1

MEKANK METALRJ
DERS NOTLARI
Prof. Dr. Sleyman GNDZ













2
GR

Mekanik metalurji, metallerin d kuvvetler altndaki davranlarn inceleyen bilim
daldr. Bu kuvvetler, bir yap veya makina parasnn kullanl srasnda doabilecei
gibi, bir dkm ingotun hasar grmeden dvlerek ekil verilmesi srasnda da oluabilir.
Birinci durumda metalin dayanabilecei en byk kuvvet, ikinci durumda ise
ekillendirme srasnda gerekecek en kk kuvvetin salanmas iin gerekli olan
scaklk, ekil deiimi hz gibi artlar aranr.

Mekanik metalurji, cisimlerin mukavemeti, elastisite teorisi, plastisite teorisi, malzeme
bilgisi ve metalurji gibi bir ok konunun ierildii bir bilim daldr. Malzemenin homojen
srekli haller iin geerli olan mukavemet prensibleri, malzemenin homojen ve srekli
saylmayaca haller (rnein metalurjik yapnn zamanla ve srekli olarak deitii
metallerin yksek scaklklardaki davranlar, snek-gevrek geii vb.) geerliini
kaybetmektedir. Mekanik metalurjinin ana amac olan mekanik zelliklerin yapsal
zelliklerle olan ilikisinin iyice anlalmasyla, metalleri mekanik zelliklerinin
gelitirilmesi veya en azndan kontrol altnda tutulmas imkan artmaktadr.

Metallerin mekanik davrann belirlemede kullanlan saysal deerler, standartlatrlm
mekanik deneyler yardmyla elde edilmekte, yapsal zellikler ise optik ve elektron
mikroskoplar ile X-nlar analiz cihazlarnda saptanmaktadr.

Bu ders kapsamnda metallerin ekil deiiminin prensipleri ve bunun atomsal
mekanizmalar ksaca gzden geirildikten sonra metallerdeki plastik deformasyon olay
ekme deneyi yardmyla incelenecektir. Bundan sonra, dayanm artrc mekanizmalar,
krlma, yorulma ve snme gibi malzemelerin mekanik zellikleri incelenerek
tasarmlarda gz nnde bulundurulmas gereken noktalar vurgulanmaya allcaktr.






3
2. METALLERDE PLASTK EKL DETRMENN ESASLARI

X-nlar difraksiyon analizleri, metal atomlarnn kristaller iinde, dzenli tekrar eden ve
boyutlu geometrik dzenlemeler iinde bulunduunu gstermitir. Kristal yaplarn
byk ounluu kbik yapya sahip olup yn ve dzlemleri Miller Endisleri ad verilen
saysal deerler yardmyla bulunmaktadr.

2.1. Kristal Yaplar

Hacim merkezli kbik (HMK), yzey merkezli kbik (YMK) ve hegzegonal sk dzen
(HSD) metallerin sahip olduu en nemli kristal kafes yaplardr. Basit kbik kafeste
her kesinde bir atom bulunan kristal yap trdr, ancak kararsz bir dizili tr
olduundan doada buna sahip bir cisim yoktur. Bu nedenle basit kbik kafes zerinde
durulmayacaktr.

2.1.1 Hacim Merkezli Kbik (Body Centered Cubic)

Kelerinde ve merkezinde atom ieren bu kristal yapya sahip nemli metaller olarak;
o-Demir (ferrite), Cr, Mo, V, W, vb.


ekil-2.1. Hacim merkezli kbik kafes (HMK).


4

2.1.2. Yzey Merkezli Kbik (Face Centered Cubic)

Kelerinde ve yzeylerin merkezlerinde atomlar ieren bu kristal yapdaki nemli
metaller olarak; -demir (ostenite), Al, Cu, Ni, Ag, Au, Pb, vb. gsterilebilir.



ekil-2.2. Yzey merkezli kbik kafes (YMK).

2.1.3. Hegzagonal Sk Dzen (Close Packed Hexagonal)

Altgen prizme eklindeki bu yapda atomlar kelerde, temel yzey (basal plane) lerin
merkezlerinde ve orta dzlemde bulunmaktadr. Bu yapya sahip nemli metaller
arasnda; Mg, Zn, Ti, Zr, Be, Cd, vb. saylabilir.



ekil-2.3. Hegzegonal sk dzen (HSD).
5

2.2. Kristal Yap Kusurlar

Teoride kristaller her nekadar dzenli ve tekrar eden yaplar olarak kabul edilseler de
gerekte yaplarnda bir takm kusurlar iermektedirler. Bu kusurlar noktasal
(tek boyutlu), izgisel (iki boyutlu) ve yzeysel ( boyutlu) olmak zere guruba
ayrlmaktadr.

2.2.1. Noktasal Kusurlar (Point Defects)

En basit noktasal kusur ekil-2.4 de grld gibi bir atomun eksik olduu bo kafes
kesidir.Bu tr kusur sv katlarken olutuu gibi plastik ekil deitirme veya yksek
scaklkta sl titreimlerin etkisi ile atomlarn yer deitirmesi sonucu da oluabilirler.
Kafes yapda atomlar aras yeterli boluk varsa araya giren fazla atom (arayer atomu)
noktasal kusur saylr.

yonsal cisimlerde (ionically bonded materials) net elektriksel ykn sfr olmas
zorunludur. Bunlarda zt iaretli iyon ifti (anion and cation) eksik olursa Schottky
kusuru yer deitirmi iyonda Frenkel kusuru oluturur. Noktasal kusurlarn mekanik
zelliklere etkisi nemsiz olmakla beraber elektriksel zellikleri byk lde etkiler ve
ayn zamanda atomsal yaynm kolaylatrr.

6


ekil-2.4. Noktasal kristal yap kusurlar (a) atom boluu, (b) arayer atomu, (c) kk
yeralan atomu, (d) byk yeralan atomu, (e) Frenkel kusuru, (f) Schottky kusuru.

2.2.2. izgisel Kusurlar (Dislokasyonlar)

Dislokasyonlar kristallerde atomsal diziliin bir izgi boyunca bozulmas sonucu oluur.
Atomlar denge konumundan ayrldklarndan izgi evresinde artk gerilmeler doar,
dolaysyla bir miktar potansiyel enerji depo edilir. Dislokasyonlar katlama srasnda
olumakla beraber plastik ekil deitirme srasnda da meydana gelir ve saylar artar.
Dislokasyonlar btn malzemelerde (seramik, polimer, metal vb.) bulunmasna rahmen
zellikle metallerin dayanm ve deformasyonlarnn belirlenmesinde olduka nemlidirler.
Balca iki tr basit dislokasyon vardr; kenar dilokasyonu ve vida dislokasyonu. Gerekte
kristallerde counlukla ksmen kenar ksmende vida nitelikli srekli a biiminde
karmak dislokasyon izgileri bulunur.

a. Kenar Dislokasyonlar (Edge Dislocations)

Kenar dislokasyonlar kayma dzlemi ad verilen bir dzlem zerinde yarm atom
dzleminin yerlemesi sonucunda olumaktadr. Bu ek yar dzlem, kayma dzleminin
7
zerinde kalan kristal blgenin skp arplmasna neden olur. Alttaki blge ise almaya
zorlandndan ekme blgesi meydana gelir. Kenar dislokasyonun oluturduu kusurun
bykl ve yn Burger emberi uygulayarak saptanr. ekil-2.5 de grld gibi x
noktasndan balayp saat ynnde her bir dorultuda eit atom aral kadar ilerlenirse
emberin kapanmad grlr. emberin tamamlanmas iin gerekli olan byklk
Burgers vektryle ifade edilir. Burgers vektr (b) nn boyu atomlar aras uzaklk kadar
olup kenar dislokasyon izgisine diktir ve kenar dislokasyonu kayma ynnde hareket
eder.



ekil-2.5. Kenar dislokasyonu (a) kusursuz kristal, (b) ek yar dzlemin yerlemesi,
(c) burgers evrimi.

Kenar dislokasyonun kayma dzlemi iinde yapt harekete kayma (slip, glide),
dislokasyonlarn hareket ettii dorultuya da kayma dorultusu (slip direction) denir.
Kenar dislokasyonunda kayma olay Burgers vektr ve dislokasyonlarn meydana
getirdii bir dzlem zerinde olur, bu dzlem kayma dzlemi olarak adlandrlr. Kayma
dorultusunun ve kayma dzleminin birleiminden meydana gelen btne kayma sistemi
denir.

8

ekil-2.6. Kayma gerilmesi uygulandnda (a) dislokasyonlar bir Burgers vektr kadar
hareket eder, (b) harekete devam edildiinde bir basamak meydana getirir, (c) kristal
deforme edilmitir.

Dislokasyonlar kayma srasnda kristalin srtnme kuvvetini (Peierls-Nabarro stress)
yenmek zorundadrlar. Peierls-Nabarro stress dislokasyonlarn bir dengeli konumdan
dier dengeli konuma gemesi iin gerekli olan stress dir ve aadaki formlle ifade
edilir.
= c exp (-kd/b)

Burada dislokasyonlar hareket ettirmek iin gerekli olan kayma gerilmesi, d kayma
dzlemleri arasndaki mesafe, b Burgers vektr, c ve k ise malzeme sabiti olarak
adlandrlr.

b. Vida Dislokasyonlar (Screw Dislocations)

Vida dislokasyonu kristalde bir dzlem boyunca ksmen kayma eklinde teleme ile
meydana gelir. Vida dislokasyon izgisi kayan ve kaymayan kristaller arasndaki snr
olarak tanmlanmaktadr. ekil-2.7 de grld gibi bu tip dislokasyonlarda ek yar
dzlem bulunmamakta, ancak kristal yap modelinin n kayarak ekil deiimine
urarken arkas balang konumunu korumaktadr.
9


ekil-2.7. Vida dislokasyonu (a) kusursuz kristal, (b) kristalin kesilip bir atom aral
kadar ayrlmas ve (c) kaymann bir izgi zerinde olutuu vida dislokayonu.

