
BEATI * ET * Q' (ui) CVST' (odiunt) I V D I ' (cium) l'(n) * 0(mn)l' * A'. FACIV(n)T' * IVSTICIA'(m) *

Inv. n . 4367. Dugniolle n. 682 v. De ruiter wordt beschouwd als bisschop Frederik van Baden (1496 1517) en de jeton gesteld op 1499 (van Mieris, I, blz. 317). 75. V z . wapenschild.
+ VIVIT * IN * CHRISTO * G E ( M M ) A * SACDOTV'.

Kz. St. Maarten te paard, zijn kleed doorsnijdend.

M O T I' * EPS' * MIGRAVIT * A * SECVLO.

Inv. n . 738. Dugniolle n. 1073; Revue de la Num, beige 1859, blz. 2615 (met afb.). Waarschijnlijk naar aanleiding van den dood van bisschop Frederik van Baden ( 1 5 1 7 ) . 76. V z . kop van den bisschop met hoed, in fijne bogen.
o PHS o DE o BVRGVNDIA o EPS o TRAIECTE'S.

Kz. door anker gevangen dolfijn.

* VERITAS o SVPER o 0 ( m n ) l ' A o VINCIT.

Inv. n. 737. Dugniolle n. 10712; Revue beige de Num. 1880, blz. 28790; van Mieris, II, blz. 44. Variaties: Inv. n. 7356. Philips van Bourgondi bisschop van 15248. V z . zie: pl. 1, n. 4.

34

JETONS IN

VAN

DE NEDERLANDSCHE REKENKAMERS PENNINGKABINET

HET KONINKLIJK door

Mr. J . V A N K U Y K

II.
D E ZESTIENDE
1

EEUW.

De Nederlandsche rekenkamers te Rijssel, Brussel en den Haag zijn den tijd der Renaissance ingegaan gelijk zij gegroeid waren in de middeleeuwen. Indien verandering gaande was, zou deze meenen wij bestaan hebben in een verminderend gezag van de rekenkamers tegenover andere ooge colleges. De gebiedsuitbreiding van het Oostenrijksche huis naar het Noorden had ten gevolge dat de werkkring van de Kamer van Holland, welke van den aanvang af ook Zeeland en Friesland onder haar ressort had, werd uitgebreid tot alle Noord-Nederlandsche landen. Met uitzondering van Gelderland en Zutphen, waar na den overgang in 1543 aanvankelijk de bestaande toestand bevestigd is, terwijl daarna bepaald werd dat de rekeningen der comptabele ambtenaren zouden worden afgehoord te Brussel in de Rekenkamer van Brabant. Dit liep ten einde toen door ordonnantie van 5 Februari 1559 (n.s.) een afzonderlijke Rekenkamer van Gelderland was opgericht, welke te Arnhem, in de Kanselarij, zetelde ).
1

Het graafschap Bourgondi, dat aanvankelijk ressorteerde onder de Bourgondische Kamer te Dijon, was in 1477 toen het
) A . ' H . Martens van Sevenhoven, Het Archief der Geldersche 1559-1795 ('s-Grav., Alg. Landsdrukkerij, 1 9 2 5 - 1 9 2 6 ) .
1

Rekenkamer,

111

hertogdom aan de Fransche kroon verviel gesteld onder de Kamer te Rijssel; het kreeg wegens de afgezonderde ligging een eigen Kamer door ordonnantie van 22 Augustus 1562 ingesteld en gevestigd te Dle. Zoo kwam de Opstand te staan tegenover vier rekenkamers, belast met het beheer van de domeinen en het afhooren van de rekeningen, twee in de Zuidelijke gewesten te Rijssel en te Brussel twee jongere in de 'Noordelijke te den Haag en te Arnhem. W i j hebben vroeger er op gewezen hoe lang een sterke traditie, levend in een geest die aan den oorsprong hangen bleef, de rekenkamers" gezien heeft als ,,de lieden van de Rekeningen". Eerst in de zestiende eeuw, waarin een moderne Staat zich vormt, heeft de werkelijkheid de rekenkamers gemaakt tot zelfstandige instellingen, waarin de leden achter het college verdwijnen. De terminologie blijft de oude: die luyden van onsen Rekeningen in Hollant", les Prsident et gens des comptes Bruxelles" ( 1 5 5 0 ) . Maar deze traditioneele woorden een vorm, ook van andere groeiende en in-wording-zijnde instellingen beletten niet dat de Kamer" tot een nheid, een college, wordt. Een duidelijken overgang naar het nieuwe vinden wij in 1561 in een request van: Les prsident et gens de la Chambre des Comptes L i l l e " ) . De jetons, van de rekenkamers in den tijd van Karei V en Philips II dragen in den aanvang nog een enkele maal in het
2

onderschrift: MESSINN.VRS of GENS DES COMPTES, doch weldra vrij

wel uitsluitend: CHAMBRE DES COMPTES. Die van den Haag spre ken in den regel van: REKEN(kamer) IN HOL(lant), die van
Brabant van: CHAMBRE DES COMPTES die van Rijssel evenzoo,

een enkele maal zelfs in 1570 en 1573 nog van CEVLX DES COMPTES, de jongste, van Gelderland, van den aanvang af
van: 's Konings REKENKAMER IN GEL.

Een moment in de ontwikkeling is de vervanging van het koninklijke wapen door de wapens van de landen, welke onder de kamer ressorteeren.- Bij een ontwikkeling van: als Rekenmees2

Zie: Gachard, t.a.p., blz. 145.

112

ters aangewezen Raden tot: een staatscollege past een geleidelijke vervanging zooals valt waar te n e m e n ) van het lands heerlijke wapen door de wapens of n gecombineerd wapen, gelijk te Rijssel, van de tot het ressort van het college behoorende gewesten. 'De zegels van de rekenkamers het nauwe verband tusschen de zegels en de jetons blijkt meermalen vertoonen een overeenkomstig b e e l d ) . Het vereenigd-zijn van een aantal landen onder het ressort van n rekenkamer ging veelal gepaard met een, al is het niet al te vr gaande, verdeeling van de kosten zoo de bezoldiging van de rekenmeesters en van de werkzaamheden, al naar mate deze het eene of het andere land betroffen. Men vindt duidelijk de sporen van een Utrechtsche afdeeling in de Hollandsche kamer en van een Luxemburgsche afdeeling in de Brabantsche kamer. Dit leidt zelfs tot jetons als die van 1537 met omschrift: GECTOIRS
3 4

DE

LA CHAMBRE DES COMPTES DE LVXEMBOVRG A BRVXELLES ) .

De Raad van F i n a n c i n ) , welke het financieel en een deel van het algemeen bestuur voert, samengesteld uit leden van den hoogen adel en de raadslieden der regeering, is een naar den voorgrond en tot groot gezag komend college. Het groeit uit boven de rekenkamers, welke in een verhouding van onderge schiktheid tot dezen Raad te staan komen. De rekenkamers er kennen ,,die van den Financin" als de meesters" ) en in werkelijkheid zijn dezen dit. De jetons van den R a a d ) hebben aanvankelijk in het om
7 8

schrift:

CEVLX

DES

FINANCES,

MESSIEVRS

DES FINANCES

(DE

L ' E M P ) , daarna echter meer en meer en onder Philips II uitslui) Bijzonderheden worden, hierna nog vermeld. ) Z i e hierover nader: Oud-Holland, L X I I I I ( 1 9 4 9 ) , blz. 56 v. ) Catalogus no. 90. ) Zie over de benaming: Walther, t.a.p., blz. 61 v. ) Zie: Nederlandsen Archievenblad, 35 ( 1 9 2 7 - 1 9 2 8 ) , blz. 181. De rekenkamer te Rijssel noemt zich in 1561 in het hierboven vermelde request aan de Heeren der Financin membre subalterne et inferieur deppendant de vostre college" (Gachard, t.a.p., blz. 1 4 5 ) . ) Zie: Revue beige de Num. 1921, blz. 204 v.
4 5 B 7 8 3

113

tend: L E BVREAV DES FINANCES. 'De jetons worden talrijker en beter verzorgd dan die der rekenkamers. Het is opvallend hoe vaak zij de Hercules-zuilen hebben, welke bij de rekenkamer-jetons zelden voorkomen, nmaal met het Plus-Oultre-motief op een jeton van 1524 voor de kamer te R i j s s e l ) . De rekenkamer wordt tegenover de andere hooge staatscol leges - meer en meer een administratief en juridiek-financieel lichaam, de post van rekenmeester zien wij veelal gegeven aan oud-gedienden op dit gebied.
9

Welken invloed 'had de Opstand op 's Konings rekenkamers? Het jaar 1572 ziet het einde van de Hollandsche kamer in den Haag, welke het grootste gedeelte van de Noordelijke geweesten onder haar toezicht vereenigd had. Aan 's Konings zijde gebleven, verliet zij den Haag, vertrok aanvankelijk naar Rotter dam en vandaar in Juli 1572 met het Hof van Holland en een schaar van andere ambtenaren onder bescherming van de koninklijke troepen naar Utrecht. Deze Coninclycke Majesteyts Rekenkamer" in Hollant residerende tUtrecht" had zeer geringe werkzaamheden; na een onaangenamen tijd van ballingschap, was in 1585 het roemloos einde" daar. De rekeningen van de aan den Koning trouw-gebleven Zeeuwsche officieren werden aanvankelijk niet te Utrecht doch door den Hollandsohen rekenmeester Willem Schouten in de Kamer te Brussel afgehoord, vanaf 1579 echter te Utrecht. Inmiddels had de partij van den Prins te Delft een Hollandsche rekenkamer ingericht, welke in 1577 naar den Haag ging ) . In 1578 werden de Geldersche rekenmeesters door den Stad houder ontslagen; in 1580 ontvingen nieuwe rekenmeesters hun
1 0

Catalogas no. 105. ) Zie: R. Fruin, Catalogus van de Archieven der Collegin, die voor 1811 binnen de tegenwoordige provincie Utrecht rechterlijke functin uitgeoefend hebben ('s-Grav. 1 8 9 3 ) , blz. X L V v., 61 v.; Dez., De rekeningen en andere stukken in 1607 uit de Hollandsche rekenkamer naar de Zeeuwsche overgebracht ('s-Grav. 1 9 0 9 ) , blz. 5; D. P. M. Graswinckel in: Verslagen omtrent 's Rijks Oude Archieven 1923, II, blz. 198 v.; J. Smit in: Nederlandsch Archievenblad, 35 ( 1 9 2 7 - 1 9 2 8 ) , blz. 31 v., 173 v.
1 0

114

commissie (nog in naam des Konings) en sinds 1581 was de kamer ondergeschikt aan de Staten van Gelderland. Den meesters van des Konings Rekenkamer werd in 1581 bevolen hun residentie over te brengen naar Roermond, waar zij voor de Spaanschgebleven gedeelten van Gelderland en de Oostelijke gewesten bleef fungeeren ) . :De reeks der Hollandsche jetons eindigt met het jaar 1571; een van 1574 is niet met zekerheid te b e p a l e n ) . D e laatste Geldersche ook reeds twijfelachtige is van 1 5 7 7 ) ; wij hebben in den Catalogus nog opgenomen een jeton van 1583 met buste van den hertog van Anjou als hertog van Gelre en graaf van Zutphen, toegeschreven aan de Geldersche k a m e r ) . Hiermede zijn de reeksen geindigd om ons tot onze Noorde lijke gewesten bepalend in denzelfden vorm niet te worden hervat. In de provincin der Republiek richtten de Staten, nadat de Opstand voldoende terrein gewonnen had, eigen rekenkamers op, voor welke jetons geslagen werden met het karakter van her inneringspenning. Als zoodanig zullen deze, ook door de om schriften, een nieuwe belangstelling wekken. De werkzaamheden van de Zuid-Nederlandsche kamers zijn door den Opstand eveneens verstoord en ook hier werden col leges uit hun oude residenties verdreven ). De Kamer te Brussel is in 1577 door den Landvoogd naar Namen overgebracht; zij bleef er tot haar terugkeer naar Brussel in Juli 1585. IDe laatste door ons beschreven jeton is van 1578 ) , waarna nog e e n i g e ) aan den te Namen doorgebrachten tijd herinneren. De opstandspartij richtte in 1580 te Gent een rekenkamer op; na eenige jaren ging deze met den terugkeer van Vlaanderen
1 1 12 1 3 14 15 1 6 17

) Zie: Martens van Sevenhoven, t.a.p., blz. 7; Verslagen Oude Archieven 1895, blz. 496. ) Zie: Catalogus no. 8 7 8 8 . ) Zie: Catalogus no. 178. ) Zie: Catalogus no. 179. ) Zie: Revue beige de Num. 1921, blz. 2 0 2 2 0 3 . ) Zie: Catalogus no. 9 8 . ) Zie: Catalogus no. 100103.
1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 0 1 7

omtrent

's Rijks

115

onder 's Konings gehoorzaamheid te niet. De jetons stellen het ten onrechte voor alsof de Rijsselsche kamer naar Gent ware overgebracht" ). De Kamer van Vlaanderen te Rijssel, welker functies waren waargenomen door de Kamer te Namen, trad daarna, in 1585, weder in haar rechten. De reeks van haar jetons, in 1580 geindigd, werd niet h e r v a t ).
18 1 9 2 0