Vida dislokasyonun oluturduu kusurun bykln ve ynn saptamak iin kenar
dislokasyonunda olduu gibi Burger evrimi uygulanmaktadr. ekil-2.7 de grld
gibi evrim tamamlanamamakta ve dislokasyon izgisine paralel bir Burgers vektrne
ihtiya duyulmaktadr. Vida dislokasyonu kayma vektrne (Burgers vektr) paraleldir,
ayrca vida dislokasyonu kayma ynne dik olarak hareket eder. ekil-2.8 bir vida
dislokasyonun kristal yapda hareketini gstermektedir.



ekil-2.8. Bir vida dislokasyonun hareketi.

c. Karmak Dislokasyonlar (Mixed Dislocations)

Kristal iinde kaym ve kaymam blgeler arasndaki snrda ok sayda kenar ve vida
dislokasyonlar beraberce teekkl etmi olabilir. Bu dislokasyonlar saylar oalp
boylar atomsal mertebeye indiinde bu snr artk bir eri eklinde temsil edilebilir.
ekil-2.9a da grld gibi E noktasnda sadece kenar, S noktasnda sadece vida ve
10
dier yerlerde karmak zellikler gsterebilir ve kristal iinde bir yay biiminde
oluabilir.

Kark karakterde bir dislokasyon vida ve kenar bileenlerine ayrlabilir. Eer ekil-2.9b
de olduu gibi XY bir dislokasyon izgisi ise ve kayma vektr b ile u as yapmaktaysa,
bu dislokasyon b
1
ve b
2
dislokasyonlarnn vektrel toplam eklinde tamnlanr.



ekil-2.9. Karmak dislokasyonlar. (a) eri dislokasyon SME, E noktasnda kenar ve S
noktasnda vida dislokasyonudur. (b) XY dislokasyonun b Burgers vektr b
1
ke ve b
2

vida dislokasyonlarna ayrlmaktadr.

d. Dislokasyon A (Dislocation Network)

Geometrik imkanszlklar nedeniyle bir dislokasyon izgisi kristal iinde sona ermez. Ya
kristal yzeyine karak sona erer, ya bir baka dislokasyonla birleerek sona erer yada
kendi zerine kapanarak sona erer. Kristal yzeyine kmas kayma olaynn
gereklemesine, kendi zerine kapanmas ise dislokasyon evrimi oluumuna neden olur.
Eer dislokasyonlar birbirleri zerinde sona ererlerse boyutlu bir dislokayon a
olutururlar. Dislokasyonlarn birleme noktasna Dm Noktas (Node) ad verilir
(ekil-2.10). Bir dm noktasna giren dislokasyonlarn Burgers vektrleri toplam bu
11
noktadan kan dislokasyonlarn Burgers vektrleri toplamna eittir. Dier bir deyile bir
dm noktasnda birleen btn dislokasyonlar zerinde pozitif yn, dm noktasnda
uzaklaan yn olarak alndnda, Burgers vektrlerinin toplam sfr olur. Buna Burgers
vektrlerinin saknm kanunu (Frank Kaidesi) ad verilir.



ekil-2.10. Dislokasyonlarn birleme noktas (Dm noktas)

e. Dislokasyonlarn oalmas

Dislokasyonlar metallerde plastik deformasyonu salayan en nemli faktrlerden birisidir.
izgisel karakterdeki bu yap kusurlar bir gerilme vastasyla kristal iinde hareket
etmeye zorlanmakta, bunun sonucunda da plastik ekil deiimi gereklemektedir.
Dislokasyonlar:

a. Katlama srasnda kristal yap oluurken
b. Uygulanan gerilmenin zorlamasyla
c. Kendini srekli yenileyen mekanizmalar

yardmyla oalrlar. Tavl metallerde 10
4
-10
8
adet/cm
2
olan dislokasyon younluunun
ar plastik ekil deitirme sonucu 10
8
-10
12
adet/cm
2
dzeyine kt saptanmtr.
Frank-Read tarafndan ileri srlen spiral yay biiminde bir model dislokasyonlarn
kuvvet etkisinde ne ekilde oaldn olduka iyi bir ekilde aklamaktadr. ekil-2.11
de grld gibi L boyundaki dislokasyon iki ucundan D ve D
I
noktalarndan ilerlemeye
kar engellenmektedir.Balangta kayma gerilmesi sfr olup arttrlmaya baladnda
12
dislokasyon izgisine dik olarak ilerlemeye almakta, ancak dislokasyonu sabitleyen
engeller buna izin vermemektedir. Bylece ilerleme belirli bir erilik yarapnda dairesel
karakterde gerekleebilmektedir. Erilik yarap R=L/2 olduunda bu harekete kar
koyan kuvvet en byk deeri almakta, bu noktann tesinde ise kararsz hale geerek
dislokasyon halkasnn hzla byyp genilemesine neden olmaktadr. eklin (d)
ksmnda grld gibi byme sonras birbirine temas eden dislokasyonlar ters iaretli
olduklar iin birbirlerini yok etmekte, kristal dzgn hale gemektedir.Bylece halka ile
segment birbirinden ayrlmakta, halka kayma hareketini yapmaya devam ederken segment
dislokasyon halkas retmeye devam eder.



ekil-2.11. Frank-Read kaynanda dislokasyon hareketinin ematik olarak ifade
edilmesi.

Aadaki ekil-2.12 silikon kristali ierisindeki Frank-Read kaynana ok gzel bir
rnek tekil etmektedir. Dislokasyonlarn her iki ucu baka bir dislokasyon a tarafndan
engellenerek Frank-Read kaynanda dislokasyonlarn oluumu ekilden aka
grlmektedir.

13


ekil-2.12. Bir silikon kristali ierisinde Frank-Read kayna.

f. Orowan Dislokasyon evrimleri

Dislokasyonlarn hareketleri (kayma) kristal iindeki eitli bariyerler tarafndan
engellenmeye alr. Bu engellerden biriside ikinci faz paracklardr (keltiler).
Dislokasyonlar eer bu engel zayfsa onlar keserek hareketini srdrmeye alr.
zellikle ikinci faz paracklarnn byk olduu durumlarda (ekil-2.13).



ekil-2.13. Dislokasyonlarn ikinci faz paracklarn keserek yoluna devam etmesi.

Ancak kuvvetli engeller sz konusu ise bu durumda parack etrafnda bir evrim yaparak
hareketlerine devam ederler. Bu ekilde paracklar etrafnda oluan dislokasyonlar
evrimlerine Orawan Dislokasyon evrimleri ad verilir (ekil-2.14).
14


ekil-2.14. Bir dislokasyonun kat, deformasyon edilemiyen ikinci faz parackla
karlatnda evrim brakmas.

2.2.3. Dzlemsel Kusurlar: Yzeyler ve Tane Snrlar

a. Yzeyler

Bir kristal bireyinin yzeyinde bulunan atomlar, iinde bulunan atomlarla edeer
deildir. Yzey atomlarnn yalnz bir tarafnda komular vardr. Bundan dolay yzey
atomlarnn enerjileri daha yksek ve iindekilere gre daha zayf baldrlar. Eer
bunlarn yzeyine bir dizi atom eklenirse bir miktar enerji aa kar. Yzey atomlarnn
sahib olduklar bu enerji fazlal yzey enerjisi olarak adlandrlr. Yzey enerjilerinin
varlna bir kant damlalarn kresel bir biimde bulunma eilimi gstermeleridir.

Cisimler genellikle dk enerjili, dolaysyla daha kararl yap oluturma eilimi
gsterirler. Kresel biimdeki bir sv damlas oval biimdekine gre daha kk
yzey/hacim oranna dolaysyla daha kk yzeysel enerjiye sahiptir.
15
b. Tane Snrlar

Kristal yapl malzemeler sv halden katlarken ayn anda bir ok kristal ekirdei
olumaya balar ve bunlar zamanla byyerek ktleyi doldururlar ve sonuta ok kristalli
(polycrystal) yap meydana gelir. ok kristalli yaplarda taneleri bir birinden ayran
snrlara tane snr ad verilmektedir ve bir yap kusuru olarak nitelendirilmektedir.
Aadaki ekilde tane ve bunlar ayran tane snrlar ematik olarak gsterilmitir.
ekildende grld gibi atomlarn dizilimi tanelerde farkl dorultulardadr.



ekil-2.15. Tane snrlarnn ve snrlara yakn olan atomlarn ematik olarak gsterilmesi.

Tane snrlar birbirine komu iki kristalin dorultularnn yapt ann byklne
gre snflandrlrlar. Eer bu a 10
o
den kkse Kk Al Tane Snr (Low-Angle
Grain Boundary), bu deerden bykse Byk Al Tane Snr (High-Angle Grain
Boundary) olarak adlandrlmaktadr. ekil-2.16 kk al tane snr oluumunu
ematik olarak gstermektedir. Snflandrmaya yol aan a geometrik olarak

tan u = b/D
eklinde belirlenmektedir. Ann ok kk olmas durumunda dislokasyonlar aras
mesafe,
D = b/sinu ~ b/u

16
eklinde tanmlanabilmektedir. Burada b Burgers vektrnn iddetini D ise
dislokasyonlar aras mesafeyi vermektedir. Pratikte kk al tane snrlarna Alt Tane
Snr (Sub-grain Boundary), byk al tane snrlarna da sadece Tane Snr (Grain
Boundary) denilmektedir.



ekil-2.16. Dislokasyonlarn dizilmesinden meydana gelen kk al tane snr.

2.3. Metallerde Plastik ekil Deiimi Mekanizmalar

Metallerin plastik ekil deiiminde; kayma, ikizlenme, tane snr kaymas ve yaynma
srnmesi mekanizmalar etkin rol oynamaktadr.

2.3.1. Kayma

Metallerde plastik ekil deiimine neden olan mekanizmalarn en nemlisidir. Kayma,
atom dzlemlerinden birinin komu atom dzlemi zerinde en az bir Burgers vektr
iddeti kadar telenme hareketi ile gerekletirilir. Kristal yaplar iin kaymann en kolay
gerekletii belirli dzlem ve dorultular vardr. Bunlar kayma dzlemi ve kayma
17
dorultusu adn alarak birlikte kayma sistemini olutururlar. Bunlar ayn zamanda
atomsal younluun en yksek olduu dzlem ve dorultulardr.

Bir YMK kristalinde atomlarn en sk dizildii dzlemler ailesi (111) dir. Bunlarn
zerinde Burgers vektrnn en ksa olduu dorultular [110] ailesine aittir. Buna gre
bir YMK kristalinde en dk kayma direncine sahip edeer kayma sistemleri ailesi
(111) [110] dr. (111) dzlem ailesinde 4 ye ve her ye zerinde [110] doru ailesinden
3 ye bulunduuna gre (111) [110] kayma sistemi ailesinde toplam olarak 12 edeer
kayma sistemi vardr. Benzer ekilde HMK kristallerinde atomlarn en sk dizildii
dzlemler (110) ailesinde ve bunlar zerinde Burgers vektrnn en ksa olduu
dorultular [111] ailesindedir. (110) dzlem ailesinde 6 ye ve bunlarn herbiri zerinde
[111] ailesinden iki doru bulunduuna gre (110) [111] kayma sistemi ailesinde 12
kayma sistemi vardr ve bunlarn kayma direnleri eittir. Aada farkl kristal yaplar
iin geerli kayma sistemlerinin nemlileri verilmitir.

Kristal Yap Kayma Dzlemi Kayma Dorultusu Kayma Sistemi
Says
YMK
Cu, Al, Ni, Pb, Au,
Ag, -Fe

(111)

[110]

4 3 = 12
HMK
o-Fe, W, Mo, Cr, V,
|-Pirin

(110)

[111]

6 2 = 12
HSD
Cd, Zn, Mg, Ti,
Be

(0001)

[1120]

1 3 = 3

Tablo-2.1. Metalik yaplarda kayma dzlem ve dorultular.

Kayma sistemi saysnn ok olmas o metal iin plastik ekil deitirme (kayma)
yeteneinin yksek olduunun bir iaretidir. Bu YMK ve HMK kristal yapdaki
metallerin HSD yapdakilerden daha snek olmasnn nedenidir. Ayrca YMK kayma
18
sistemlerindeki atom dizilii HMK dekinden daha youn olduu iin bu yapya sahip
metaller daha snek davran gstermektedir.

Bilindii gibi plastik ekil deiiminin salanmas iin, malzemenin kayma dayanmnn
zerinde bir gerilmenin uygulanmas gerekmektedir. Kusursuz bir kristalde kayma ancak
atomlar aras ba kuvvetlerini yenerek oluabilir. Ba kuvvetlerinin kaymaya kar
gsterdii dirence teorik veya kehozif mukavemet denir Aada bu mukavemetin
yaklak olarak nasl hesapland gsterilecektir.

a. Kristallerin Teorik Kayma Mukavemeti

Metalik malzemelerin elastik veya plastik ekil deiimine kar olan direnlerinin
atomsal ba kuvvetlerinden kaynakland varsaylarak, ideal bir kafeste plastik ekil
deiimini balatacak teorik gerilmenin bir sins dalgas eklinde deiebilecei
yaklam kullanlmaktadr. Dier bir deyile atomu kararl konumdan karp bir kafes
parametresi kadar teleyebilmek iin gerekli gerilmenin bir sins erisi eklinde
deimesi gerektii varsaylmaktadr. ekil-2.17 de grld gibi atomlararas kuvveti
yenmek iin gerekli kayma gerilmesi 0< x < a/2 aralnda art iaretli olup a/4
mesafesinde t
k
maksimum deerine ular, a/2< x < a aralnda ise iareti eksidir. t nun
x ile deiimi.


ekil-2.17. Kayma oluturmak iin gerekli teorik kayma gerilmesi.
19
t = t
k
. sin (2tx/a)

eklinde yaplabilmektedir. Burada

t = Uygulanan kayma gerilmesi
t
k
= Teorik en byk kayma gerilmesi (kayma dayanm)
x = Atomlarn hareket ettii mesafe
a = Kafes parametresi (dzlemler aras mesafe)


Kk miktarlardaki yer deitirmeler iin

t = t
k
. (2tx/a)

eklinde tanmlanabilmektedir. Hook kanunu uygulanarak kayma gerilmesi iin dier bir
ifade
t = G.

eklinde yazlabilir. Burada kayma birim ekil deiimi (shear strain) = x/a olduundan

t = G.x/a

olur ve her iki kayma gerilmesini veren ifade birletirildiinde

t
k
=

G/2t

elde edilir. Bu sonuca gre teorik kayma mukavemetinin cismin G kayma modlne bal
olduu grlr. ekil-2.17 de grlen kayma mekanizmasna blok kayma mekanizmas
denir. Burada atomlar aras ba kuvvetlerinin toplu halde yenildii ve st grubun alt
gruba gre a atomlar aras uzaklk kadar telendii varsaylyor. Malzemelerin ortalama
kayma modl 710
4
N/mm
2
civarnda olduuna gre teorik kayma mukavemetinin
10
4
N/mm
2
dzeyinde olmas gerekir.
20

Deiik tr kristaller zerinde yaplan deneyler, yukarda tanmlanan teorik
mukavemetlerin deneysel mukavemetlerden 10
2
-10
3
kat daha byk olduunu
gstermitir. Aradaki bu byk farkn ancak kristal yap kusurlarndan zellikle
dislokasyonlardan ileri gelecebilecei aklanmaktadr. Aada eitli metallerin
deneysel ve teorik kayma dayanmlar ile aralarndaki hata oranlar verilmektedir.

Metal Teorik (MPa) Deneysel (MPa) Hata Mertebesi
Demir 3410
3
28 10
3

Aluminyum 1110
3
1 10
4

Gm 1310
3
0.5 10
4


Tablo-2.2. Baz malzemelerin teorik ve deneysel kayma dayanmlar.

b. Kayma Koulu

Tek kristaller zerinde yaplan deneylerde plastik ekil deitirme srecinde kristal
dzlemeleri boyunca yer yer kayma dzlemlerinin olutuu izlenmitir.ekil deitirmi
bir kristalin yzeyi parlatlp dalannca kayma dzlemlerinin kenar olan kayma izgileri
ekil 2-18 de olduu gibi aka grlr.



ekil-2.18. Bir kristalde kaymann dtan grn.

Verilen bir kayma sisteminde dislokasyonlarn harekete geerek kaymann balamas iin
uygulanan kuvvetin o kayma sisteminin kayma dorultusunda oluturduu kayma
gerilmesi bileeninin sisteminin kritik kayma gerilmesine veya kayma direncine eit
olmas gerekir. Buna kayma koulu denir. ekil-2.19 da grld gibi silindir biiminde
21
bir tek kristal gz nne alnarak buna kayma koulu uygulansn. Normal kristalin ekseni
ile u as yapan (h
1
k
1
l
1
) dzlemi ile bunun zerinde [h
2
k
2
l
2
] kayma dorultusundan
oluan bir kayma sisteminin kayma direnci t
k
olsun. Bu kayma sisteminde kaymay
balatmak iin silindirin ekseni [h
3
k
3
l
3
] dorultusunda uygulanmas gereken P kuvveti
kolaylkla hesaplanabilir. [h
2
k
2
l
2
] kayma dorultusu ile as yapan P kuvvetinin bu
dorultudaki bileeni,
T = P.cos dr.
Silindirin taban alan A
0
olduuna gre bununla u as yapan elips eklindeki eik
dzlemin alan
A = A
0
/cosu dr.

T kayma kuvvetinin kayma dzleminde oluturduu kayma gerilmesi

t

= T/A = P/A
0
cosu cos

Burada P/A
0
= o uygulanan eksenel ekme gerilmesidir. Kayma gerilmesi bileeni,

t

= o cosu cos

denklemi ile bulunur. Buna Schmid Kanunu denir. Kayma kouluna gre t kayma
gerilmesi bileenin t
k
kayma direncine eit olmas gerekir. Kaymay balatmak iin
gerekli eksenel gerilme,
o = t
k
/cosu cos

olur. o gerilmesi A
0
alan ile arplrsa kayma iin gerekli P kuvveti elde edilir.
22


ekil-2.19. Bir kristalde mevcut bir kayma sisteminde ekme kuvvetinin oluturduu
normal ve teetsel kuvvet bileenleri.

Basit ekme halinde maksimum kayma gerilmeleri kuvvet dorultusu ile 45C a yapan
dzlemler boyunca etkir ve deerleri eksenel gerilmelerin yarsdr. Btn gerilme halleri,
hidrostatik gerilme hari, daima kayma meydana getirirler. ekil-2.20 de grld gibi
eer kayma dzlemi uygulanan strese (o) dikse, u = 0, = 90, cos = 0 olur, dolaysyla
t kayma gerilmesi sfra eit olur. Bu durumda uygulanan kuvvet veya stres her ne kadar
byk olursa olsun kayma dzleminde kayma olay meydana gelmez ve dislokasyonlar
hareket edemez.



A
0
A=A
0
/cos
P
N
(h
1
k
1
l
1
)
[h
1
k
1
l
1
]
[h
2
k
2
l
2
]
T
[h
3
k
3
l
3
]
23


ekil-2.20. Kayma dzleminin uygulanan strese dik olmas durumu.

Kritik kayma gerilmesi t
k
u faktrlerden etkilenmektedir:

- Kimyasal Bileimi: Malzemenin safl kaybolduka kritik kayma gerilmesi
artmaktadr.

- Dislokasyon Younluu: Dislokasyon younluu azaldka kritik kayma gerilmesi
azalr. Ancak hi dislokasyon kalmamas durumunda (ideal kafes) bu gerilme birden artar
en byk deerine ular.

- Scaklk: Scaklk art kritik kayma gerilmesi deerinin dmesine neden olur.

- ekil Deiim Hz: ekil deiim hz arttka kritik kayma gerilmesi deerleri artar.