De jetons in de thans besproken periode, waarin slechts twee landsheeren optreden, zijn bovendien voor een groot deel gedateerd'; zij zijn reeds door deze twee feiten, in groote trekken, chronologisch te ordenen en laten een beschrijving toe als voor de middeleeuwsche stukken niet mogelijk was. D e indruk, door den Catalogus gegeven, is wel deze dat voor de rekenkamers slechts weinig men mag wellicht zeggen: slechts van tijd tot tijd - jetons geslagen zijn en dat deze bovendien niet veel variatie te zien geven. Het beginjaar voor Holland is 1550. Ook voor Brabant vindt men slechts jetons van enkele jaren van den tijd van Karei V ; daarna volgt 1570. Rijssel biedt in de eerste helft der eeuw hetzelfde armelijke beeld, eerst in de tweede helft is het anders. D e vraag dient gesteld: werden in al die jaren jetons door de rekenkamers niet gebruikt? En indien de kamers er zich wl van bedienden hetgeen wij waarschijnlijk moeten achten wat waren het dan voor jetons? Het is niet de bedoeling deze vraag, als zoodanig, ter behandeling te stellen; meer bescheiden is zij

) Zie: Catalogus no. 160162. ) Rijssel in de Vlaamsch-Bourgondische wereld een zoo belangrijk centrum, waar de grootste feesten gegeven en de belangrijkste samenkomsten gehouden werden had de oudste en een centrale positie innemende (zie: Walther, t.a.p., blz. 4 2 ) rekenkamer, welker jetons verre de rijkste reeks vormden. Een jeton van 1579 [Catalogus no. .154) is de laatste van deze later niet hervatte reeks. Zie: Revue belge de Num. 1922, blz. 213 v. V o o r Rijssel in het algemeen: E . van Hende, Numismatique lilloise (Lille 1 8 5 3 ) . ) De lange en aanngesloten reeks ieder opvolgend jaar brengt er een van officieele jetons voor de Fransche Rekenkamer des Konings te Parijs eindigt omstreeks denzelfden tijd ( 1 5 8 7 ) . Hendrik I V daarna toonde voor de jetons een levendige belangstelling; zie: Revue Numismatique 1863, blz. 425 4 5 0 .
1 8 2 0

1 S

116

slechts deze: eenige gegevens voor de beantwoording bijeen te brengen ten aanzien van de Noord-Nederland'sche kamers. Uit de rekeningen van de Hollandsche k a m e r ) zien wij dat de rekenmeesters voor hun jaarlijksch leggeld ( I J / 2 mark zilver de auditeur en de klerk tot een lager bedrag) jetons ont vangen ten laste van de Keizerlijke Majesteit uit handen van den muntmeester, of als de munt gesloten is of het nodige zilver ontbreekt een vergoeding uit den ontvang van de zaken der kamer ten laste van des auditeurs rekening. In verband hiermede moet er aan herinnerd worden dat de munt te Dordrecht in de zestiende eeuw gedurende lange perioden heeft stilgestaan. De rekeningen van 1506 tot 1518 en van 1523 tot 1526 bevatten geen .gegevens omtrent deze punten; die uit van 1 Januari 1519 tot 31 December 1522 en van 17 Juni 1526 tot 31 December 1528 blijkt dat de munt gesloten was; dit is ook het geval in de dertiger jaren en in het midden der eeuw. In October 1528 heeft betaling plaats aan Adriaan Pietersz., goudsmid te Delft, voor het snijden van vijf ijzers tot het munten van zilver en koper leggeld voor de Rekenkamer; in October 1544 betaling aan den munt meester voor levering van het zilveren leggeld voor de kamer, en in de jaren 1545, 1546, 1547, 1549, 1550 en 1551 dergelijke betalingen om ,,te munten ende bestellen 't leggelt vander camere". Duidelijk is dit niet, omdat niet blijkt waarop met het bestellen" is gedoeld. In 1544 zijn stellig te Dordrecht jetons voor de kamer geslagen; de rekening vermeldt een post voor betaling aan den muntmeester om daarvoor te leveren 9 ^ mark zilver leggeld voor de kamer alsmede een post ,,den ijsersnijder te leveren dordonnantie van alle tgunt men op tvoorsz. leggelt slaen zoude". Uit deze rekeningen vallen dus niet meer dan enkele weinige
21

) W i j wezen (blz. 9) voor de middeleeuwen als bron voor onze kennis op de muntmeesters-rekeningen. Die van de muntmeesters te Dordrecht op het Algemeen Rijksarchief zijn, in uittreksel, gepubliceerd door van der Chijs. Een later nog gevonden rekening berust in het Algemeen Rijksarchief (Rekeningen Rekenkamer van Holland ao. 4 9 3 8 ) . Voor de daarna volgende periode zijn zij verloren. De Rekeningen van den Auditeur, belast met de huishoudelijke uitgaven der Kamer, zijn in het Algemeen Rijksarchief aanwezig van 1477 tot 1552. (Rekeningen Rekenkamer v a n Holland, no. 5244 5 2 7 0 ) . 117

2 1

aanmuntingen van jetons af te leiden. Dit voor de eerste helft der zestiende e e u w . ) Voor den tijd van Philips II ontbreken ons archivalische ge gevens. D e Voogt vermeldt ) een brief van 1566 waaruit te lezen is dat voor de Haagsche kamer jaarlijks zes, zeven ja wel tot 8000 stuks geslagen werden. Men vraagt zich af waaraan het toe te schrijven is dat zelfs in de rijkste collecties niets hiervan meer gevonden wordt. De Rekenkamer te Brussel merkt tenzelfden tijde op dat voor haar in 16 jaren slechts tweemaal koperen leggeld was g e m u n t ) . V o o r Gelre's rekenkamer zijn, blijkens kwitanties van de kamer aan den muntmeester ), geleverd van 1560 tot 1566: 1200, 1600, 2000, 2000, 2400 en 2000 koperen legpenningen, in 1568 nog 2000 en in 1578 nog 2500 stuks. Zulks is met de d'ateering van de bekende jetons in overeenstemming te brengen. D e vraag blijft dus open: hoe is het gegaan in de vele jaren, dat kennelijk voor de Hollandsche kamer jetons niet gemaakt zijn? Vraag welke uit ons bekende gegevens niet te beantwoorden valt, ert te meer kiemt indien omdat alsdan immers het aantal noodige jetons des te grooter ware zou moeten worden aannomen dat verschillende comptabele en financile administraties, vooral plaatselijke, zonder eigen jetons, die van de rekenkamers en van het Bureau der Financin gebruikten, zoals een niet zeer waarschijnlijke, voor den tijd van Philips II uitgesproken ) hypothese ons z e g t ) .
22 23 24 23 2 6 2 7

- ) ' In Rekening no. 5270 (f 5 9 ) een post voor twee zeemen beurssen" om het leggeld in te doen. Ook beurzen van leer (bv. Revue de la Num. beige 1849, blz. 442; 1853, blz. 1 7 7 ) . De Hollandsche kamer ontvangt in 1543 den dicken gouden penn.", dien de heeren genieten als nieuwe gouden penningen" gemunt worden (Rekening no. 5265, f 3 ) . Zie hiervr blz. 9. ) W . J. de Voogt, Aanteekeningen betrekkelijk de leg- of rekenpenningen van de Geldersche Rekenkamer (Amsterdam 1869), blz. 7. **) T.z.p. '" ) T.z.p., blz. 78. De rekeningen van de muntmeesters zijn aanwezig in het Rijksarchief in Gelderland; zie: Martens van Sevenhoven, t.a.p., I, no. 2232 v. ) Revue de la Num. beige 1863, blz. 3, 6. ' ~') [Zie hierna: Jetons van de Hollandsche rekenkamer met initialen. H . E . v . G . ] .
2 3 i 1 26 2

118

V a n algemeene bekendheid is, dat legpenningen per pond in winkels te koop waren; speciaal de plaatselijke instellingen maakten hiervan gebruik. In verschillende streken werden derge lijke jetons gemaakt. Beroemd zijn die welke te Doornik werden gefabriceerd-en vooral de kleine en lichte Neurenbergsche jetons, welke sedert het einde der vijftiende eeuw in groote hoeveelheden over het land gingen en zelfs de officieele jetons verdrongen. O f deze stukken ook door hooge staatscolleges, zooals de rekenkamers, gebruikt zijn, valt niet te zeggen, waarschijnlijk echter lijkt het niet. Ten slotte kan de vraag ook van deze zijde worden bezien: zijn 'de vele met 's Konings beeld en wapens, naam en titels, voorziene jetons zonder aanduiding voor welke administratie zij geslagen zijn, als in het algemeen bestemd voor colleges of ambtenaren die rekeningen opmaken en afhooren, ook door de rekenkamers gebruikt? Zooals aan te nemen ware voor die, waar van de omschriften ons zeggen voor de rekenkamer bestemd te zijn, zonder er bij te voegen voor w e l k e ) . Volstaan wij met nogmaals er op te wijzen dat nog menig punt in het duister ligt.
28

W i j hebben in de inleiding, voorafgegaan aan den Catalogus van de middeleeuwsche jetons, eenige beschouwingen gewijd aan de iconographie dier stukken. Zulks past ook voor de volgende periode waarin de jetons het Gothisch aspect verloren hebben en de algemeene stijl-ontwikkeling volgend den invloed ondergaan van den Renaissancegeest. Dit uit zich in kleinig heden: in de op- en omschriften maakt gelijk op de munten de Gothische letter plaats voor de Latijnsche. Maar het uit zich ook in de voorstellingen zooals deze den algemeenen indruk van het stuk bepalen. Dit worde in het volgende, samenvattend, be schreven. De omschriften blijven voor het grootste deel in het Fransch gesteld. Latijn wordt gebezigd voor de spreuken, welke meestal de allegorische voorstellingen vergezellen, en voor naam en titel
28

Catalogus

no. 1 8 0 - 1 8 1 . 119

van den landsheer op de voorzijde. Schaarsch op de oudere stuk ken, ontbreken deze in den tijd der in vorstenmacht en -groot heid levende Renaissance zelden. In het Fransch gestelde titulatuur blijft een uitzondering, onder Karei V van tijd tot tijd, onder Philips II slechts een enkele maal voorkomend. De jetons vermelden meestal bij voorkeur op de keerzijde in het om schrift den aard van het stuk, in het Fransch (GETTONS, GETTOIRS),
in het Latijn (CALCVLI, NVMMISMA, PROIECTILES) of in de landstaal.

Dit laatste voor de Hollandsche kamer: LEGGELT VAN REKEN IN

HOL, en voor de Geldersche: LEGGELT VOER SCO. REKENCAMER IN GEL.

De beelden, die voor- en keerzijde vullen, zijn voor een deel andere dan de middeleeuwsche jetons te zien geven. Twee motieven, geheel van den tijd en het meest voorkomend, vragen in de eerste plaats de aandacht: de beeltenis van den lands heer en het wapen. Zeer opvallend is de groote beteekenis van de beeltenis van den landsheer, welke van symbool thans spoedig tot een werkelijk portret zal worden. In de middeleeuwen zeer schaarsch, ontbreekt het portret zelden in den thans ter behandeling staanden tijd. Bovendien: vrijer dan de munten, hebben de jetons portretten met meer afwisseling, in schoonheid en in uitbeeldingskracht verre bven die der munten gaande. Dit laatste geldt in het bijzonder ten aanzien van Karei V , wiens burgerlijke verschijning op de munten weinig bijdraagt tot verfraaiing daarvan, terwijl op de jetons vele goede en met zorg bewerkte portretten voorkomen. Het geldt in veel mindere mate voor Philips I I : diens portretten op jetons komen overeen met het goede, aan den medailleur Poggini ontleende van de m u n t e n ) . Een aantal, het midden der zes tiende eeuw vullend, moge dit doen zien (plaat 5 en 6 ) : Karei V : no. 1 Inv. no. 482 (gesteld op 1507). no. 2 Inv. no. 487. no. 3 Inv. no. 772; Catalogus no. 104.
29

") Zie: Jaarboek Kon. Ned. Genootschap 35-36 en afbeelding van typen, blz. 4 1 . 120

M. en P., X X X V

( 1 9 4 8 ) , blz.

no. 4 Inv. no. 708 (gesteld op 1515). Het is twijfelachtig of ter zijde van de beeltenis gelezen moet worden K - K of 15-15. De titel PRINCEPS HISPANIARVM wijst op 1516 of vroe ger, daar Karei den Spaanschen koningstitel voerde sinds 1516. Hiermede ware de keizerskroon (sedert 1519 gevoerd) en de uit het portret sprekende leeftijd echter in strijd, no. 5 Inv. no. 972 ( 1 5 3 4 ) ; Catalogus no. 106. no. 6 Inv. no. 1081 ( 1 5 4 0 ) . no. 7 Inv. no. 982 ( 1 5 3 5 ) . no. 8 Inv. no. 1253 ( 1 5 4 5 ) ; Catalogus no. X I I . no. 9 Inv. no. 1660 ( 1 5 5 5 ) . no. 10 Inv. no. 1568 ( 1 5 5 5 ) ; verg. Catalogus no. 107/8. no. 11 Inv. no. 1169 ( 1 5 4 2 ) ; Catalogus no. V I I I . Philips II en zijn echtgenooten: no. no. no. no. no. no. no. no. no. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Inv. Inv. Inv. Inv. Inv. Inv. Inv. Inv. Inv. no. no. no. no. no. no. no. no. no. 1887 2165 1607 1834 2192 2334 1767 1955 2181 (omstreeks 1562); ( 1 5 7 0 ) ; Catalogus ( 1 5 5 4 ) ; Catalogus ( 1 5 5 9 ) ; Catalogus ( 1 5 7 1 ) ; Catalogus ( 1 5 7 5 ) ; Catalogus ( 1 5 5 8 ) ; Catalogus ( 1 5 6 3 ) ; Catalogus ( 1 5 7 1 ) ; Catalogus Catalogus no. 84. no. 97. no. 112. no. 122. no. 87. no. 148. no. 120. no. 134. no. 141.