2.3.2. kizlenme (Twining)

Kristal yapda kaymann gerekleemedii durumlarda plastik ekil deiimi ikizlenme
mekanizmasyla olur. Kaymada atom dorudan doruya yerdeitirirken ikizlenmede iki
atom arasndaki mesafenin yars veya 1/3 kadar hareket eder. kizlenme srasnda oluan
24
yap, balangtaki yapnn ikiz dzlemi olarak adlandrlan dzleme gre simetrii
durumundadr. Deformasyon ncesinde birbirine komu durumunda bulunan atomlar,
kaymadakinin aksine komuluklarn srdrmektedirler. Aadaki ekil deformasyona
uramam, kayarak ekil deitirmi ve ikizlenme yolu ile ekil deitirmi kristal
yaplarematik olarak vermektedir.

ekil-2.21. ekil deitirmemi, kayarak ekil deitirmi ve ikizlenerek ekil deitirmi
kristaller.

kizlenmede de tpk kaymada olduu gibi ikizlenme sistemleri vardr. Bu sistemler
aadaki tabloda belirtilmitir.

Kristal Yap kiz Dzlemi kiz Dorultusu
YMK (111) [112]
HMK (112) [111]
HSD (1012) [1011]

Tablo-2.3. Metalik yaplarda ikizlenme dzlem ve dorultular.

Kayma mekanizmas ile ikizlenme mekanizmas arasnda u farklar bulunmaktadr.
- kizlenme ile meydana gelen ekil deiimi daha kktr.
- kizlenme yksek ekil deiimi hzlarnda ve alak scaklklarda oluur.
- kizlenme iin gereken gerilme kayma iin gereken gerilmeden daha byktr.
- kizlenme sonrasnda kristal yapda bir ynlenme fark oluur.
- Kayma her iki yne de olabilecei gibi ikizlenmede ekil deiimi ikiz grnts olacak
ekilde snrldr.

Sekil degistirmemis Kayarak sekil degistirmis Ikizlenerek sekil degistirmis
kristal kristal kristal
25
2.3.3. Tane Snrlarnn Kaymas (Grain Boundary Sliding)

Yksek scaklklar ok taneli (polycrystal) metallerin taneleri arasndaki birbirine
tutunmalarn salayan kuvvetin zayflamasna neden olur. Dolaysyla yksek
scakllarda ve dk ekil deiimi hzlarnda taneler birbirleri zerinde kayarak yer
deitirmeye alrlar. Aadaki ekilde de grlecei gibi tane snr ile ekme
gerilmesinin dorultusu 45 yapt zaman bu etki en fazla kendini hissettirir. Yksek
scaklklarda ve dk hzlarda yaplan deneylerde, saf metaller iin, toplam ekil
deiiminin yaklak % 30 nun tane snr kaymasyla gerekletii grlmtr.

o
ekil-2.22. Uygulanan ekme gerilmesi altnda tane snrlarnn kaymas.

2.3.4. Yaynma Srnmesi (Diffusional Creep)

Metal kristalleri, plastik ekil verme scaklnn ok yksek olduu ve ekil deiim
hznn ok yava olduu artlarda kaymadan ok atomlarn uygulanan gerilme ynnde
kristal iinde hareket etmesiyle, dier bir deyile yaynma mekanizmasyla ekil
deitirebilirler.

Bu olay atomlarn kristal iinde gerilme ynnde yaynmalar, boluklarnda hareket eden
atomlarn geride braktklar yerlere doru hareketi eklinde dlnebilir. Bu mekanizma
26
sonunda tane gerilme ynnde uzayarak, aksi ynde ise klmeye alarak plastik ekil
deiimine urar. ekil 2.23 yaynma srnmesini ematik olarak gstermektedir.

ekil-2.23 Yaynma srnmesinin ematik gsterimi.

3. METALLERN PLASTK DEFORMASYONU

ekme deneyi, metallerin mekanik zelliklerinin incelenmesi ve deformasyon srasnda
malzemede meydana gelen elastik ve plastik ekil deiiminin gzlemlenmesinde
kullanlmaktadr. Deneylerle elde edilen gerilme-ekil deitirme erileri malzemelerin
mekanik davranlar ile ilgili ok yararl bilgiler salarlar.

Plastik deformasyon daha nceki konulardanda anlalaca gibi birok paramatreden
etkilenebilmektedir. rnek olarak kristal yapdaki kusurlar, malzemenin kimyasal
komposizyonu, tane ebad, deformasyon scakl ve deformasyon hz plastik
deformasyonu etkileyen nemli faktrlerdir. Bu blmde nce gerilme ve ekil deitirme
kavramlar tantlacak, sonra bunlar arasndaki ilkileri saptayan deneylerle deney
sonularnn deerlendirilmesi ele alnacak.

27
3.1. Gerilme ekil Deiiminin Tanmlar

Malzemelerin plastik davranlar incelenirken para boyutlarndan soyutlamak iin
kuvvet yerine kuvvet iddeti anlamna gelen gerilme, boyutlarda oluan deimeler yerine
ekil deitirme oran gz nne alnr. Gerilme birim alana etkiyen kuvvettir, ekil
deitirme oran da birim boydaki arttr. Gerilme etkisinde malzemelerin boyutlar
deiir; ekme halinde boy uzar, en daralr; basn etkisinde tersi olur, kayma etkisinde
ise yalnz alar deiir. Boyutlardaki deime ekil deitirme oran ile belirtilir. Bunun
iin son boy l den ilk boy l
0
kartlr ve ilk boya blnr, sonular % olarak belirtilir.

ekil-3.1. ekme, basma ve kayma etkisinde boyut deimeleri.

ekme etkisinde ekil deitirmeler (ekil-3.1a):
Eksenel ekil deitirme: c
a
= (l-l
0
)/l
0
= Al/l
0
100 %
Yanal ekil deitirme : c
y
= (d-d
0
)/d
0
= Ad/d
0
100 %

Basn etkisinde ekil deitirmeler (ekil-3.1b):
Eksenel ekil deitirme: c
a
= (h-h
0
)/h
0
= Ah/h
0
100 %
Yanal ekil deitirme : c
y
= (d-d
0
)/d
0
= Ad/d
0
100 %

Kk gerilmeler altnda lineer elastik malzemelerde yanal ekil deitirme c
y
, eksenel
ekil deitirme c
a
ile orantldr ve orant katsaysna Poission oran (v) denir.

v = -c
y
/c
a

28
v bir pozitif malzeme sabitidir c
a
>0, c
y
<0 olduundan yukardaki denklemde yerine
konursa v>0 elde edilir. Basit kayma etkisinde ana boyutlar deimez, yalnz alar
deiir. Kayma ekil deitirmesi dik alardaki deimenin tanjant ile belirtilir. Buna
gre kayma ekil deitirmesi, tan = Ax/h 100 %.

3.2. Gerilme ekil Deitirme Bantlar

Malzemeler dk gerilmeler altnda ounlukla lineer elastik davran gsterirler. Lineer
elastik davranta ekil deitirmeler tersinir olup gerilmeler orantldr. Bu davran
aadaki Hook kural ile ifade edilir.

o = Ec

Burada E elastisite modldr (Youngs modulus), tanm olarak birim uzama iin
uygulanmas gereken gerilmedir. Elastik blgede malzemeler yay gibi davranr,
dolaysyla elastisite modl de yay katsays niteliindedir. Elastisite modl
malzemenin elastik ekil deitirmeye kar gsterdii diren anlamna da gelir. rnein
eliin elastisite modl alminyumunkinin 3 kat kadardr. Buna gre ayn boyutta
alminyum ve elik ubuklara eit yk uygulanrsa alminyum elikten 3 kat daha fazla
uzar.

Lineer elastik malzemelerde t kayma gerilmesi ile kayma ekil deitirmesi orantldr ve
G orant katsaysna kayma modl denir. Kayma modlnn birimi N/mm
2
dir.

t = G

Yukarda gerilme-ekil deitirme bantlar hakknda temel bilgiler verildi. Aada bu
bantlarn saptanmasnda en yararl bilgileri veren ekme deneyi ayrntl olarak ele
alnacak, daha sonra bu deney sonularnn deerlendirilmesine geilecektir.




29
3.3. ekme Deneyi (Tensile Testing) ve ekme Etkisinde Davran

Krlgan malzemeler uygulanan stress altnda plastik deformasyona uramadan birden
bire (cam) yada yava yava (imento) krlma gsterirler. Mhendislik malzemelerin bir
ou bu tip krlgan malzemelerden farkldrlar, nk uygulanan stress karsnda plastik
deformasyona urayarak ekillerini deitirebilirler. Bu yzden mhendislik
malzemelerin ne zaman ve nasl plastik deformasyona maruz kaldnn bilinmesi
malzeme seiminde ok byk bir nem arz etmektedir ve ekme deneyi de bu nemli
bilgilerin elde edilmesinde ok geni olarak kullanlmaktadr.

ekme deneyi genellikle yuvarlak veya dikdrtgen kesitli ubuklar zerinde yaplr.
ekil-3.2 standart ekme deneyi paralarndan birkan rnek olarak gstermektedir.
ekilde gsterilen ekme deneyi paralar ngiliz standard B18 e gre rneklenmitir.




ekil-3.2. ekme deneyi paralar (a) yuvarlak (b) dz (c) delikli dz (d) yuvarlak dili.

ekil-3.3 ise bir ekme deneyi makinasn ematik olarak gstermektedir. Burada tensile
test paras bir piston yardmyla ekilir ve pistona etkiyen yk llr. Ayrca parann
stne tesbit edilen bir extansometre ile de uzamalar llr.

30

ekil-3.3. ekme deneyinin ematik olarak rneklenmesi.

3.3.1 Gerilim Uzama Diyagram

ekil-3.3 de grld gibi ekme deneyi parasna uygulanan F yk etkisinde oluan
gerilme :
o = F/A
0
. Kesit alan: A
0
= td
0
2
/4.
Bu yk altnda ilk boyu l
0
olan ksmda oluan uzama Al dir. ekil deitirme oran (birim
boydaki art):
c = (l-l
0
)/l
0
= Al/l
0.