Frans van Anjou: no. 21 Inv. no. 2714 ( 1 5 8 2 ) ; Catalogus no. 22 Inv. no. 2783 ( 1 5 8 3 ) ; Catalogus no. 162. no. 179.

Een groep van 11 portretten van Karei V , van kinderportret tot beeltenis van het jaar 1555, eenige van Philips II, reeds als erfprins en daarna met vanaf de eerste regeeringsjaren vrijwel ongewijzigd blijvende trekken, dubbelportretten van Philips en de koninginnen Mary Tudor, Isabella en Anna, ten slotte de beeltenis van de laatstgenoemde in 1575. Aan deze, hier afgebeelde, reeks ware toe te voegen een aan het Kabinet ontbrekende jeton
121

voor de rekenkamer te Rijssel uit 1519 met een belangwekkend portret van de gouvernante Margaretha van O o s t e n r i j k ) . De beeltenis van Mary Tudor is een meesterstukje en van een tref fende gelijkenis zelfs in haar minimale afmetingen; te vergelijken is het bekende meer en face gehouden portret door Antonio Moro en het vooral ook in de uitwerking en details der kleedij er mede overeenkomende op de bekende en fraaie huwelijks medaille door Jacopo da T r e z z o ) . De aandacht verdienen de vroege, ware Renaissance-portretten van Karei V , vooral dat met baret, van 1534, niet onwaarschijnlijk teruggaande op een model van Hagenauer ) .
30 3 1 3 2

Naast dit, zoo persoonlijk gegeven als een portret, nemen de zakelijk-blijvende wapenmotieven eveneens een groote plaats in. Andere voorstellingen allegorische en mythologische zijn aan den tijd eigen en ontbreken niet, de heraldische blijven echter, op de jetons der rekenkamers, talrijker. In den aanvang der zestiende eeuw het wapen van den landsheer die in de eerste helft der eeuw de Keizer en in de tweede helft de Koning van Spanje is, wat in het wapenmtief tot uiting komt meestal omhangen door de keten van het Guldenvlies; dan de wapen schildjes van de landen, welke onder de kamers ressorteeren; daarna een periode van afwisseling en in de zestiger jaren regel matig die wapenschildjes; ten slotte weder het koninklijke wapen. Een uitzondering vormt de rekenkamer te Brussel, welke ook tijdens haar verblijf te Namen in den aanvang van den Opstand de wapens der gewesten Brabant, Limburg en Luxemburg voeren blijft. De nieuw opgerichte kamers van Gelre en van het graafschap Bourgondi beginnen met het eigen wapen van het l a n d ) . Het meest boeit de kruisvorm van vijf wapens (Holland, Zeeland, Friesland, Utrecht, Overijssel) van de Hollandsche kamer. Dezen
3 3

) Dugniolle no. 1096; Coection Feuardent no. 7136; van Mieris II, blz. 98, no. 1. ) ' G. Habich, Die Medaillen der italienischen Renaissance, pl. X C I I I , 6 cn X C I I I , 2. ) G. Habich, Die Deutschen Schaumnzen des XVI ]h., I, pl. L X X I I , 2. ) Zie: plaat 7 9 .
3 1 3 2 3 3

3 0

122

vorm heeft ook een in steen gesneden zegelstempel dier kamer, behoorend tot de verzameling van het Koninklijk Penningkabinet ). Ten slotte blijven al deze variaties eenigszins fantastisch. Men kan een zekere lijn zien, een afdoende verklaring vindt men niet. Is wellicht zelfs het eerste slechts verbeelding? Het christelijk element, in de middeleeuwen gevonden in het Lam Gods, het Christus-monogram, raakt voor de jetons der zes tiende eeuw op den achtergrond, allegorische en mythologische voorstellingen ), soms zuiver klassieke, nemen daarentegen toe. In ons eerste gedeelte hebben wij reeds gezien: een gekroonden bloemtak van 1506; een weegschaal omringd door bloemen, uit Kareis eerste jaren; een gevangen dolfijn van bisschop Philips van Bourgondi. W i j noemen thans de volgende voorbeelden van allegorien: de gevleugelde overwinning met palmtak; den val van Phaton: DrssiPA - GENTES QVE BELLA VOLVNT, dezelfde spreuk bij een afbeelding van uit elkander gaande Spaansche en Staatsche troepen; adelaar op een globe met Mercurius-staf: IMPERIO
34 35

PACATO; adelaarsnest: AQVILA PROVOCAT PVLLOS AD VOLANDVM.

Zuiver klassiek is een kraanvogel, het embleem der waakzaam heid, met: VIGILATE, en vooral een liggende vrouw met palm en fakkel. Genre-voorstellingen zijn: het veel-voorkomend ruiter gevecht; de krijgsman, met den standaard van Bourgondi, andere
soldaten vertrappend: VIRTVTE DEI SABAOTH.

Hier is de overgang tot de meer historische voorstellingen, die deze jetons traditioneele gratificatie ) blijvend, doch niet langer als T e k e n m i d d e l gebruikt ten slotte in een volgende periode tot herinneringsstukken maken zullen.
36

* * *
Uit het voorafgaande volgt dat de groote moeilijkheid de jetons naar tijdsorde te rangschikken, waarop men voor de vijftiende eeuw stuit, verminderd is. D e dateering op de meerderheid der stukken en de vermelding van den landsheer geven een zekerheid
) HOL ) )
3 5 3 0 3 4

Inv. gesneden steenen no. 1965. Omschrift: s CAMERE COMPVTORVM Z E E L FRi TRAi . TRANSI. Z i e Oud-Holland, t.a.p. Zie: plaat 7 9 . D e zorg voor deze jetons berust bij den Raad van Financin. 123

welke voor de middeleeuwen vrijwel geheel ontbrak. Hiertegen over staat echter dat dikwijls niet aan den indruk kan worden ontkomen dat onverschilligheid niet zelden een rol gespeeld heeft die niet verwacht zou worden. W a n t te dikwijls blijken door de omschriften de voor- en de keerzijde niet bij elkander te behooren. Hetzelfde geldt voor de jaartallen, en dit in zoodanige mate dat niet meer aan fouten gedacht kan worden, doch vermoedelijk een andere ons niet bekende oorzaak in het spel zal zijn. W i j wijzen, als voorbeeld, op een jeton van de rekenkamer te Rijssel van 1560, op de voorzijde de beeltenis dragende van Karei V te paard met het jaar 1544 ) .
3 7

37

Catalogus

no. 128.

124

CATALOGUS R E K E N K A M E R VAN HOLLAND.

77.
1550

V z . gelauwerde buste van Karei V , naar rechts.

C A R O L V S V R O M IMP A V CAT.

Kz. 5 wapenschildjes: Zeeland, Utrecht, Holland, Friesland, Overijssel, waarboven het vijfbladig roosje (muntteeken van Dordrecht).
CALCV CAME C O M P H Z F 2 50.

Inv. n. 1446. Dugniolle n. 1805 (vgl. n. 1804). Tweede ex. Inv. n. 1447. 78.
1555

V z . buste van Karei V , naar rechts (eenigszins ander type).

(vijfbladig roosje) REDDE RATIONEM V I L L I C A T I O N I S TVE.

Kz. rijksadelaar, met hartschildje: Holland.

(kroon van den adelaar) N V M M I S M A C A M E ' C O M P H O L L A N . 1555.

Inv. n. 1649. Dugniolle n. 2002 (vgl. n. 2 0 0 3 5 ) . Komt ook zonder jaartal voor. De V z . waarschijn lijk door misslag: REDDDE. - Ander ex. Inv. n. 1650
(met REDDE).

Zie voor dit en het volgend nummer: van Mieris, I, blz. 372. 79.
1555

V z . buste van Karei V (zooals van n 7 7 ) .

C A R O L V S V R O M IMP A V CAT.

Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 1652. Dugniolle n. 2006, 2028. Variatie: Inv. n. 1653. Een overeenkomstige jeton voor 1552: Dugniolle n. 1874.
De nummers met een ster zijn afgebeeld op plaat 78.

125

80.
1555

V z . de gevleugelde Overwinning, naar links loopend.

MARIA D G R H.

Kz. gelijk die van de beide voorgaande nummers. Inv. n. 1651. V z . is die van een jeton van 1551 (Dugniolle n. 1834). T e r eere van Maria, Koningin van Hongarije, landvoogdes voor den Keizer. 81. z.j. V z . een kraanvogel, waaromheen: viGi L A T E Kz. 5 wapenschildjes, gelijk n. 77, waarboven vierbladig roosje (als muntteeken van Dordrecht).
LEGGELT V A N REKEN I N H O L .

Inv. n. 1703. Dugniolle n. 2073 (op 1556); van Mieris, III, blz. 391, 3. Een dergelijke jeton van DE
MVNTERS VAN HOLL (Dugniolle n. 2 0 8 9 ) .

82. Gelijk no. 78; Kz 57. 1557 Inv. n. 1746. Dugniolle n 2 1 2 1 5 . Ander ex. Inv. 1745. 83.*
1561

V z . buste, van Philips II, naar rechts.

PHI D : G HISP REIGIS : C O H O L L A N T 61. .

Kz. 5 wapenschildjes, gelijk n. 8 1 .

LEGGELT V A N REKEN I N H O L .

Inv. n. 1883 (zilver). Dugniolle n. 2287; auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1885), n. 82 (in zilver). Varia ties in koper: Inv. n. 18845. 84.
Z.j.

Vz.. buste van Philips II, gelijk voorgaand

nummer.

PHS D : G HISP REGIS C O M I T I S H O L (vijlbladig roosje).

Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 1886. Dugniolle'n. 2288. Variatie: Inv. 1887 (Dugniolle n. 2 2 8 9 ) . Zie: pl. 6, n. 12. 85.
1563/4

V z . gelijk die van voorgaand nummer. Kz. 5 wapenschildjes: Zeeland, Utrecht, Holland, Friesland, Overijssel, geheel binnen het omschrift, en in het veld: 1563; onder: een vijfbladig roosje.

126

O R A N A T V R C A R V O B S I D I O N E LIBERATA.

Inv. n. 1 9 3 2 5 . Dugniolle n. 2 3 4 1 . Variatie: Inv.

n. 1 9 7 8 (zilver), 1 9 7 9 8 5 (van 1 5 6 4 ) ; Dugniolle n .

2 3 8 8 . Op de bevrijding van het door de Turken bele gerde Oran. Twijfelachtig of deze jeton voor de Reken kamer bestemd was; voorloopig hier opgenomen. Zie: van Loon, I, blz. 6 6 . 85Ws, Gelijk no. 8 5 , doch buste naar links. 1563/4 Inv. n . 1 9 3 6 (van 1 5 6 3 ) ; Dugniolle n . 2 3 4 1 . Variatie: Inv. n. 1 9 8 7 (zilver), 1 9 8 6 , 1 9 8 8 , 1 9 8 9 (alle
van 1564); Dugniolle n . 2 3 8 6 .

Zie de aanteekening bij n. 8 5 . 86.

z.j.

V z . buste van Philips II, gelijk voorgaand nummer,

* PHI D : G HISP REGIS C O : HOLLAND1

Kz. loopende leeuw in ovaal schild op versierd kruis.

LEGGELT V A N : REKEN * I N H O L .

Inv. n. 1 8 8 8 . .Waarschijnlijk onbeschreven. 87. V z . tegenover elkander staande busten van Philips II en 1 5 7 1 Anna van Oostenrijk.
: PHLS ET A N N A REX ET REiGINA HIS.

Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies, waaronder klein wapenschildje van Utrecht.
N V M I S C A M E R E . C O M P V : H O L 1571.

Inv. n. 2 1 8 9 . Dugniolle n. 2 5 5 3 . Variaties: Inv. n. 2 1 8 8 (zilver), 2 1 9 0 , 2 1 9 1 , 2 1 9 2 (zilver). O p Kz. het jaartal gesplitst: ' 1 5 - 7 1 : Inv. n . 2 1 9 3 6 (Dug
niolle n . 2 5 5 4 ) . Auctie-cat. L. de Coster ( B t u x . 1 8 8 5 ) , n . 1 0 7 (in zilver). Zie: pl. 6 , n . 1 6 .

88. Gelijk voorgaand nummer, doch op V z . onder de busten: 1 5 7 4 1 5 7 4 en op de Kz. zonder het Utrechtsche wapen.
Inv. n . 2 2 9 6 . Dugniolle n . 2643. 127

R E K E N K A M E R VAN B R A B A N T .

89.* V z . 4 gekroonde wapenschildjes: Brabant, Lotharingen, z.j. Limburg, Luxemburg.

C A R O : V R IMP . LOTH BRAB LIMB LVX.

Kz. de letters 1 en H, met band verbonden.

(hand, als muntteeken van Antwerpen) PROIECTILES CAMERE . RATONAL" D V C A T BR.

Inv. n. 766. Dugniolle n. 1099 (op 1519); Revue de la Num. beige 1872, blz. 223. Ander ex. (wellicht gegoten): Inv. n. 767. 90.* V z . 5 gekroonde 1537 leeuwen. wapenschildjes: dubbele adelaar en 4

GECTOIRS + DE + LA + C -

HAMBRE + DES + COPTES :

Kz. vrouw met sluier, waarachter een kat.