Yk kademe kademe artrarak elde edilen gerilmelerle ekil deitirmelerin deiimi
ekil-3.4 deki gibi gerilim ekil deitirme diyagramyla gsterilir. Cisimlerin byk bir
ounluunda dk gerilmeler altnda ekil deitirmeler elastik yani tersinedir. Bu
blgede yk uygulannca extansometre ibresi bir art gsterir, yk kalknca geri dner.
Balangta diyagram doru eklindedir, yani gerilmeler ekil deitirmeler orantldr. Bu
orant sabitine elastisite modl (E) denir. Gerilmelerle ekil deitirmelerin orantlln
gsteren o = Ec bantsna daha ncede beriltildii gibi Hook kural denir ve yalnz
linear elastik ekil deitirmeler iin geerlidir. ekilde elastik blgeyi A dan Bye kadar
olan ksm temsil etmektedir.

31


ekil-3.4. Dk karbonlu bir eliin gerilme-ekil deitirme erisi.

st akma noktasnda dislokasyonlarn hareketi arayer atomlar (Cottrell atmosfer)
tarafndan engellenmektedir. Fakat daha sonra uygulanan kuvvetin etkisiyle yeni
dislokasyonlar meydana gelir ve kuvvette bir dme grlr. Plastik olarak deformasyona
uram blge akma uzamasnn (Luders bands) oluumuyla geniler. Bu anlatlanlar,
gerilme ekil deitirme diyagramnda belirtilen B-C ksmn temsil etmektedir.
B noktasndaki yk malzemenin orjinal kesit alanna blnrse (o
a
= F/A
0
) malzemenin
akma noktas bulunmu olur.

Grafikteki C-D ksmnda uygulanan kuvvetle uzama orantl deildir. Kuvvet
kaldrldnda malzeme artk plastik olarak deformasyona uradndan eski ekline
dnmez. Bu blgede dislokasyonlarn younluu artarak malzemede alma sertlemesi
meydana gelir.

D noktas malzemenin maksimum ekme dayanmn (ultimate tensile strength, UTS)
temsil etmektedir. D noktasndaki yk malzemenin orjinal kesit alanna blnrse
(o

= F/A
0
) malzemenin maksimum ekme dayanm bulunur.

Kuvvet artrlmaya devam edilirse uygulanan kuvvet maksimum deerine ulanca (F
m
)
art durur, sonra azalmaya balar (D-E) ve bu anda ubuun bir blgesinde kesitin
32
darald, yani bzld grlr. Maksimum kuvvete kadar olan gerilmeler niformdur,
silindir biimindeki para boyca artp apa darald halde silindir biiminde kalr.
Bzlme baladktan sonra yalnz bu blgede ek uzamalar oluur, kesit gittike daralr,
dier blgelerde ise uzama olmaz, dolaysyla uzamalar niform deildir. Bzlen
blgedeki uzamalar oluturmak iin daha az kuvvet gerektiinden kuvvet dmeye balar
sonunda E noktasnda para koparak ikiye ayrlr. Gerekte bzlmenin olutuu
blgedeki ap ufaldndan, uygulanan kuvvet buradaki kesit alana blnrse ykn
dmedii yani artt grlr.

3.3.2 Doru Gerilme ve ekil Deitirme

ekil-3.4 de gsterilen eri gerilme ve ekil deitirme erisidir. Gerek gerilmeler gerekse
ekil deitirmeler ilk boyutlara gre hesaplanmaktadr. Gerek deerlerin o andaki
boyutlara gre hesaplanmas gerekir. Gerek gerilme ekil deitirme erisi kesikli eri
halinde gsterilmitir.Gerek deerler ekil deitirme sresinde cismin hacminin sabit
kalmas varsaymndan yararlanarak kolaylkla bulunabilir.

Gerek gerilme = o = N/A

Burada N o anda uygulanan kuvvet, A gerek kesit alandr. lk hacim: V
0
= A
0
l
0
, son
hacim: V = A l dir. l
0
ubuun ilk boyu, l ise lme anndaki boyudur.
Hacmin deimemesi varsaymndan, V = V
0
= A
0
l
0
= A l dir. Buradan: A = A
0
.l
0
/l
olarak yazlabilir. Bu deer gerilme denklemlerinde yerine konursa:


Bu bantdan grlecei gibi gerek gerilmeler grnen gerilmelerden byktr. Gerek
ekil deitirme dc
g
, boydaki kk ol art o andaki l boyuna blnerek bulunur.

( ) c + o =
|
|
.
|

\
| A +
o = = o l
l
l l
l
l
A
N
0
0
0 0
g
l
l
d
g
o
= c
33

Toplam gerek ekil deitirme bu banty entegre ederek elde edilir,

Gerek gerilme o
g
nin grnen o gerilmesinden byk, gerek ekil deitirme c
g
nin ise
grnen ekil deitirme c den daha kk olduu kolayca grlebilir. Deneyle saptanan
grnen gerilme-ekil deitirme erisinden hesapla nokta nokta gerek gerilme ekil
deitirme erisi elde edilebilir.

Uygulamada sistemler elastik blgede altrlr, dolaysyla ekil deitirmeler ok
dktr ve ounlukla %0.2 den azdr. Dier taraftan proje mhendisleri hesaplarn
ekil deitirmemi sistemlere gre yaptndan grnen gerilme ekil deitirme erileri
yeterli bilgi salar.

3.4. ekme Deneyi Sonularnn Deerlendirilmesi

Mekanik davran ynnden malzemeler iki snfa ayrlrlar: a) Gevrek malzemeler,
b) Snek malzemeler.

3.4.1. Gevrek Malzemeler

Elastik snrda plastik ekil deitirmeden aniden krlrlar. Gerilme ekil deitirme
erileri eik doru biimindedir. Bunlarda elastik snr, akma gerilmesi ve ekme
mukavemeti eittir. Bzlme olumaz ve pek az bir enerji ile krlr. ekil-3.5 (i) de
krlgan bir malzemenin (cam gibi) gerilme ekil deitirme diyagramn gstermektedir.

( )
|
|
.
|

\
|
= c
c + =
|
|
.
|

\
|
=
o
= c
}
0
g
0
l
l
g
A
A
ln
1 ln
l
l
ln
l
l
0
34


ekil-3.5. Baz malzemelerin gerilme ekil deitirme erileri T = ekme dayanm,
B = krlma dayanm, Y = akma dayanm ve P = proof dayanm.

3.4.2 Snek Malzemeler

nemli lde plastik ekil deitirmeden sonra bzlerek krlrlar. Krmak iin olduka
byk enerjiye ihtiya vardr, tokluklar yksektir. Gerilme ekil deitirme diyagramlar
balangtaki dorusal ksmdan sonra yatklaarak eri biimini alrlar. alma
sertlemesine maruz kalm, sl ileme uygun malzemeler yksek dayanml fakat
ekillendirilebilme zellii dktr. Bu tip malzemeler ekil-3.5 (ii) de grld gibi
ksmen ekillenebilme zellii gsterirler.

Bu arada az karbonlu yumuak eliin gerilme ekil deitirme diyagram olduka
ilgintir. ekil-3.5 (iii) de grld gibi belirgin bir akma basama vardr. Akma
snrna gelince gerilim biraz azalr, akma srecinde yaklak sabit kalr, akma bitince
tekrar artar. Akmann balad gerilmeye st akma, bittii gerilmeye alt akma snr
denir. Akmann balangcnda ekil deitirme %0.2 olmasna karn akma basamann
boyu yaklak %2 kadardr. Yzeyi parlatlm bir yass elik ubuun yzeyinde akma
balangcnda akma izgileri aka grlr. Akma eksene 45 a yapan dzlemler
boyunca etkiyen maksimum kayma gerilmeleri dorultusunda oluur. Yerel olarak
35
balayan akma para boyunca yaylncaya kadar gerilme deimez. Akmadan sonra
gerilmeler artar, eri ykselerek yatklar, bir maksimuma eriince bzlme balar ve
eri azalarak kopma noktasnda sona erer.

ekil-3.5 (iv) de grld gibi ar aluminiyum plastik ekil deitirdikten sonra kopma
noktasnda ok bzlr ve kesit sfra yaklar, %100 e yakn bzldnden tam snek
malzeme saylr. Bakr, bakr almlar, aluminyum alamlar ve eliklerin ou nce
plastik ekil deitirirler, biraz bzldkten sonra koparlar.

ekme deneyi ile elde edilen sneklik ve mukavemetten baka nc nemli zellik
tokluktur. Baz uygulama alanlarnda tokluu yksek malzemelere gerek vardr. ekil-3.6
da eliklerde gerilim ekil deitirme erilerinin C oranna bal olarak deiimleri
grlmektedir.

ekil-3.6. eliklerde C oranna bal olarak gerilme-ekil deitirme erileri.

%0.1 karbonlu yumuak eliin mukavemeti dk olmakla beraber tokluu ok
byktr, arpma halinde byk enerji yuttuktan sonra krlrlar. Yksek karbonlu
eliklerin mukavemeti byk, fakat tokluu ok azdr. Bu elikler ar zorlanmaya maruz
paralarn retimine elverilidir.

rnek Problem:

12 mm apl bir prin ubuk 470 N da kopuyor ve ap 12 mm den 7.4 mm ye dyor.
36
a) Pirincin gerek kopma mukavemetini,
b) Grnen kopma mukavemetini,
c) Bzlme orann (% kesit daralmas) bulunuz.