(lelie) DE : L V X E M B O V R G : A : BRVXELLES A N O : 1537.

Inv. n. 1004. Dugniolle n. 13314. 91.* V z . gelauwerde buste van Karei V , naar links.
1547 G' P O ' L- C H A DE C T A BRVCL 47.

Kz. val van Phaton.

DISSIPA GENTES Q BELLA V O L V N T .

Inv. n. 1356. Dugniolle n. 1700; van Mieris, III, blz. 184, 2. Zelfde met het jaar ( 1 5 ) 5 5 : Dugniolle n. 2040. Andere ex.: Inv. n. 13578. Zie: nummer 93 en 96. 92. V z . gelijk di van voorgaand nummer. 1547 Kz. in een cartouche: : PLVS : / OVTRE. Inv. n. 1359. Dugniolle n. 1700 ( V z . ) , 1702 ( K z . ) . 93.
1553

V z . gelauwerde buste van Karei V , naar rechts.

(4-blaidig bloempje) GE P O ' L C H A B DE C O T A BRVCL 1553.

Kz. val van Phaton, gelijk nummer 9 1 . Inv. n. 1558. Dugniolle n. 1906 v.; van Mieris, III,
128

blz. 318. Andere ex.: Inv. n. 15557; 155960. Zie: nummer 91 en 96. 94.* V z . gelijk die van voorgaand nummer. 1553 Kz. adelaar op globe; in bek een mercuriusstaf.
(4-bladig bloempje) IMPERIO P A C A T O 1553.

Inv. n. 1550. Dugnioll n. 18956. Andere ex.: Inv. n . 15489. 95.* V z . gelauwerde buste van Karei V , naar rechts.
1555 GE P O L C H A B DE C O T A BRVCL 1555.

Kz. adelaarsnest.
(5-bladig bloempje) A Q V I L A P R O V O C A T PVLLOS S V O S A D VOLANDVM.

Inv. n. 1642. V g l . Dugnioll n. 2033 ( K z . ) . 96. Gelijk nummer 93, doch eenigszins andere buste en V z . 1555 1555. Inv. n. 1641. Dugnioll n. 1996; van Mieris, III, blz. 363, 1. Ander ex.: Inv. n. 1640. 97.* V z . buste van Philips II, naar rechts, waaronder: 1570.
1570 PHILIPPVS D : G H I S P A N I A R V M : REX

Kz. gekroond wapenschild van Brabant.

(hand, als muntjeeken van Antwerpen) G P O V R DES : C O M P T : EN : BRA. : LA : CHAMBRE :

Inv. n . 2165. Dugnioll n. 2520. Andere ex.: Inv. n. 21614. Zie: pl. 6, n. 13. 98. Gelijk nummer 97, doch onder buste: 1578, en Kz. in plaats 1578 van hand een Geldersch kruis. Inv. n. 2516. Dugnioll n. 2 7 6 0 1 . Ander ex.: Inv. n . 2517. 99. z.j. Gelijk nummer 97 en 98, doch zonder jaartal (en met ver-, schillende muntteekens). Inv. n. 295973. V g l . Dugnioll n. 30524; 3 0 6 0 1 . Zie: nummer: 154 en 159.
129

100. V z . buste van Philips II, naar rechts, waaronder: 15 * 80.

1580 P A X M V L T A DILIGENTIBVS LEGEM TV.

Kz. 3 gestyleerde wapenschildjes: Brabant, Luxemburg, waartusschen een vuurijzer.

* G POVR NAM. L C H A ' DE

Limburg

en

C O T DE BRA' L I M ' ET'. L V X ' A

Inv. n. 2616. Dugniolle n. 2819. De ster op V z . en Kz. muntteeken van Maastricht; in 1580 voor de te Namen gevestigde rekenkamer, daarheen gezonden ,,300 mare copere leggelt", in den Vroenhof (Maastricht) geslagen; zie: Revue de la Num. beige 1853-, blz. 319. 101. V z . Karei V , gekroond en met zwaard, vertreedt staande 1582 de slangen der rebellie.
SVPER ASPI ET BASILIS AMBVLAB.

Kz. Bourgondisch kruis door vuurijzer, waartusschen 3 wapenschildjes (Brabant, Limburg en Luxemburg) en Gul den Vlies (hier onder: 15 * 8 2 ) .
(kroon) G P O V R L C H A ' D : C O ' T NAM. D B ' - L I M ' ET L V X A

Inv. n . 2745. Dugniolle n . 29001; van Loon, I. blz. 319. De V z . komt vanaf 1543 herhaaldelijk voor (Dugniolle n. 1522); met een overeenkomstige Kz. voor de rekeningen van Limburg en Luxemburg in 1548 (Dug niolle n. 1756). Een variatie: Inv. n. 2863 (Dug niolle n. 2973) wordt gesteld op 1583; verkeerde lezing voor 1582. 102. V z . de hertog van Parma, gewapend te paard, vertreedt de 1583 rebellen.
NON C O N V E R T A R D O N E C DEFICIANT.

Kz. gekroond koninklijk wapenschild (ter zijde: 1583) en 3 wapenschildjes (Brabant, Limburg en Luxemburg).
G POVR L CHA D CO D BR LIM L V X A NA.

Inv. n. 2826. Dugniolle n. 2943; van Loon, I, blz. 334. Variaties: Inv. n. 28279.
130

103.* Gelijk voorgaand nummer, doch wapenschild op Kz. om1583 hangen door keten van het Gulden Vlies, waaronder: 8 3. Inv. n. 28301. Dugniolle n. 2944..
REKENKAMER TE R I J S S E L .

Zie: Collection

Feaurdent

n. 713784.
G R A C E + DIEV + R O I + DE *

104. V z . buste van Karei V , naar links, aan elke zijde een letter K.
z.j. (kroon) 2 CHARLES + PAR + LA +

Kz. gekroond wapenschild (1 en 4 rijksadelaar; 2 Castili; 3 BourgondiOostenrijk).

GETTONS x P O ' x LA x CHAMBRE x DES x C O M P T E x A x LILLE.

Inv. n. 772. Dugniolle n. 1104 (vgl. 1061), gesteld op 1520; van Mieris, II, blz. 103; Collection Feuardent n. 7137, eveneens op 1520. Hetzelfde portret ook op een jeton van den Raad van Financin (van Mieris, II, blz. 9 1 ) , gesteld op 1519. Zie: pl. 5, n. 3. 104bisVz. gekroond wapenschild.
z.j. DE CASTILLE o V I V E LE ROI CHARLES.

Kz. Bourgondisch kruis door vuurijzer en omringd door drie gekroonde wapenschilden (Castili, Leon en Granada) en Gulden Vlies.
+ GETTONS P O LA CHAMBRE DES C O M P T E A LILLE.

Inv. n. 739. Dugniolle n. 1075, gesteld op 1518; van Mieris, II, blz. 59; Collection Feuardent n. 7134. Voor ,Kz. vergelijk n. 7 en n. 33. 105. V z . gekroond wapenschild (met dubbelen keizerlijken ade1524 laar), omhangen door keten van het Gulden Vlies.
GETTORS x P O x LA x CHAMBRE x DES x C O M P T E x A x LILLE.

Kz. de zuilen van Hercules in zee, gekroond, met wapen

schildje Castili en PLVS OVLTRE.
... DE x LEPEREVR x CHARLES x ROI x DE x CASTILE 1524.

Inv. n: 851. Dugniolle n. 11847. 106.* V z . borstbeeld van Karei V , naar rechts, met 'baret n Gul1534 den Vlies.
131

(lelie tusschen 2 knoestige stokken) CHARLES + EMPEREVR + V + CE + N O M + 1534.

DE

Kz. 5 wapenschildjes: Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Namen en graafschap Bourgondi, met rijksadelaar.
G E C T O N S P O V R LA CHABRE DES COP'TES A LILLE.

Inv. n. 972. Dugniolle n. 1296 (n. 1337 met het jaar 1538). Andere ex.: Inv. n. 9734. Zie: pl. 5, n. 5. 107.* V z . Karei V , staande en ten halven lijve, met kroon en z.j. harnas, in linkerhand een zwaard en in rechterhand wereld globe. Kz. ruitergevecht. Omschriften:
I Vz. II III Kz. x CHARLES V EPEREVR DE SES : PAYS : D O M I N A T ' . C A R O L V S V R O M A N O R IMP' x SEMP A V G V S T 9 . x CHARLES V EMPER DE : SES : REBELLES : V A I N C Q R ' .

(lelie) GECT' P O V R : LA : CHABRE -. DES : COPTES A LILLE.

I Inv. n. 12105. Dugniolle n. 1553; van Mieris, III, blz. 74, 3 (gesteld op 1543). Zie: pl. 5, n. 10. II Inv. n. 126970. Dugniolle n. 1558, 1624; van Mieris, III, blz. 120, 1. III Inv. n. 133840. Dugniolle n. 1689 v.; van Mieris, III, blz. 173, 1 (gesteld op 1547) Het ruitergevecht zeer veelvuldig op jetons van Karei V ; vroege voorbeelden zijn Dugniolle n . 1188 (gesteld op 1524) en n. 1301 (gesteld op 1534). Vgl. Collection Feuardent n. 7140 (eeneens op 1524).
1

) 107a D e volgende jeton is waarschijnlijk behoorende stempels samengesteld: Vz. liggende leeuw waarboven engel.
(lelie) GECT DES M DHOSTEL DE

uit niet

bijeen-

LEMPERE

Kz. gelijk Kz. van n. 107. Inv. n. 1132. Dugniolle n. 1457.

132

108. V z . zelfde beeldenaar van Karei V als voorgaand nummer, 1543 doch ter zijde: 1 5 - 4 3 .
CHARLES EMP DE R O M R O Y DES ESPAIG C O N T DE FLA'-

Kz. 2 gekruiste stokken door vuurijzer, met kroon en vonken.

GETTOIRS P O V R LA CHAMBRE DES : COMPTES A LILLE.

Inv. n. 1217. Dugniolle n. 1554, 1559. 109. V z . Karei V , gepantserd, te paard.

1544 (roosje, als muntteeken v a VIVIFICA *
n

Dordrecht) IN * EQVITATE * T V A

ME * 1 5 4 4.

Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies.
G DE LA CHAMBE DES ; C O M P A LILLE.

Inv. n. 1244. Dugniolle n. 15946. Variatie: Inv. n. 1245. Zie: nummer 128. 110. V z . zelfde beeldenaar van Karei V als nummer 107 en 108, 1545 doch ter zijde: 1 5 - 4 5 .
x GECT x P O V R SA CHABRE : DES : COPTES : A : LILLE.

Kz. 2 gekruiste stokken door vuurijzer, met gekroonde rijks adelaar en wapenschildjes: Castili, Milaan en Vlaanderen.
CHARLES V E'PEREVR DE : CES PAYS DOMINAT.

Inv. n. 1271. Dugniplle n. 1625. Ander ex.: Inv. n. 1272; variatie: Inv. n. 12735 (Dugniolle n. 1626), op Kz D O M i N A T Z . Zie: Revue beige de Num. 1938, blz. 88 v. (met afb.). 111. V z . gelijk die van voorgaand nummer. 1545 Kz. ruitergevecht, gelijk nummer 107 en eenzelfde omschrift. Inv. n. 1276. Variaties: Inv. n , 12779. Een ex. met dezelfde beeldenaar, ter zijde: 1 5 - 4 . (onleesbaar), en op Kz. adelaar, monster en slang vermorselend; omschrift: (lelie) : GECTOIR : D V : BVRREAV :
:

133

DES : FINAN : DE : LEM

53 (Inv. n. 1569; Dugniolle

n. 1926). 112. V z . gelauwerde buste van Karei V , naar rechts.

1554 (lelie) C A R O V IMPER : G E C T Z : DES : COMPTES A LILLE :

Kz. buste van Philips II, blootshoofds, naar links.

(lelie) PHILIP' : C A R O L ' FIL H I S P A ' * PRINCEPS : 54 :

Inv. n. 1607. Dugniolle n. 1960. Variaties: Inv. n. 1605; 1606; 1608; 1631; 1632 (Dugniolle n. 1985) met op V z 54; 1633. Zie pl. 6, n. 14. 113. V z . buste van Karei V , gelijk die van voorgaand nummer, 1554 doch omschrift eindigend met: 54.Kz. gelauwerde buste van Karei V , naar links.
(lelie) : C A R O L V S V R O M N O R I M P ' SEMP' : A V G V S T V S :

Inv. n. 1609. Dugniolle n. 1962. Verg. Inv. n. 1632 (onder voorgaand nummer). 114. V z . buste van Philips II, gelijk die van nummer 112 Kz. en 1555 met: 1555. Kz. ruitergevecht, gelijk n. 111. Inv. n. 1643. Dugniolle n. 1997; van Mieris, III, III, blz. 363, 2.
i

115. Gelijk nummer 112; V z . eindigend met: 54, Kz. met: 55. 1555 Inv. n. 1654. Dugniolle n. 2007 v.; van Mieris, III, blz. 372, 4. Ander ex.: Inv. n. 1665; variaties: Inv. n. 1655 ( V z . 54; Kz. 1555); n. 1656 ( V z . zonder jaar; Kz. 1555). 116. Gelijk nummer 112, doch Kz. eindigend met: 1557. 1557 Inv. n. 1744. Dugniolle n. 2117, 2119. 117.* V z . tegenover elkander staande busten van Philips II en 1557 Maria van Engeland, onder kroon; in afsnede onder busten: 1557.
(lelie) PHS D : G 134 H I S P A N I A R V M REX

Kz. ruitvormig wapenschild (Spanje-Engeland).