3.5. Anelastik Davran

Elastik davran gsteren katlarda, gerilim ekil deitirme birbiriyle orantl olduu
kabul edilir, fakat pratikte elastik ekil deitirme uygulanan gerilimle birlikte zamana
baldr. ekil deitirmenin zamana bal olarak ve gerilmenin arkasnda kalarak
olumas anelastisite olarak bilinmektedir. ekil-3.7 de grld gibi elastik snrlar
ierisinde uygulanan gerilme karsnda test paras orantl olarak belli bir noktaya kadar
elastik ekil deiimine urar (c
e
). Bu noktadan sonra ekil deiimi kademeli olarak sabit
bir deere kadar (c
e
+c
an
) ykselir. Gerilim parann zerinden alndnda para tekrar
eski konumuna dner, fakat kk bir miktar ekil deiimi kalr ve bu zamana bal
olarak ortadan kalkar. Herhangi bir zamanda (t) den anelastik ekil deiimi aadaki
formlde ifade edilebilir.
c = c
an
exp (-t/t)
t geveme zaman olarak bilinir. Eer t bykse ekil deiimi ok yava kaybolur. t nun
kk olmas durumunda ise ok hzl kaybolur.



ekil-3.7. Elastik ve anelastik ekil deiimi arasndaki iliki.

37
Dalgal yk (cyclic loading) altndaki malzemelerde anelastik etki titremenin miktarnda
bir dmeye neden olur ve i srtnmeden dolay bir enerji aa karak yok olur.
srtnme (internal friction) genellikle burulma sarkac (torsional pendulum) tarafndan
llr. Kk bir arlk hassas scaklk ayar yaplabilen bir frnn iindeki tel halindeki
ince bir test parasnn ucuna aslr. Arlk ve test paras elastik limit ierisinde burulur
ve ardndan serbest braklr. Burkulmadan sonra parann hareketi zamanla der ve bu
kaydedilir. ekil deiiminin gerilimi arkasndan takip etmesiyle meydana gelen a o
olarak adlandrlr ve tan o i srtnmenin (internal friction) lmdr. Burulmadan
sonra parann hareketi derken bir sins erisi meydana gelir ve bu sins erisinin
byklk oran logaritmik dme olarak adlandrlr ve tan o kk olduunda aadaki
eitlik geerlidir.


Karbon ve azot atomunun oturduu oktahedral boluklar birim kafesin kelerinin ve
yzeylerinin merkezlerindedir. ekil-3.8 de grld gibi eer herhangi bir stress
<100> dorultusunda uygulandnda, oktahedral boluklar z dorultusu boyunca uzarken
x ve y dorultularnda bzlr. Z dorultusu boyunca uzayan oktahedral boluklar arayer
atomlar iin uygun bir yer tekil eder ve eer scaklk uygunsa arayer atomlar bu
boluklara hareket eder. Hareket eden atomlarn says arttka Q
-1
deeride artar.
Uygulanan stressin sresi hareket zamanna eit olduu zaman maksimum i srtnme
elde edilir. Oda scaklnda Q
-1
maksimum deeri 1 saniye sarka sresine eittir. Oda
scaklnn altndaki scaklklarda atomlar sarkan titreimine karn scakln dk
olmasndan dolay hareket edemez, buna rahmen yksek scaklklardada ok
hareketlidirler.

1
log
tan

= Q
dusme

38


ekil-3.8. Uygulanan gerilim karsnda karbon atomlarnn uygun olan oktahedral
boluklarna hareketi.

4. METAL VE ALAIMLARINDA DAYANIM ARTIRICI MEKANZMALAR

Uygulamada belirli bir yk mmkn olduu kadar az malzeme ile tamak hem hafiflik
ve hemde maliyet ynnden nemlidir. Bu nedenle daima elde mevcut malzemelerin
mukavemetini artrma yollar aranmtr. Endstride uzun yllardan beri nedenini bilerek
veya bilmeyerek eitli yntemler gelitirilmi, bunlara dayanarak malzemelerin
mukavemeti artrlmtr. rnein elikleri sertletiren su verme ilemi asrlar nce
uygulanmaya balam, bu ilemin teorik aklamas ancak geen asrn sonunda
metalografi bilimi gelitikten sonra yaplabilmitir.

Malzeme biliminde dayanm, malzemenin plastik ekil deiimine kar gstermi olduu
diren olarak tanmlanmaktadr. Bundan nce bahsedildii gibi metallerde plastik ekil
deiimi olay esas olarak, dislokasyon adn verdiimiz izgisel kusurlarn kristal iinde
ilerlemesiyle meydana gelmektedir. Dolaysyla dayanm, sertlik, sneklik gibi mekanik
zellikler, metallerin i yaplarndaki dislokasyonlarn gerek younluu, gerekse hem
kendileri, hemde dier kusurlarla olan etkileimleri ile aklanma yoluna gidilmitir.
39

Metallerin i yaplarnda bulunan dislokasyonlarn hareketini zorlatracak veya
engelleyecek her trl etken malzemede dayanm artna yol aacaktr. Bunun tersi
olarak dislokasyon hareketlerini kolaylatrc etkenler de dayanm drerek plastik ekil
deiiminin daha kolay gereklemesine olanak salayacaktr.

Metallerde dayanm artn salayan kristal yapdaki dislokasyon hareketlerinin
zorlatrlmas uygulamada balca u mekanizmalarn altrlmasyla gerekletirile-
bilmektedir:
a) Alam sertlemesi
b) kelme sertlemesi
c) Dispersiyon sertlemesi
d) Deformasyon (alma) sertlemesi
e) Tane boyutunu kltme ile oluan sertleme
f) Deformasyon yalanmas sertlemesi (statik ve dinamik)

4.1. Alam Sertlemesi

Kimyasal bileimin deitirilerek dayanmn artrlmas ilemidir. Alam elementinin saf
metal iinde znerek tek fazl bir yap oluturmas durumunda Kat zelti
Sertlemesi (Solid Solution Hardening). kinci bir faz oluturmas durumunda kinci
Faz sertlemesi (Second Phase Hardening) adn almaktadr.

4.1.1. Kat zelti Sertlemesi

Kat zelti sertlemesine neden olan zeltiler Arayer ve Yeralan (ikame) olmak zere
iki eittir. Arayer kat zeltisi, znen atomlarn (solute atoms) zen kafes (solvent
lattice) atomlarna gre ok daha kk olduu durumlarda, kafes iindeki atomlar aras
boluklara yerlemesiyle gereklemektedir. Kafes yapsndaki boluk veya aralklar ok
dar olduundan, ancak yaraplar 1 dan daha kk olan atomlar arayer kat zeltisini
oluturabilirler. rnek olarak karbonun (C) o-Fe iinde znerek oluturduu kat
zelti gsterilebilir.

40
znen atomlarn kristal yapda, zen atomlarn igal etmesi gereken yerlerde
bulunmas durumunda ikame veya yeralan kat zeltisi oluur. rnein, Ag-Au
sisteminde gm (Ag), altn (Au) atomlarnn yerini alabilir veya altnn YMK yaps
deimeden altn atomlar gm atomlarnn yerini alabilir. Ag-Au sistemindeki btn
alamlar YMK yapya sahip olup, gm ve altn atomlar kafes yapsnda rastgele
dalrlar. Alam sistemlerindeki znme araln kontrol eden faktrler
Hume-Rothery tarafndan belirlenmitir. Bu faktrler aada verilmektedir.

a) ki elementin birbiri ierisinde tam olarak znebilmesi iin kristal kafes yaplarnn
ayn olmas gerekir.
b) znen (solute) ve zen (solvent) atomlarn boyutlar arasndaki fark % 15i
gememelidir.
c) ki metalin bir birine kar kimyasal ekicilikleri (elektronegativite) arttka, kat zelti
oluturma durumlar zorlar ve bileik oluturma meyli artar. Genelde, elementler
periyodik tabloda birbirinden uzaklatka kimyasal ekicilikleri artar. Bu nedenle kat
zelti oluturmak iin elementlerin periyodik tabloda birbirlerine yakn olmalar gerekir.
d) znen ve zen metal atomlarnn valans seviyelerin ayn olmas durumunda da her
oranda znerek kat zelti yapma imkan vardr.

Kat zeltiler saf metallere gre daha yksek dayanma sahiptirler. nk znen ve
zen atomlar arasndaki boyut farkll sonucunda oluan kafes arplmalar i
gerilmeleri dourmakta, buda dislokasyonlarn kristal iinde hareketlerini
zorlatrmaktadr. Yer alan ve ara yer kat zeltisi oluumu srasnda meydana gelen
kafes arplmalar ekil-4.1de ematik olarak verilmitir. Sz konusu distorsiyon,
dislokasyonlarn kayma dzlemleri zerindeki hareketini engelleyerek alamn sertlik ve
mukavemetini artrr.

41


ekil-4.1. Yeralan (a) ve arayer (b) kat zeltisinde kafes dzlemelerinde meydana gelen
arplmann ematik gsterimi.

4.1.2. kinci Faz Sertlemesi

Kat eriyik halindeki metal alamlar snrl olup ticari alamlar genellikle birden fazla
faz ieren heterojen bir yapya sahiptirler. ki fazl alamlarn mikroyaplar ekil-4.2de
grld gibi farkl iki grupta toplanabilir.









(a) (b)
ekil-4.2 ki fazl alamlarn mikroyap eitleri; a) Fazlarn yapda ktlesel olarak
dald iki fazl yap ve b) Dispersiyon yaps.

Alamn yapsnda fazlarn ktlesel olarak dald durumda (ekil-4.2 a), ikinci fazn
tana boyutu matris fazn tane boyutu civarndadr. Bu gruptaki alamlara rnek olarak,
ve fazlarn ieren pirin alamlar ile ferrit ve sementit fazlarn ierenelikler


























































42
verilebilir. ki fazl alamlarda rastlanan dier bir mikroyap, ikinci fazn kk
tanecikler halinde matris faz ierisinde dald yapsdr (ekil-4.2 b). Bu durumda
alamn mukavemeti yap ierisinde dalm fazn fiziksel ve mekanik zelliklerine
baldr.

4.2. kelme Sertlemesi (Precipitation Hardening)

Alamlarn sertlik ve mukavemeti, souk deformasyon veya uygun slilemlerle
arttrlabilir. Demir iermeyen alamlarn sertlik ve mukavemetini arttrmak iin
uygulanan yntemlerin banda yalandrma veya kelme sertletirmesi ilemi gelir. Sz
konusu sl ilem, ksmi kat znrlk gsteren yani solvs erisi ieren ve kat
znrl, artan scaklkla artan veya azalan scaklkla azalan alam sistemlerine
uygulanr. Bu sistem, sv durumda birbiri ierisinde her oranda, kat durumda ise ksmen
znen metallerin oluturduu sistemdir. Sz konusu alam sistemlerine ait denge
diyagramlar tektik nokta ierirler. Duralmin (Al-%4Cu) bu alamlara iyi bir rnek
olarak verilebilir. eliklerin ou da yalandrma ilemi srasnda meydana gelen karbr
kelmesi sayesinde sertletirilebilir. zndrme ve yalandrma aamalarndan oluan
yalandrma ilemi ekil-4.3de ematik olarak gsterilmitir. Yalandrma sertletirmesi
iin, uygun bileimdeki bir alam (C) tek fazl (o) bir yap elde etmek amacyla T
scaklna kadar stlr ve alamdaki btn fazlarn tek faz ierisinde znmeleri
salanncaya kadar bu scaklkta bekletilir. Bu ileme zndrme veya zeltiye alma
ilemi denilir. zndrme ileminden sonra alam hzl soutularak (su verme) ar
doymu kat zeltisi elde edilir. Ancak, ar doymuluk kararsz bir durumdur. Ar
doymu kat zeltinin kararl hale getirilebilmesi iin yalandrma ilemi uygulanr.
Yalandrma ilemi, ya oda scaklnda veya oda scakl ile solvs izgisi arasndaki bir
scaklkta gerekletirilir. Oda scaklnda yaplan yalandrmaya doal yalandrma, oda
scaklnn zerindeki scaklklarda yaplan yalandrmaya ise yapay yalandrma denilir.

43

ekil-4.3. zndrme ve yalandrma aamalarn ieren kelme sertlemesi ilemini
gsteren ematik diyagram
Yalandrma ilemi; hazrlk devresi, yalandrma devresi ve ar yalandrma devresi
olmak zere aamay ierir. Kuluka devresi de denilen hazrlk devresinde fazlalk
atomlar biraraya gelip kmeleerek, ilk embriyonu meydana getirirler. Yalandrma
aamasnda ise ekirdekleme mekanizmas daha etkin hale gelir, yani fazlalk atomlar |
faznn ekirdeklerini olutururlar. Yalandrma devresinde oluan ara kristal yaps veya
gei kafesi, matrisin kafes yaps ile badaktr. Bu dnemde kelen faz (|), matrisden
farkl bir kafes parametresine sahiptir. Bu fazn, matris yapsna badak olmas
nedeniyle matrisin kafes yapsnda arplma veya distorsiyon meydana gelir. Kafes
yapsnda meydana gelen arplmann dislokasyon hareketlerini engellemesi nedeniyle, bu
aamada alamn sertlik ve mukavemeti bu dnemde hzl ekilde artar. Yalandrma
srasnda meydana gelen kelme aamalar ekil-4.4de grlmektedir. zndrme ve
su verme ileminden sonra deiik scaklklarda yalandrlan alamlarn sertliinin ve
akma mukavemetlerinin yalandrma sresine gre deiimini gsteren eriler,
ekil-4.5de verilmitir. Al-%4Cu alamnn {dralmin) akma mukavemetinin deiik
yalandrma scaklklanndaki yalandrma sresine gre deiimini gsteren eriler de
ekil-4.6da grlmektedir.

Yalandrma dneminde, kelen fazn kendi kafes yapsn oluturarak matris kafes
yapsndan ayrlmas sonucunda, matris yaps ile badaklk durumu ortadan
kalktndan, matris yapsndaki distorsiyon azalr. Distorsiyonun gittike azalmas
44
nedeniyle alamn sertlik ve mukavemetinde azalma meydana gelir. Alamn sertlik ve
mukavemetinde azalmann meydana geldii devreye ar yalanma devresi denilir.
Devrede, keltiler mikroskop altmda grnr hale gelir. Yalandrma ilemindeki etkin
mekanizma ekirdekleme ve bymedir, mekanizma da difzyona baldr. Dk
scaklklarda difzyon hz dk olduundan ekirdekleme hz da nispeten dk olur.
Ancak, yalandrma sresi arttka oluan ekirdek says arttndan, uzun sreli
yalandrma sonucunda daha yksek sertlik deerleri elde edilir. Yksek scaklklarda ise
difzyon hz yksek olduundan, hem ekirdekleme hz ve hem de byme hz yksek
olur. Bu nedenle, yksek scaklklarda yaplan yalandrma ileminde ksa srede
meydana gelen tane bymesinden dolay alamn sertlik ve mukavemeti azalr.

ekil-4.4. Dzenli bir keltinin oluma aamalar; (a) ar doymu kat zelti, (b) kat
zelti ile badak olan gei kafesi ve (c) kat zeltiden esasta bamsz olan kararl
kelti.

45

ekil-4.5. Ar doymu kat zeltinin sertliinin deiik scaklklardaki yalandrma
sresine gre deiimini gsteren eriler.

ekil-4.6 Al-%4Cu (duralmin) alamnn akma mukavemetinin, deiik yalandrma
scaklklarndaki yalandrma sresine gre deiimini gsteren eriler
Yalandrma srasnda ar doymu durumdaki alamlarn zelliklerinde meydana gelen
deiimleri gsteren eriler ekil-4.7de verilmitir. Yalandrma srasnda meydana
gelen arplma nedeniyle alamlarn sertlik ve mukavemeti artar. Buna karlk,
elektriksel iletkenlik ile sneklik deerleri azalr. Ar yalandrma dneminde ise
arplmadaki azalmaya bal olarak, sertlik ve mukavemet azalrken, elektrik iletkenlii
ve sneklik belirli llerde artar.
46

ekil-4.7. Yalandrma srasnda ar doymu durumdaki alamlarn zelliklerinde
meydana gelen deimeleri gsteren eriler.

4.3. Dispersiyon sertlemesi

Bu mekanizma prensip olarak kelme sertlemesinin ar yalandrlm durumuna ok
benzemekle birlikte, esas olarak ikinci faz paracklar yerine makro-partikllerin matris
faznda fiziksel olarak datlmasndan ibarettir. Dayanm bu partikllerin dislokasyon
hareketlerini engellemeleri neticesinde art gstermektedir. Ancak partikller ile kafes
arasnda bir badakln sz konusu olmamas nedeniyle bu art dk seviyelerde
gereklemektedir.

Alamn mekanik zellikleri partikllerin boyutuna, ekline, hacimsel oranna,
dalmna ve matris faz ile uyumuna bal olarak deimektedir. Bu tr uygulamalara
rnek olarak aluminium iine kartrlan Al
2
O
3
(Almina) partiklleri ve nikel iine
katlan ThO
2
(Thoria) gsterilebilir. zellikle partikllerin yksek scaklklarda dengeli
durum gsterenleri (scaklktan kolay etkilenmeyenler) kullanldnda yksek
scaklklara dayankl metal yaplar elde etmek mmkn olmaktadr.

Gerek kelti, gerekse paracklarla yaplan sertletirmelerde zetle u faktrler gz
nnde bulundurulmaldr:
47
1. Parack veya keltinin sertlii: Sert veya kesilemeyen parack veya keltiler
dayanm daha ok artrr.
2. Parack veya keltinin ekli: Kresel tipteki paracklar dayanm en alt dzeyde
arttrr, disk veya ubuk eklinde olanlarn katks daha fazladr.
3. Parack veya keltilerin bykl: Kk paracklarn yaratt sertlik byk
boyutta olanlara gre daha fazladr.
4. Parack veya keltilerin hacimsel oran: Kritik bir deere kadar artan oranlardaki
parack ve keltiler dayanm arttrc fonksiyona sahiptir.
5. Parack ve keltilerin yapdaki dalm: Eer bunlarn yapdaki dalm homojense
ve birbirleri arasndaki mesafeler kkse dayanm daha yksek oranda artar.

4.4. Deformasyon (alma) Sertlemesi (Workhardening)

Deformasyon kayma yada ikizlenme mekanizmasyla baladnda, deforme edilen metal
sertleerek dayanmnda bir art gzlenir. Bu durumdan sonra deformasyona devam
edilirse uygulanan gerilim karsnda malzeme dayanamaz ve krlr. Bu aamada
malzemenin sertlii ve ekme dayanm en yksek deerlere ularken, ekillendirilebilme
zellii minimumdur. Plastik ekil deiimi yapda peklemeye (strain hardening) neden
olur. Bu ilem hem yeni dislokasyonlarn domas, hemde bunlarn hareketleriyle ilgilidir.
Plastik ekil deiimine uramam, tavlanm durumdaki bir metalin i yapsndaki
dislokasyon younluu 10
6
adet/cm
2
mertebelerinde olup souk plastik ekil deiimi
sonrasnda bu deer 10
12
adet/cm
2
mertebelerine ulaabilmektedir. Younluu artan
dislokasyonlar gerek birbirleriyle gerekse baka engellerle etkileimi neticesinde
pekleme ve buna bal olarak da dayanmda art meydana gelmektedir. Dislokasyonlarn
hareket edemedii yani pekleme hznn sfr olduu durumda metal uygulanan gerilimi
tayamaz ve krlr. Souk ilemde deformasyon miktarna bal olarak malzemenin
mekanik zelliklerindeki deiim ekil-4.8de grlmektedir.
48

Orijinal yap Souk Souk def. Yeniden Yeniden Yeniden Ksmi Tane
deforme olmu ve kristall. Kristall. Kristall. tane by.
edilmi toparlanm balamas devam tamam. bymesi

ekil-4.8. Souk ilem orannn ve souk ilemden sonraki tavlama scaklnn mekanik
zellik ve mikroyapya etkisi.