(lelie) : GECT' DE LA CHAMBR
:

DES C O P T ' A - L I L L E 1557 :

Inv. n. 1740. Dugniolle n. 2112; van Mieris, III, blz. 402, 2. Variatie: Inv. n. 1741. Zie: nummers 123 en 126. Een ex. met in afsnede onder busten: 1565 (onduidelijk): Inv. n. 2035 (nummer: 1 3 8 ) . 118. V z . tegenover elkander staande busten gelijk voorgaand 1557 nummer; zonder kroon.
(lelie) PHS ET M A R I A HISP A N G L . REGS FLANDR : COMS-

Kz. gelijk die van het voorgaand nummer. Inv. n. 1738. Dugniolle n. 2 1 1 1 ; van Mieris, III, blz. 402, 1. Ander ex: Inv. n. 1739. 119. V z . buste van Philips II, gelijk die van nummer 112 Kz. en 1557 met: 1557. Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies.
G P Q V R : C E V L X : DES C O M P T E S : A LILLE.

Inv, n. 1751. Dugniolle n. 2 1 3 1 . 120. Gelijk nummer 118, doch V z . in afsnede onder busten: 1558. 1558 Inv. n. 1767. Dugniolle n. 2162bis. Zie: pl. 6, n. 18. 121. V z . gelijk die van voorgaand nummer. 1558 Kz. gelijk die van nummer 119. Inv. n . 1773. Dugnjolle n. 2162. 122.* V z . buste van Philips II, naar rechts.
1559 (lelie) : PHILPPVS D : G : . H I S P A N I A R V M REX 59 :

Kz. gelijk die van nummer 119. Inv. n. 1834. Dugniolle n. 2223. Ander ex.: Inv. n. 1835. Zie: pl. 6, n. 15. 123. Gelijk nummer 117, doch V z . in afsnede onder busten: 1560. 1560 Inv. n. 1854. Dugniolle n. 2246. Variaties: Inv. n. 1853, 1855.
135

124. V z . ruitvormig wapenschild

1560 (lelie) : PHS : ET : ISABEL

(SpanjeFrankrijk).

D : G HISP : REGES : FLAND : C O M S :

Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies; ter zijde van kroon: 15 60.
G DE LA : C H A M : DES : C O M P T - A LILLE

Inv. n , 1836. Dugniolle n. 2232; van Loon, I, blz. 45, 2. Ander ex.: Inv. n. 1837. 125. V z . buste van Philips II, naar rechts.
1560 (lelie) PHS D : G HISPA N I A R V M : REX : 1560.

Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies.
G P O V R C E V L X : DE S : CQMPTES A LILLE.

Inv. n. 1856. Dugniolle n. 2 2 5 0 1 . Ander ex.: Inv. n. 1857. 126. V z . gelijk die van voorgaand nummer. 1560 Kz. gelijk die van nummer 117. Inv. n. 1858. Niet bij Dugniolle. 127. V z . buste van Philips II, naar links.
1560 (lelie) : PHILIPPVS D G - H I S P A I N I A R V M : REX : + :

Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen- door keten van het Gulden Vlies; boven kroon: 1 5 - 6 0 .
G DE LA C H A M B : D ES : C O M P T A LILLE

Inv. n. 1859. Dugniolle n. 2252. 128. V z . Karei V , gepantserd, te paard.

1560 (5-bladig bloempje, als munf.eeken van Dordrecht) IN * TVA * V I V I F I C A * ME * 1 5 4 4 : EQVITATE *

Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 1860. Dugniolle n. 2255. Zie: nummer 109. 129. Gelijk nummer 125, doch V z . omschrift: 1561 Inv. n. 1880. Dugniolle n. 2282.
136

1561.

130.* V z . buste van Philips II, naar rechts. 1561 (lelie) : PHILIPPVS : D : G : + : H I S P A N I A R V M : REX : 6 1 . Kz. gekroond wapenschild: Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Namen, gedekt door graafschap Bourgondi. (lelie) : C H DES : C O P ' : DE : FL' : AR' : BOVR' : H A V ' N A M ' A
LILLE :

Inv. n. 1891. Dugniolle n. 2290 v. Variatie: Inv. n. 188990. 131. V z . buste van Philips II, naar links, gelijk nummer 116 1562 (nummer 1 1 2 ) , met het jaar: 1557. Kz. gelijk die van nummer 127/8, doch boven kroon: 1562. Inv. n. 1930. Dugniolle n. 2330. Kz. gelijk die van nummer 127/8, doch boven kroon: 15 62. Inv. n. 1945. Dugniolle n. 2349.

1563

132. V z . gelijk die van nummer 128 (Karei V te paard). 1563 Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 1951. Dugniolle n. 2357. 133. V z . ruitvormig wapenschild, gelijk nummer 124. 1563 Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 1950. Dugniolle n. 2356. Dezelfde van 1564: Dugniolle n. 24023; van 1565: Dugniolle n. 2420 (variatie: Dugniolle n. 2 4 2 9 ) . 134. V z . tegenover elkander staande busten van Philips II en 1563 Isabella van Frankrijk, onder kroon; onder buste van Philips: 63.
REGIS : HISP : C O : FL : ARTH : HAT N A : IVS :

Kz. gekroond wapenschild: Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Namen.

(lelie) . S V B D V C E N D I S : RATIONIBVS : CAMERE.

Inv. n. 1955. Dbgniolle n. 2360. V g l . Dugniolle n. 2321. Het omschrift der Kz. veelvuldig op jetons der rekenkamer te Parijs. Zie: pl. 6, n. 19.
137

135. Gelijk nummer 132 (nummer 1 2 8 ) , doch Kz. boven kroon: 1564 6 - 4 . Inv. n. 1994. Dugniolle n . 2395. 136. V z . buste van Philips II, naar rechts; er onder: lelie.
1565 PHILIPPVS D G - H I S P A N I A R V M REX

Kz. gekroond wapenschild, gelijk nummer 134; er naast in het veld: 1 5 - 6 5 .

(lelie) : A D V S V M C A M E R / E R A T I O N V M : INSVL : EN :

Inv. n. 2025. Dugniolle n. 2418. 137. V z . een weegschaal, waarboven hand uit de wolken, een 1565 geldstuk in een der schalen werpend.
(lelie) : V T R I N Q V E x C A L C V L I : x : P O N EN Dl :.

Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 2033. Dugniolle n. 2425. 138. Zie: aanteekening onder nummer 117. 1565 139. V z . krijgsman, met den standaard van Bourgondi, vertrapt 1566 krijgslieden.
: x : VIRTVTE : DEI : SABAOTH 1566.

Kz. gekroond wapenschild gelijk nummer 136; er naast in het veld: 1 5 - 6 6 .

(leeuwtje) C A L C V L V S C A M E R / E : INSVLENSIS.

Inv. n. 2049. Dugniolle n. 2435. Variaties: Inv. n. 2048, 2050. 140.* V z . buste van Philips II, naar rechts.
1570 GECT P O V R C E V L X DES - COPTES A - LILLE.

Kz. zwaard met koord, en 1570.

. ' . o DISCITE S IVSTITIAM S M O N I T I % X 2 (lelie).

Inv. n. 2144. Dugniolle n . 250614; van Loon, I, blz. 129. Variaties: Inv. n. 21403.
138

141. V z . tegenover elkander staande busten van Philips II en 1571 Anna van Oostenrijk, onder kroon.
PHS ET ANNA x : DE : x : G : x HISPA REX.

Kz. gekroond wapenschild gelijk nummer 1 3 4 , 1 3 6 , 1 3 9 ; er naast in het veld: 1 5 - 7 1 .

(lelie) A D : V S V M : CAMER/C R A T I O N V M : INSVL : ENS.

Inv. n. 2 1 8 1 . Dugniolle n. 2 5 4 0 (vgl. n. 2 5 4 1 v . ) . Variaties: Inv. n. 2 1 8 2 7 . Zie: pl. 6 , n. 2 0 .

Dfe volgende komen voor: Vz.: Kz.:

1571: 1571 1 5 - 71 1 5 - 71 1 5 - 71 1 5 - 71 1 5 - 74 1 5 - 74

1572: 1574: 1576:

1572 1574 1574 1576

Inv. n. 2 1 8 4 , Dugniolle n. 2 5 4 1 . Numtaer 1 4 1 . Nummer 1 4 4 . Nummer 1 4 6 .

Dugniolle n. 2 6 4 0 - 1 . Dugniolle n. 2 7 0 4 .

142.* V z . buste van Philips II, naar links.

1 5 7 2 (lelie) N E C :x : SPE :x : N E C : x : METV x 1572 :

Kz. 2 gekruiste stokken door vuurijzer, waartusschen 4 wapenschildjes: Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Namen.
CAMERE : R A T I O N V : INSVLEN : C A L C V L V S :

Inv. n. 2 2 0 9 . Dugniolle n. 2 5 7 2 . Variatie: Inv. n. 2 2 0 8 .

Dergelijke voor de volgende jaren: 1 5 7 4 (Dugniolle n .

2 6 3 9 ) ; 1 5 7 5 (Dugniolle n. 2 6 6 8 ) ; 1 5 7 6 (nummer 1 4 9 ;

Dugniolle n. 2 6 9 6 ) ; 1 5 7 7 (nummer 1 5 1 ; Dugniolle n .

2729); 1 5 7 8 (nummer 1 5 2 ; Dugniolle n. 2 7 6 4 ) ; 1 5 7 9

(nummer 1 5 4 ; Dugniolle n . 2 7 9 4 ) . 143.

z.j.

V z . buste van Philips II, naar rechts,

(lelie) PHILIPPVS : D : G : H I S P A N I A R V M : REX

Kz. gelijk die van voorgaand nummer.

Inv. n. 2 2 1 0 . Dugniolle n. 2 5 7 1 (op 1 5 7 2 ) .
139

144. V z . busten gelijk nummer 141, waaronder: 1572.

1572 (lelie) PHS ET A N N A HISPANIARV

Kz. gelijk die van nummer 141. Inv. n. 2211. Dugniolle n. 2566. Ander ex.: Inv. n. 2212. 145.* V z . buste van Philips II, naar rechts.
1573 PHILIPPVS D : G H I S P A N I A R V M REX

Kz. rond wapenschild met de 4 wapens: Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Namen, waarboven 1573.
(lelie) GECT P O V R : C E V L X DES : COMTES A . LILLE

Inv. n. 2217. Dugniolle n. 2589 (vgl. n. 2 5 8 1 ) . Variaties: Inv. n. 2216, 2218. 146. Gelijk nummer 144 (vgl. nummer 1 4 1 ) , doch onder de bus1574 ten: 1574. Inv. n. 2295. Dugniolle n. 2642 (vgl. n. 2 6 4 0 1 ) . 147. V z . 2 gekruiste stokken door vuurijzer, met teekenen van het 1574 Gulden Vlies.
(lelie) PHS : D : G : R HIPA . C O M E S FLANDRI/E 1574.

Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies; boven kroon: 15 74.
G : DE LA C H A M B : D ES : C O M P T A . LILLE

Inv. n. 2291. Dugniolle n. 2637 (vgl. n. 2 6 3 6 ) . Variaties: Inv. n. 2290, 2292. 148. V z . buste van Philips II, naar rechts, waaronder: 1575.
1575 PHILIPPVS : D : G : H I S P A N I A R V M : REX

Kz. buste van koningin Anna.

(lelie) G : P O V R : LA : C H A M B : DES : COMPTES : A : LILLE.

Inv. n. 2330. Dugniolle n. 2661. Variaties: Inv. n. 23313. Zonder jaar onder buste V z . : Inv. n . 23345 (Dugniolle n. 2 6 6 2 ) . Zie: pl. 6, n. 17. 149. Gelijk nummer 142, doch op V z 1576. 1576 Inv. n. 2377. Dugniolle n . 2696.
140

150. V z . buste van Philips II, naar rechts.

1576 (lelie) G : P O V R : LA : C H A M B : DES : COMPTES A LILLE.

Kz. aambeeld, gesneden door een sabel.

N O N : O V A M D I V : SED : O V A M : BENE 1576 :

Inv. n. 2379. Dugniolle n. 26991700. Variaties: Inv. n. 2 3 8 0 1 . 151. Gelijk nummer 149 ( 1 4 2 ) , doch op V z 15 (lelie) 77. 1577 Inv. n. 2432. ^ Dugniolle n. 2729. Variaties: Inv. n. 24334. 152. Gelijk voorgaand nummer, doch op V z . : 15 (lelie) 78. 1578 Inv. n. 25206. Dugniolle n. 2764. 153. V z . buste van Philips II, naar rechts,
z.j. ... EVLX DES COPTES . A LILLE.

Kz. gekroond wapenschild van Vlaanderen.

(lelie) G P O V R LA CHAMBRE DES C O M P T EN FLA.

Inv. n. 2518. Dugniolle n. 2762 (gesteld op 1 5 7 8 ) . 154. Gelijk nummer 152 ( 1 4 2 ) , doch op V z . : 15 (lelie) 79. 1579 Inv. n. 2564. Dugniolle n. 2794. Overeenkomstig zonder jaartal: Dugniolle n. 3055. Zie: nummer 99. 155. V z . buste van Philips II, naar rechts.
Z.j. V I V E DIEV ET LE R O Y DE SPAINGNE (rat, muntteeken van Atrecht).

Kz. gekroond koninklijk wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies.
G DE LA C A N B D . C O N T A LILLE.

Inv. n. 2563. Dugniolle n. 2268 (op 1560), 2793 (op 1 5 7 9 ) . Zie: Revue de la Num. beige, 1868, blz. 306 (pl. X I I I , 5 ) .
R E K E N K A M E R IN V L A A N D E R E N .

156. V z . buste van Philips II, naar links, waaronder: 15 (lelie) 78.
1578 PHS x D : G x H I S P A N I A R V M z REX 141

Kz. gekroond wapenschild van Vlaanderen.

(lelie) G P O V R LA CHAMBRE - DES : C O M P T EN FLA.

Inv. n. 2503. Dugniolle n. 2758, 2758bis, 2759. Variatie: n. 2502. 157. V z . buste van Philips II, naar links, waaronder: 7 (lelie) 8.
1578 NEG i SPE : x : NEC * METV

Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 2528. Dugniolle n. 2766 (vgl. n. 2 7 6 5 ) . Variatie: n. 2527. 158. Gelijk nummer 156, buste V z . naar rechts. 1578 Inv. n. 2504. 159. V z . buste van Philips II, naar rechts,
z.j. PHILIPPVS : D : G H I S P A N I A R V M : REX.

Kz. gelijk die van de voorgaande nummers 1567. Inv. n. 2513. Dugniolle n. 3 0 5 0 1 , 30623. Variaties: Inv. n. 250512; 25145. Zie: nummer 99 en 154.
REKENKAMER TE G E N T .

160.* V z . gekroond wapenschild.

1580 * C A M E R / e . R A T I O N V M G A N TRANSLATVE

Kz. olijfboom; ter zijde in het veld: 15 80.

(hand, muntteeken van Antwerpen) VBERIVS TRANSLATA RECRESCIT.

Inv. n. 2586. Dugniolle n. 2801; van Loon, I, blz. 280. Variaties: 25835; 25879 (zilver; op V z . GAND); auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1885), n. 149. 161. V z . wapenschildjes van de vier Leden van Vlaanderen om 1580 pijlbundel. Kz. inschrift:
1580. / Q V A T . MEMB / C O N G R D A N D / ASCIT C O N C / P R O V REST - C A M / RATIO : G A N D / TRANSL

Inv. n. 2 5 9 0 1 . Dugniolle n. 2803; zelfde auctiecat. n. 154.

142

162. V z . buste van den hertog van Anjou (Alencon), naar rechts.
1582 (lelie) A L E N C O N I A E D V X FRANCISCVS. (interpunctie: lelie).

Kz.

allegorische voorstelling
FELICITAS PATRIAE.

betreffende den

godsdienst;

daaronder:

(leeuwtje) C A L C V L V S CAMERAE R A T I O N V M G A N D TRANSLATAE 82.

Inv. n. 27135. Dugniolle n. 2885; van Loon, I, blz. 322, n. 7. Zie: pl. 6, n. 2 1 .
REKENKAMER TE DLE.

163.* V z . 2 gekruiste stokken in vuurijzer, met teekenen van het 1562 Gulden Vlies.
+ PHS D G R HISPA C O M E S B V R G V N D I E 1562.

Kz. gekroond wapenschild van het graafschap Bourgondi.

+ GECT DE LA C H A M B DES COMPTES . A DOLE.

Inv. n. 1929. Dugniolle n. 2328. Ander ex.: Inv. n. 1928. Een reeks jetons van de kamer te Dle, van 1562 tot 1591, met buste van Philips II, naar rechts en naar links, tot 1584 met het gekroonde wapenschild van het graafschap Bourgondi op d Kz., in: Collection Feuardent n. 1036372. In het Kabinet het jaar 1579 (Inv. n. 2566 niet bij Dugniolle).
R E K E N K A M E R VAN GELDERLAND.

Zie: W . J . de Voogt, Aanteekeningen betrekkelijk de leg- of rekenpenningen van de Geldersche Rekenkamer (Amsterdam, 1869). 164.* V z . gelauwerde buste van Philips II, naar rechts; onder 1561 afsnede: P D G (Philippus Dux Gelriae).
(Geld. kruis) P A X M V L T A DILIGENTIBVS LEGEM T V A M .

Kz. Geldersch wapen op gekruiste stokken, omringd door teekenen van het Gulden Vlies; er boven: 1561.
(pijlbundel) LEGGELT V O E R S C O REKENCAMER I N GEL.

Inv. n. 1899 (zilver). Dugniolle n. 2302; de Voogt, blz. 11, n. 2; auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1 8 8 5 ) ,
143

n. 84 (in zilver). Andere ex. in koper: Inv. n. 19002. 165. V z . gelauwerde buste van Philips II, naar rechts. 1562 Zelfde omschrift als dat van voorgaand nummer. Kz. gelijk die van voorgaand nummer, doch met 1562.
(pijlbundel)

REKENPENNINCK DER CAMER VAN GEL' . Inv. n. 1918. Dugniolle n. 2320 (vgl. n. 2 3 1 9 ) ; de Voogt, blz. 12, n. 4. Variatie: Inv. n. 1919 (de Voogt, blz. 1 2 ) .

166. Gelijk voorgaand nummer, doch van anderen stempel en 1563 op Kz. 1563. Inv. n. 1958. Dugniolle n. 2361; de Voogt, blz. 13, n. 5. Variaties: Inv. n. 19567; 1959 (pifort). 167.* V z . gelauwerde buste van Philips II, naar rechts.
Z.j.

(2 gekruiste
ZV.

stokken)

PHS - D G - REX HISPANI' DVX GELRIE CO

(1563?)-

Kz. Geldersch wapen op gebloemd kruis. (Geld. kruis) NVMMISMA CAMERE COMPVT' GELRIE CO' ZV'. Inv. n. 1948. Dugniolle n. 2353; de Voogt, blz. 13, n. 6 (gesteld op 1563). Andere ex.: Inv. n. 1947 (zilver); 1949. 168.* V z . buste van Philips II, blootshoofds, naar rechts. 1565
(pijlbundel)

LEGGELT VA SCO REKE' CAMER IN GEL. Kz. brandende kaars, waaromheen emblemen van het Gul den Vlies en 1565. (Geld. kruis) ALTERI SERVIENDO CONSVMOR. Inv. n. 2028. Dugniolle n. 24212; de Voogt, blz. 14, n. 8bis. Variaties: Inv. n. 2029 (de Voogt, blz. 15, n. 8bis); n. 2030 (de Voogt, blz. 14, n. 8 ) .

169. Gelijk voorgaand nummer, doch onder buste Geld. kruis 1565 en ander omschrift V z . : . PHILIPPVS DEI G HISPANIARVM REX.
144

Inv. n. 2031. Dugniolle n. 2423; de Voogt, blz. 14, n. 7 ( V z . ) . 170. Gelijk nummer 167, doch onder omschrift Vz.;-REDDE
1565 R A T I O N E M V I L L I C A T I O N I S TVE (Geld. kruis).

Inv. n. 2094. V g l . voor het omschrift: nummer 78. 171-3. V z . buste van Philips II, naar rechts (gelijk die van num1567 mers 1 6 7 1 6 9 ) . Kz. gekroond Bourgondisch wapenschild, omhangen door keten van het Gulden Vlies; ter zijde van de kroon: 1 5 - 6 7 . Omschriften:
171. Vz. Kz. D I V O PHILIPPO O P T I M O LEGGELT V A N S C O RE PRINCIPI. KEN CAMER I N GELR.

Inv. n. 2092. V z . Dugniolle n. 2465; de Voogt, blz. 15, n. 9. - Ander ex.: Inv. n. 2084. Zie: nummer 174.
172. Vz. (pijlbundel) LEGGELT V A S C O REKE' CAMER IN GEL.

Kz. gelijk nummer 170. Inv. n , 2085. Dugniolle n. 24678; de Voogt, blz. 15, n. 10. Variatie: Inv. n. 2086.
173. Vz. REDDE RATIONEM V I L L I C A T I O N I S TVE (Geld. kruis).

Kz. gelijk nummers 170 en 171. Inv. n. 2087 (zilver). Andere ex.: Inv. n. 2088 (zil ver); 2 0 8 9 9 1 . V g l . Dugniolle n. 2 4 6 9 7 1 ; de Voogt, blz. 15, n. 11; auctie-cat. L. de Coster (Brux. 1885), n. 98. 174.* V z . buste van Philips II, naar rechts (gelijk die van numz.j. mers 1 6 8 1 7 3 ) .
REDDE R A T I O N E M V I L L I C A T I O N I S TVE (Geld. kruis).

Kz. gezeten vrouw, in de eene hand een palm, in de andere een fakkel; onder de vrouw: D p o P (Divo Philippo Optimo Principi; zie nummer 1 7 1 ) .
+ AMOR Z DELICI/E GENERIS H V M A N I . 145

Inv. n. 2093. W o r d t toegeschreven aan de reken kamer van Gelderland; de gelijkheid van de V z . met die van de voorgaande nummers en van de Kz. met die van het volgend nummer zijn aanwijzingen. Een gelijke jeton met buste van Karei V (Dugniolle n. 2 0 5 1 2 ) wordt gesteld op 1555; een gelijke Kz. hebben verschillende jetons met buste van Philips II met andere omschriften (Dugniolle n. 2039, 2 0 5 5 ) ; vgl. van Loon, I, blz. 7. 175. V z . buste van Philips II, gelijk die van voorgaand nummer,
z.j. (pijlbundel) LEGGELT V A S C O REKE CAMER IN GEL.

Kz. gelijk die van voorgaand nummer. Inv. n. 2032. Dugniolle n. 2046 en de Voogt, blz. 9, n: 1 beschrijven een jeton als deze doch op V z . het Geldersch wapen, door Dugniolle gesteld op 1555 en door de Voogt de oudste legpenning van de Geldersche Rekenkamer" genoemd. 176. V z . gelijk die van voorgaand nummer. z.j. Kz. onduidelijke voorstelling van een naar links ruiter.
V A E GENTI INSVRGENTI SVPER G E N VS M E V M .

gaanden

Inv. n. 2098. V g l . Dugniolle n. 24778; de Voogt, blz. 167, n. 145 (beiden stellend op 1568); van Loon, I, blz. 111. Ander ex.: Inv. n. 2099. 177. V z . 'buste van Philips II, naar rechts, tusschen: 1 5 6 8 - 1 5 6 9 .
1570 G E C T O ' (vuurijzer) P O V R (pijlbundel) LA C H A ' . . . E N GEL (kasteel).

Kz. buste der koningin, naar links, in het veld: 1570; boven de buste: 2 handen, een kroon houdend.
ET EX (gekroond wapenschildje) ALTAVIT H V M (gekroond wapen schildje) ILES (Geld', kruis).

Inv. n. 2153. Dugniolle n. 2516; de Voogt, blz. 17, n. 16; van Loon, I, blz. 131. Andere ex.: Inv. n. 2152 (zilver; pifort); 2154.
146

178.* V z . buste van Philips II, naar rechts; in het veld links: 1577 Bourgondisch kruis, rechts: vuurijzer; onder buste: GELDER.
(pijlbundel) DA PACEM DNE IN (pijlbundel) DIEBVS NRIS 1577-

Kz. Spaansche en Staatsche troepen, uit elkander gaande.

(Geld. kruis) DISSIPA 'GENTES Q V E BELLA V O L V N T PS 68.

Inv. n. 18, n. Inv. n. behoort

1583

2400. Dugniolle n. 27115; de Voogt, blz. 1717d; van Loon, I, blz. 233. Variaties: 23959; 24014. Twijfelachtig of deze jeton tot de Geldersche Rekenkamer.

179. V z . buste van den hertog van Anjou.

(pijlbundel) FRAN DE V A L O I S D (wapenschildje van stad Zutphen) G D V X GEL C O Z V T .

Kz. wapenschildjes van Gelre en Zutphen, jaar: 1583.

TERROR / TYRANNIS / AFFLICTIS / REFVGIVM.

Inv. n. 2783 (zilver, dubbele dikte), 27846; Dug niolle n. 2930; de Voogt, blz. 19, n. 1818b; van Loon, I, blz. 329. Zie: pl. 6, n. 22.
R E K E N K A M E R S IN HET ALGEMEEN, ZONDER NADERE AANDUIDING VAN PLAATS.

180. V z . gelijk die van nummer 109 (vgl. nummer 1 2 8 ) . (1544) Kz. gelijk die van hetzelfde nummer doch met omschrift:
G DE LA CHAMBRE DES C O P

Inv. n. 1243. Dugniolle n. 1595. Met de jaren 1545 en 1546 op de V z . (Dugniolle n. 1646 en 1653). Vgl.: nummers 109 en 128. 181. V z . Simson overweldigt den leeuw.
z.j. + FORSE : 3 PROVESE : VIENT DE GRANT NOBLES.

Kz. ruitergevecht.
(lelie) : GECTOIRS : P O V R : LA : CHAMBRE : DES : COPTES :

Inv. n. 1306. Dugniolle n. 1653; van Mieris, III, blz. 143, 1 (gesteld op 1546). Deze jeton gebruikelijk vanaf 1524 (Dugniolle n. 1188 v . ) ; van Mieris, II, blz. 205, 1; Collection Feuardent n. 7139. V g l . Dug niolle n. 1175 v., 1402.
#

147

J E T O N S VAN D E H O L L A N D S C H E R E K E N K A M E R MET INITIALEN

door Dr. H. E N N O V A N GELDER

In het voorafgaande artikel stelt wijlen Mr. van Kuyk de vraag: Hoe is het gegaan in de vele jaren, dat kennelijk voor de Hollandsche kamer jetons niet gemaakt zijn?". Hij deed daarop oor spronkelijk een passage volgen, waarin eenige reeksen j e t o n s ) met de wapenschildjes van Holland, Zeeland en Friesland of met die van Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland en Overijssel beschre ven werden, welke naar veler meening, zoo van ouderen V a n Mieris en V a n Loon als ook van latere schrijvers ten dienste van de Rekenkamer in Den Haag geslagen z i j n " ) . Hij conclu deerde: De bestemming van deze jetons is naar onze meening onzeker en stellig is het niet gerechtvaardigd alln op grond van een wapencombinatie der onder de Hollandsche rekenkamer ressorteerende landen een bestemming voor die kamer aan te nemen. Er bestaat hier een mogelijkheid, meer echter niet". In een noot stelde hij, dat de rekeningen van den Auditeur der Reken kamer niet de gegevens bevatten om de vraag tot oplossing te brengen ) .
1 2 3

Intusschen heeft echter voortzetting van het door hem aan gevangen, doch helaas niet afgesloten archief-onderzoek nieuwe gegevens aan het licht gebracht, welke de zekerheid verschaffen dat bedoelde reeksen met enkele andere ten dienste van de rekenkamer in Den Haag geslagen zijn. Vandaar, dat wij gemeend
!) Hierachter: Catalogus no. I V , V I I I en X I I I . ) De bedoelde auteurs zijn: van Mieris, I, blz. 439; II, blz. 367; III, blz. 2 0 8 9 ; van Loon, I, blz. 2 8 9 ; auctie-catalogus L. De Coster, no. 42 en 56; Visart ^le Bocarm in Revue beige de Num. 1921, blz. 203. ) Z i e ook Oud-Holland L X I I I I ( 1 9 4 9 ) , blz. 56 v.
2 3

148

hebben de passage over deze stukken te moeten weglaten en vervangen door het volgende.

* **
Het trekt de aandacht, dat de onderhavige jetons met drie of vijf wapenschildjes alle een aantal letters vertoonen, welker betekenis aan oudere auteurs duister w a s ) . Dergelijke letters komen ook voor op oudere jetons welke met zekerheid aan de Hollandsche kamer toegekend z i j n ) en op verschillende jetons van de kamer te B r u s s e l ) . Reeds door Alvin en Visart de B o c a r m ) werd erop gewezen, dat deze letters waarschijnlijk de initialen van meesters en andere ambtenaren van de kamers zijn, welke veronderstelling voor verschillende stukken van de Brabantsche kamer steun vindt in de bekende namen van rekenmeesters en in het voorkomen van enkele volledige namen op j e t o n s ) .
4 5 6 7 8

Onderzoek in het Algemeen Rijksarchief naar de namen van meesters, auditeurs en ordinaris-klerken van de Haagsche kamer ) heeft de zekerheid opgeleverd, dat alle op de jetons met wapenschildjes voorkomende letters ) verklaard kunnen worden als initialen van deze leden van het personeel van de kamer en, dat op de gedateerde reeksen behoudens enkele aan het toeval van de bewaring toe te schrijven uitzonderingen alle te verwachten initialen van meesters, auditeurs en ordinaris-klerken vertegenwoordigd zijn. Aan de bestemming voor de rekenkamer kan dus niet meer worden getwijfeld. Bovendien kunnen op grond van op gelijke wijze afdoende te verklaren letters verschillende reeksen, waarvan voorstelling noch omschriften op verband met de rekenkamer wijzen, hieraan worden toegekend. Zoo de jetons van 1539, waar9 1 0

) V a n Mieris, II, blz. 368; III, blz. 209. ) Zie noot 14. ) Zie: Catalogus nummers 10, 11, 15; 1830, 89; Dugniolle no. 1 4 0 8 1 4 2 9 (van 1 5 4 0 ) . ) Alvin in Revue beige de Num. 1898, blz. 56; Visart de Bocarm aldaar 1921, blz. 2 0 1 - 2 . ) Zie: Catalogus nummer 18 &c. ) De namen werden geput uit de rekeningen van den Auditeur (zie hiervoor noot 2 1 ) en uit de Commissie-boeken van de Rekenkamer (Inv. Rekenkamer der Domeinen no. 4 9 0 4 9 5 ) . Zie ook: Aanwinsten 1 8 3 9 A , no. I . ) Verschillende bij Dugniolle naar van Orden genoemde lettercombinaties dienen als onbetrouwbaar ter zijde gelaten te worden.
5 u 7 s 8 5 1 0

149

van de beeldenaar betrekking heeft op de vrede met Frankrijk, die van 1542 met buste van den Keizer en wapen van Holland en die van 1554 met buste en keizerlijke adelaar ) . Merkwaardig is, dat de naam van denzelfden persoon dikwijls op onderscheiden reeksen op zeer verschillende wijze wordt ver kort. Bijvoorbeeld wordt Mr. Jacob de Jonge aangeduid met i, M I D I , M I , M i D, M 11, en i D i, Mr. Pieter van Sinte-Pieters met M P V en M P S of in den Latijnschen vorm van zijn naam: de Sancto Petro imet M P D en p D s. V o o r een deel kan dit verklaard worden uit de beeldenaars, die zich hier meer voor het plaatsen van vier letters leenen, elders meer voor twee of drie; overigens schijnt echter wel een. opzet aanwezig om de aanduidingen regel matig te wijzigen.
1 1

De in de aanhef geciteerde vraag, wat gebeurd is in de vele jaren, dat jetons van de Hollandsche kamer niet gevonden worden, kan thans op grond van het bovenstaande gedeeltelijk beantwoord worden. Het blijkt, dat in verschillende jaren wel speciale jetons voor de rekenkamer zijn vervaardigd, doch dat hierop dikwijls een aanduiding van de bestemming ontbreekt; zelfs eenige malen jetons, welke het uiterlijk hebben van herinneringsstukken, zooals die van 1538, 1539 en 1544 ) . W i j vinden hier een bijzonder duidelijk voorbeeld van het te verwachten overgangsstadium in de ontwik keling van de jeton van T e k e n m i d d e l tot herinneringsstuk ).
1 2 13

De vraag worde nog gesteld of de thans aangevulde reeks jetons van de Haagsche rekenkamer volledig is. Voor den regeeringstijd van Maria en Philips den Schoone is een antwoord op deze vraag niet te geven. Naast reeksen met letters, welke als initialen alle verklaard kunnen worden ) , doch den indruk maken zeer onvolledig
1 4

) Zie: Catalogus nummers V I I , V I I I en X I I . ) Zie: Catalogus nummers V I , V I I en X I . ) ' Zie hiervoor blz. 28. ) Bekend zijn: Catalogus no. 38': L, Mr. Lucas van Teylingen en P; Pieter van Teylingen, klerk-ord* 14881504. Catalogus no. 39: L, Mr. Lucas van Teylingen. Catalogus no. 4 0 ( 1 4 8 2 ) : I, Mr. Jacob Cruesinck en L, Lucas van Teylingen, auditeur en klerk. Catalogus no. 46: C, Mr. Cornelis de Jonge 4/ 1503; I, 'Mr. Jan Stalpart 15031510; V , Vincent Cornelisz., klerk-ord . Catalogus no. 47 ( 1 5 0 5 ) : L, Mr. Lucas van Teylingen.
1 2 1 3 1 4 s

1 1

150

overgeleverd te zijn, komen stukken zonder initialen voor; beide groepen zijn voor het grootste deel ongedateerd, zoodat een chronologische ordening bezwaarlijk is. Een dergelijke ordening is daarentegen wel mogelijk voor de periode van Karei V ( 1 5 0 6 1555), waarin alle thans aan de kamer toe te schrijven jetons een jaartal dragen of met zekerheid te dateeren z i j n ) . Tezamen zijn dit ruim 20 reeksen. Zooals boven reeds uiteengezet is, blijkt uit de vrij volledig bewaarde rekeningen van den Auditeur, dat ieder jaar hetzij jetons werden uitgereikt, hetzij aan de meesters, auditeur en ordinaris-klerk een vergoeding in geld werd uitbetaald voor het niet ontvangen van legpenningen. Dit laatste was het geval in 1519, 1520, 1525, 1527, 1530, 1531, 1533, 1534, 1535 en 1537; van deze jaren zijn jetons dan ook niet bekend. Betaling aan den muntmeester wegens levering van leggeld had plaats in 1532, 1536, 1538, 1543 1551; jetons zijn echter slechts bekend voor 1532, 1538, 1543, 1544, 1545, 1548 en 1550 ) . Met zekerheid kan dus worden vastgesteld, dat in 1536, 1546, 1547, 1549 en 1551 door den muntmeester jetons geleverd zijn, terwijl stukken met deze jaartallen niet zijn voor gekomen. Bij de rijke overlevering lijkt het uitgesloten, dat deze door toeval onbekend gebleven zijn. Twee mogelijkheden kunnen ter verklaring van dit verschijnsel overwogen worden: 1. in deze jaren zijn jetons geleverd met beeldenaar en omschriften van algemeenen aard, zooals er tallooze bekend zijn, waarvan de be stemming niet blijkt; 2. in deze jaren zijn de jetons van een vooraf gaand jaar zonder wijziging van beeldenaar en jaartal opnieuw geslagen. Voor de Hllandsche kamer lijkt de tweede verklaring voorshands aannemelijker, omdat njet in te zien is, waarom enkele
15 1 6

) Behalve de hierachter onder nummer IXIII beschreven reeksen: Catalogus no. 48 ( 1 5 0 7 ) : L, MT. Lucas van TeyMngen f 1508. Catalogus no. 49 ( 1 5 0 9 ) : I, Mr. Jan Stalpart of Jacob de Jonge, klerk-ord ; V , M r . Vincent Cornelisz.; G, Mr. Cornelis Boullin; T , Thielman van Dullekem, auditeur. Catalogus no. 5 0 en 51 (waarschijnlijk 1510): G B , Mr. Cornelis Boullin f 1511; T D , Thielman van Dullekem, auditeur. Catalogus no. 77 ( 1 5 5 0 ) , no. 79 noot ( 1 5 5 2 ) , no. 7 8 8 0 ('1555): alle zonder letters. ) V o o r de overige jaren ontbreekt elke vermelding.
1 5 s 1 6

151

malen van het tusschen 1505 en 1548 vaste gebruik de stukken van initialen te voorzien, zou zijn afgeweken. In het algemeen zal echter ook ernstig rekening gehouden dienen te worden met de eerste mogelijkheid. Voor den tijd van Philips II is een geval aan te wijzen, dat voor de Hollandsche kamer een jeton geslagen werd met een algemeenen b e e l d e n a a r ) . Elders, waar het gebruik van initialen niet of zelden voorkwam, zal dit meermalen het geval geweest zijn. Naar alle waarschijnlijkheid zijn verschillende reeksen jetons, welke slechts portret of naaim van den landsheer vertoonen, ten dienste van een der rekenkamers geslagen; voorshands is echter nog niet uit te maken welke dit zijn.
18

) Een post in de rekening van den muntmeester te Hasselt (van der Chijs, De munten van Overijssel, blz. 3 9 1 ) vermeldt negen honderdt coperen pen ninghen, daerop gefigureert staet deffigies van den Coninck ... ende de Coninghinne van Spaengnien, die 'ghedeelt ende gedistribueert zullen werden de voornoemde meesters Bedoeld is kennelijk de jeton met het muntteeken van Hasselt, die de borstbeelden en namen van Philips en Isabella vertoont (Dugniolle, no. 2210; Inv. no. 1 8 2 4 1 8 2 5 ) . 152

1 8

CATALOGUS

I* V z . drie wapenschilden (Holland, Zeeland en Friesland), 1511-21 waarnaast een of twee letters.
(vijfbladig roosje) IVS S V V M (interpunctie lelies) VNICVIQVE (RE)TRIBUITE jaartal

Kz. Bourgondisch kruis door vuurijzer, kroon en keten van het Guldenvlies.
(vijfbladig roosje) HONESTE VIVITE NEMINEM LEDITE (interpunctie: lelies).

Dugniolle n. 940948, 970975, 10011008, 10561059, 11321140. De beeldenaar van de Kz. is dezelfde als die van Catalogus n. 50 en 51. Letter V , Mr. Vincent Cornelisz.: Dugniolle n. 943 ( 1 5 1 1 ) ; Inv. n. 64950 ( 1 5 1 2 ) ; Inv. n. 677 ( 1 5 1 3 ) ; Inv. n. ' 7 2 3 4 (1515); Inv. n. 7989 (1521). Letters C B , Mr. Cornelis Boullin (overleden 1511): Inv. n. 629 ( 1 5 1 1 ) . Letter C, Mr. Claes van Essche: Inv. n. 628 ( 1 5 1 1 ) ; Inv. n. 651 ( 1 5 1 2 ) ; Inv. n. 681 (zilver), 680 ( 1 5 1 3 ) ; Inv. n. 797 ( 1 5 2 1 ) . Letters T D, Mr. Thielman van Dullekem (benoemd 1511): Inv. n. 630 ( 1 5 1 1 ) . Letter T , dezelfde: Dugniolle n. 940 ( 1 5 1 1 ) ; Inv. n. 6467 ( 1 5 1 2 ) ; Inv. n. 6789 ( 1 5 1 3 ) ; Inv. n. 1057 ( 1 5 1 5 ) . Letter I, Jacob de Jonge, auditeur: Inv. n. 627 ( 1 5 1 1 ) ; Inv. n. 648 ( 1 5 1 2 ) ; Dugniolle n. 1005 ( 1 5 1 3 ) ; Inv. n. 722 ( 1 5 1 5 ) ; Inv. n. 8012 ( 1 5 2 1 ) .
De nummers met een ster zijn afgebeeld op plaat 9 . 153

Letter W , waarschijnlijk Vincent Dammasz., klerk-ord : Inv. n. 800 ( 1 5 2 1 ) . Bovendien een exemplaar in zilver van 1513 zonder letters, waarop ingesneden een kat of muis en b W : Inv. n. 682. Voor andere letters: Dugniolle n. 944, 974, 9478, 1001, 1007, 1058 en 1139. II 1521 V z . gelijk vorig nummer. Kz. dubbele adelaar met wapenschild van Oostenrijk voor de borst.
(vijfbladig roosje) HONESTE (interpunctie: lelies). VIVITE NEMINEM LEDITE A 1521

Dugniolle n. 11411143. Letter V , Mr. Vincent Cornelisz.: Inv. n. 804. Letter C, Mr. Claes van Essche: Inv. n. 803. Letters T en I: niet voorgekomen. Letter W , waarschijnlijk Vincent Dammasz., klerk-ord : Inv. n. 8056.
s

III* 1523

V z . dezelfde wapenschilden als op nummer I, straalsgewijze geplaatst, in het midden een letter.

doch

(vijfbladig roosje) IVS S V V M V N I C V I Q V E RETRIBVITE 1523 (inter punctie: lelies).

Kz. zuilen van Hercules, met kroon en spreukband, waarop

PLVS OVLTRE. (kroon) lelies). HONESTE VIVITE NEMINEM LEDITE 1523 (interpunctie:

Dugniolle n. 11671171. Letter V , Mr. Vincent Cornelisz.: Inv. n. 834. Letter C, Mr. Claes van Essche: niet voorgekomen. Letter T , Mr. Thielman van Dullekem: Inv. n.' 832. Letter I, Mr. Jacob de Jonge: Inv. n. 833. Letter W , waarschijnlijk Vincent Dammasz., klerk-ord : Inv. n. 835 en in zilver zonder jaartal op Kz. - n. 836.
s

154

IV*
1 532

V z . Karei V geharnast te paard, rijdend naar rechts.

(Geld. kruis) D A M I C H I VIRTVTEM C O N T R A HOSTES T V O S (inter punctie: blaadje).

Kz. vijf ruitvormige wapenschilden (Holland, Zeeland, Friesland, Utrecht en Overijsel), waartusschen vier of twee letters.
(vijfbladig roosje) SI DEVS N O B I S C V M O C O N T R A N O S 1 5 3 2 (interpunctie: blaadje).

Dugniollen . 12671279. Letters M V C Z , Mr. Vincent Cornelis-zoon: Inv. n. 92730. Letters M C V E , Mr. Claes van Essche: Inv. n. 9402. Letters M I D I , Mr. Jacob de Jonge: Inv. n. 943 (zil ver), 9445. Letters M V D Z , Mr. Vincent Dammas-zoon: Inv. n . 931. Letters G R, Gerrit van Renoy, auditeur: Inv. n. 9 3 7 - 9 . Letters P B , Pieter Bol, auditeur: Inv. n. 936. Letters H V D K, Heyman van de Ketel, klerk-ord : Inv. n. 933 (zilver), 9345. Zonder letters: Inv. n. 932.
p s

V 1538

Geheel als voorgaand nummer, doch omschrift Kz. eindigend met 38. Dugniolle n. 13701372. Slechts bekend met de initialen van de beide auditeurs. Letters G R, Gerrit van Renoy, auditeur: Inv. n. 1036. Letters P B , Pieter Bol, auditeur: Inv. n. 1035. V z . vijf gestyleerde wapenschilden, waartusschen vier of twee letters en een of drie klaverblaadjes.
(vijfbladig roosje) DA PACEM DNE TE(M)PORIS Z ETERNTATIS (interpunctie: klaverblaadje).

VI* 1538

Kz. gekroonde dubbele adelaar en gekroonde lelie, ver bonden door krullen, waarboven 1538.
155

(Geld. kruis) A Q V I L A C U ( M ) (interpunctie: klaverblaadje).

LILIO

PACEM CO(N)VENERVNT

Dugniolle n. 13451353. De voorstelling der Kz. heeft betrekking op de te Nice gesloten wapenstil stand tusschen den Keizer en den Koning van Frank rijk. Voor de namen der functionarissen zie bij nummer I V . Letters M V C Z : Inv. n. 1013. Letters M V C E : Inv. n. 1012. Letters M I D I : Inv. n. 1014. Letters M V D Z : Inv. n. 1018. Letters G R : Dugniolle n. 1353? Letters P B : Inv. n. 1015. Letters H V D K: Inv. n. 10167. Zonder letters: Dugniolle n. 1351. VII* 1539 Vz. een groep groote en kleine vogels, gaande naar links, waaronder vier of twee letters gerangschikt om een ruit of strik.
V O L V C R E S : ornament : V O B I S : ornament : CAVETE.

Kz. dubbele adelaar en (Gallische) haan, beide gekroond.

(vijfbladig roosje) G A L L V S A M I C V S A Q V I L E 1539 klaverblaadje tusschen dubbele punten). (interpunctie:

Dugniolle n. 13751395; van Mieris, III, blz. 9. De voorstelling der Kz. heeft betrekking op den vrede van Toledo tusschen den Keizer en den Koning van Frankrijk. Voor de namen der functionarissen zie bij nummer I V . Letters M V C Z : Inv. n. 1039 (zilver), 1040. " Letters M C V E : Inv. n. 10423. Letters M I D I : Inv. n. 1038. Letters M V D Z : Inv. n. 1047. Letters G R : Inv. n. 10456. Letters P B : Inv. n. 1041. Letters H V D K : Inv. n. 1044. Zonder letters: Inv. n. 10489.
156

VIII* 1542

V z . Karei V geharnast en gekroond, met zwaard en rijksappel, ten halven lijve.

E X V R G E D O M I N E A D I V V A N O S 1542 (interpunctie: klaverblaadje).

Kz. naar links zittende leeuw met bannier van Holland, binnen omheining, waaronder twee letters ter weerszijden van een ruit.
D A VIRTVTEM C O N T R A HOSTES T V O S (interpunctie: klaverblaadje).

Dugriiolle n. 14861496; van Mieris, III, blz. 56. Zie plaat 5, n. 11. Letters M C , Mr. Claes van Essche: Inv. n. 1169. Letters M I , Mr. Jacob de Jong: Inv. n. 1165 (zilver), 11667. Letters M V , Mr. Vincent Dammasz.: Inv. n. 1172. Letters M G , Mr. Gerrit van Renoy: Inv. n. 1170. Letters M Z , Mr. Zeegher van Alveringhe: Inv. n. 1173. Letters H V , Heyman van de Ketel, auditeur: Inv. n. 1168. IX*
1543

V z . gelijk nummer I V , doch omschrift:

(vijfbladig roosje) IN (ornament) PACE (ornament) IN (ornament) IDIPSVM (ornament) 1543.

Kz. drie gestyleerde wapenschilden (Holland, Zeeland en Friesland), waartusschen drie letters.
(vijfbladig roosje) D O R M I A M (ornament) ET (ornament) R E Q V I E S C A M .

Dugniolle n. 15311542; van Mieris, III, blz. 78. Dezelfde reeks met jaartal 1542 (Dugniolle n. 1508:1514, naar van Orden) berust vermoedelijk op onjuiste lezing. Letters M I D, Mr. Jacob de Jonge: Inv. n. 1200. Letters M V D, Mr. Vincent Dammasz.: Inv. n. 1197. Letters M G ' R , Mr. Gerrit van Renoy: Inv. n. 1201. Letters M Z V , Mr. Zeegher van Alveringhe: Inv. n. 1202. Letters M P V , Mr. Pieter van Sinte Pieters: Inv. n. 1198.
1-57

Letters H V D , Heyman van de Ketel, auditeur: Inv. n. 1199. Letters A V L, Aelbrecht van Loo, klerk-ord , na Nov. 1543 auditeur: Inv. n. 1196. Letters R V D, Reyer van der Does, klerk-ord : Dugniolle n. 1535.
s s

X
1544

V z . gelijk nummer I V , doch omschrift:

(vijfbladig roosje) IN EQVITATE V I V I F I C A ME 1 5 4 4 (inter punctie: klaverblaadje).

Kz. de wapenschilden van Holland, Zeeland en Fries land, waartusschen drie letters, gegroepeerd om dat van Gelre.
(vijfbladig roosje) V I N C V L V M C O N C O R D I E DILIGIT DEVS : (inter punctie: klaverblaadje).

Dugniolle n. 15851592; van Mieris, III, blz. 102. Voor de namen der functionarissen zie bij num mer I X . Letters M I D: Inv. n. 1238. Letters M V D: Inv. n. 1241. Letters M G R: Inv. n. 1239. Letters M P D, Mr. Pieter de Sancto Petro: Inv. n. 1240. Letters M H V , Mr. Heyman van de Ketel: Inv. n. 1237. Letters A V L, Aelbrecht van Loo, auditeur: Dugniolle n. 1583? Letters R V D , Reyer van der Does, klerk-ord : Inv. n. 1242.
s

XI* 1544

V z . de wapenschilden van Oostenrijk, Frankrijk en Engeland, straalsgewijze geplaatst.

(vijfbladig roosje) C O N C O R D E S REDDIDIT REGES TERRE DEVS : (interpunctie: klaverblaadje).

Kz. gelijk vorig nummer. Dugniolle n. 15811582; van Mieris, III, blz. 102. De voorstelling der V z . heeft betrekking op de
158

vrede van bekend. Letters M I D: Letters M G R : Letters A V L: XII*

1 545

Crpy. Slechts met enkele Dugniolle n. 1582. Inv. n. 1236. Inv. n. 1235.

initialen

V z . buste van Karei V met lauwerkrans, naar rechts.

(vijfbladig roosje) I N C L I N A C O R M E V M DEVS 1545.

Kz. dubbele adelaar met wapenschild van Holland voor de borst.

(kroon) A D FACIENDAS IVSTIFICATIONES T V A S gevolgd door drie letters.

Dugniolle n. 16051619; van Mieris, III, blz. 109.' Zie plaat 5, n. 8. Letters M 11, Mr. Jacob de Jonge: Inv. n. 1253 (zilver), 12546. Letters M V D, Mr. Vincent Dammasz.: Inv. n. 1262-3. Letters M G R , Mr. Gerrit van Renoy: Inv. n. 1261. Letters M P S, Mr. Pieter van Sinte-Pieters: Inv. n. 1257. Letters M H K, Mr. Heyman van de Ketel: Inv. n. 125960. Letters A V L, Aelbrecht van Loo, auditeur: Inv. n. 1258. Letters A N, Adriaen Numan, auditeur: Iriv. n. 1264. Letters R V D , Reyer van der Does, klerk-ord : Inv. n. 1265. Zonder letters: Dugniolle n. 1619.
s

XIII*
1548

V z . gelauwerde buste van Karei V naar links.

(vijfbladig roosje) C A V R O IMP AV'G PIVS ET FOELIX.

Kz. drie gestyleerde wapenschilden (Holland, Zeeland en Friesland), waartusschen drie letters.
(vijfbladig roosje) RESTITVTO IMP REDIT T R I V M P H ( O ) 1548.

Dugniolle n. 17161737; van Mieris, III, blz. 208. De voorstelling der Kz. heeft betrekking op het einde van den oorlog in het Duitsche Rijk.
159

Letters I D I, Mr. Jacob de Jonge: Inv. n. 1367. Letters M V D , Mr. Vincent Dammasz.: Inv. n. 1377. Letters M G R , Mr. Gerrit van Renoy: Inv. n. 13713. Letters P D S , Mr. Pieter de Sancto Petro: Inv. n. 1370. Letters H V K , Mr. Heyman van de Ketel: Inv. n. 1368 (zilver), 1369. Letters A V L , Aelbrecht van Loo, auditeur: Inv. n. 1378. Letters A N M , Adriaen Numan, auditeur: Inv. n. 1374_5. Letters R V D , Reyer van der Does, klerk-ord : Inv. n. 1376.
s

AANVULLINGEN OP DEEL I (DE M I D D E L E E U W E N ) 14bis. V z . twee vuurijzers, waaronder Kz. gelijk n. 13. Inv. n. 73. Dugniolle n. 113. 30. Die Kz. heeft hetzelfde omschrift als de V z . het Guldenvlies.
BRAB

+ lETTORS * P O V R LES * COPTES EN

30bs. V z . gelijk nummer 30. Kz. twee letters (N en A) door band

verbonden.

(Geld. kruis) Q V I - BIEN IETTERA LE C O M P T E TROVERA.

Inv. n. 719. Dugniolle n. 1049. 60bis. V z . gelijk nummer 60. Kz. gelijk nummer 13. Inv. 1938, n. 204. H. E . v. G.
160

PLAAT

10

11

12

PLAAT

PLAAT

66

67

PLAAT

74

PLAAT 6

PLAAT 7

PLAAT 8

174

PLAAT 9