Souk deformasyon srasnda malzemenin taneleri ekil deiimi ynnde uzayarak
bozulur. Tanelerde dislokasyon younluunun artmasnn yannda birok atom boluuda
meydana gelir. Bunlarn ilerleyen deformasyonla birlikte dahada artmas neticesinde
mikro atlaklar oluur. Dolaysyla metalik malzemelerin souk ekillendirilebilme
yetenei, artan ekil deiiminin sneklii sfra indirmesi neticesinde sona ermektedir.
Bunu nlemek ve daha ileri boyutlarda souk ekil deiimlerine olanak salamak
amacyla tav ilemi (annealing) uygulanr. Bu ilem ile bozulmu yapya ekil deiimi
ncesindeki yap tekrar kazandrlr. Isl aktivasyonun katksyla dislokasyonlar uygun
konumlara gelerek bir birlerini yok ederler ve daha alt enerji dzeyindeki yaplara
dnrler. Souk ekil deiiminin etkilerini yok etmek amacyla yaplan bu tavlama
ilemi uygulanan scakln seviyesine gre blmden oluur:



49
4.4.1. Toparlanma (Recovery or the Relieve of Stress)

Toparlanma atomlarn ok fazla hareket edemedii dk scaklklarda meydana
gelmektedir. Souk ekil deiimi gren malzeme yapsndaki dislokasyonlar daha dk
enerjiye sahip olduklar Poliganizasyon ad verilen bir dzene girerler. Bu ilem sonunda
yapdaki dislokasyon younluu deimemekte, ancak bu dislokasyonlar yeniden
dzenlenmi olmaktadr. Dolaysyla malzemenin sertlii ve ekme dayanm yksek
seviyededir.

4.4.2. Yeniden Kristalleme (Recrystallzation)

Dk scaklklardaki tavlama i stresleri ortadan kaldrmak iin kullanlmasna rahmen
birok tavlama ilemi souk olarak deformasyona uram yaplarn tekrar
kristallemesini iermektedir. Tavlama scakl, ar deformasyona uram bir blgede
yeni bir kristalin (tanelerin) ekirdekten oluup bymeye balad bir noktaya kadar
ykseltilir. Bu ekirdekleme yksek enerjili tane snrlarnda ve dier dislokasyonlarn
skp ilerleyemedii blgelerde meydana gelir. Meydana gelen yeni kristal balangta
ok kk olmasna rahmen souk deformasyon neticesinde distorsyona uram tm
yapy kaplayncaya kadar yavaa bymeye devam eder. Oluan kristaller souk
deformasyona uram ilk yapdaki gibi ynlenmi deildir, eit byklkte bir yapya
sahiptir.

Yeniden kristallemenin balad en kk scaklk yeniden kristalleme scakl
olarak bilinmektedir. Bu scaklk saf metallerde en dk deerdedir, fakat ufak
miktarlarda pislikler bulunduunda nemli derecede ykselmektedir. Kalay ve kurun
normal olarak oda scaklnn altnda yeniden kristallemektedir. Bundan dolay bunlarda
alma sertlemesi oluturmak mmkn deildir, nk souk ekillendirilen malzeme
ilem srasnda yeniden kristallemektedir.

Herhangibir malzemede yeniden kristalleme scakln tam olarak tespit etmek mmkn
deildir. nk yeniden kristallemenin balad scaklk, souk deformasyon miktaryla
ilgilidir. Yksek miktarlardaki souk deformasyon, yapda skan gerinim enerjisinin
yksek olmasna neden olur ve bylece yeniden kristalleme scakl der. Birok
50
metalde, yeniden kristalleme scakl metalin ergime noktasnn 1/3 veya yars
kadardr (Kelvin cinsinden).

4.4.3. Tane Bymesi

Yeniden kristalleen taneler, tavlama scaklnda uzun sre tutulursa veya yeniden
kristalleme scaklnn stndeki scaklklarda tavlanrsa yaynma ile zamanla byrler.
Tanelerin bymesi, tavlama sresi ve scakla baldr. Malzeme yapsnda kk ikinci
faz tanelerinin bulunmas tane snrlarnn hareketini kstlar, dolays ile tane bymesini
geciktirir. Tane bymesi ile malzemenin mukavemet ve sertliinde azalma olur.

4.5. Tane Boyutu Kltme le Oluan Sertleme

Tane boyutunu klterek malzemenin mukavemeti arttrlabilir. Tane boyutunu hzl
soutma veya eitli termo-mekanik ilemlerle kltmek mmkndr. Mukavemet art
u sebeplerle olur;
i) Tane snrlar kaymay nlerler. Dislokasyonlar tane snr engeli ile karlanca hareket
edemezler.
ii) Deformasyon srasnda taneler arasnda uyum salamak, yani bir tanedeki ekil
deiimine bal olarak komu tanelerin ekil deiimine zorlanmas, her tane iinde
kompleks deformasyon gerilmeleri dourur. ekil-4.9 tane snrlarnn dislokasyon
hareketini engellemesini ematik olarak gsterirken, ekil-4.10 gerek demirli malzeme
zerinde tane snrlarnn etkisini gstermektedir.

51
g
r
a
i
n

b
o
u
n
d
a
r
y
slip plane
grain A
g
r
a
i
n

B

ekil-4.9. Tane snrlarnn dislokasyon hareketini engellemesinin ematik gsterimi.





ekil-4.10. Demirli malzemede dislokasyonlarn hareketinin engellenmesi

Tane boyutunun malzemenin mukavemetine etkisi detayl olarak incelenmi olup, tane
boyutu ile akma gerlmesi arasndaki ilikinin aadaki bant ile gsterilebilecei
52
saptanmtr. Bu bant Hall-Petch bants olarak bilinir akma dayanmnn tane boyutu
ile ilikisini vermektedir.

y
: Akma dayanm

0
: Srtnme gerilmesi
d : Ortalama tane boyutu (ap)
ky : Malzeme sabiti

Bileiminde arlk olarak % 70 Cu, % 30 Zn ieren pirin alamnda akma gerilmesinin
tane boyutu ile deiimi ekil-4.11de grlmektedir.















ekil-4.11. % 70 Cu ve % 30 Zn ieren pirin alamnn tane boyutuna bal olarak akma
dayanmndaki deiim.

4.6. Deformasyon Yalanmas Sertlemesi

Yalanma sertlemesi karbon (C) ve azot (N) gibi arayer atomlarnn dislokasyonlarn
hareketini engellemesiyle metal ve alamlarn mekanik zelliklerinin deimesine neden
olan bir mekanizma olarak tanmlanabilir. Deformasyon yalanma sertlemesi statik

o
yield
= o
o
+k
y
d
1/ 2
53
deformasyon yalanmas ve dinamik deformasyon yalanmas olmak zere iki ksma
ayrlmaktadr.

4.6.1. Statik Deformasyon Yalanmas Sertlemesi

Statik deformayon yalanma sertlemesi, plastik deformasyondan sonra meydana gelen
yalanma olarak tanmlanabilir. Statik deformasyon yalanma sertlemesinin etkisi, akma
gerilmesinde bir art ve uzamada bir d olarak grlmektedir. Bu etkilere, hareket
eden dislokasyonlar ve onlar kilitleyen karbon ve azot ara yer atomlarnn neden olduu
kabul edilmektedir.

ekil 4.12de statik yalanma sertlemesi olaynn temel prensibi grlmektedir. Burada;
normalize edilmi yumuak eliin gerilme-uzama diyagram ekil 4.12deki (a) erisinde
grlmektedir. Eer numune akma snrn ap belirli bir oranda plastik deformasyona
maruz kalrsa ve ekme test cihaz durdurulup ardndan fazla bekletilmeden ekme testine
devam edilirse gerilme-uzama erisi farkl bir akma noktas gstermez ve (a) erisini
takip eder. Ancak; numune belirli bir oranda plastik deformasyona uradnda test cihaz
durdurulur ve numune oda scaklnda veya oda scaklnn zerindeki scaklklarda (25-
400C) belli bir sre bekletildikten (yalanma) sonra ekme ilemine tabi tutulursa; ilk
akma noktasna gre daha yksek bir akma noktas olutuu ve gerilme-uzama erisinin
(b) erisini takip ettii grlr.

Akma noktasndaki bu art, statik deformasyon yalanma sertlemesinin en nemli kriteri
olarak kabul edilmektedir. Ayrca statik yalanma neticesinde ekme dayanmnda bir
art, % uzama deerlerinde ise bir azalma meydana gelebilir, fakat bunlar her zaman
olmayabilir. Yalanma sertlemesi olay eliklerin snek/gevrek gei scakln, yksek
scaklk dayanmn, elektriksel ve manyetik zelliklerinide etkilemektedir.


54

Y
1
: n deformasyonla oluturulan gerilmedeki art
Y
2
: Yalanma ile oluturulan gerilmedeki art
Y
3
: Deformasyon ve yalanmadan dolay gerilmedeki art (Y1+ Y2)
U :Deformasyon ve yalanmadan dolay UTSdeki deiim.
e :Deformasyon ve yalanmadan dolay toplam uzamadaki deiim.

ekil-4.12. Statik yalanma sertlemesinin temel prensibi.

4.6.2. Dinamik Deformasyon Yalanmas Sertlemesi

Dinamik yalanma sertletirmesi, plastik deformasyon esnasnda meydana gelen yalanma
olarak tanmlanabilir. Dinamik yalanmann dk karbonlu eliklerde en ok grld
scaklk aral 150C250Cdir. Bu scaklk aralnda meydana gelen dinamik
yalanma olay mavi krlganlk etkisi olarak adlandrlmaktadr. Mavi krlganlk, C ve N
atomlarnn yksek scaklkta dislokasyonlarn hareketini engellemesinden dolay
olumaktadr. C ve N atomu iermeyen eliklerin ekme dayanmlar 25-500C aralnda
yaplan scak ekme testlerinden sonra dzgn olarak derken; C ve N ilavesi,
100350C scaklk aralnda yaplan testlerde dayanmda art salamaktadr. Azot
dk scaklklarda (25-200C) karbona gre daha yksek znrle sahip olduundan
dinamik yalanma sertlemesinin olumasna neden olur. Fakat 200C zerindeki
55
scaklklarda karbon, znrlnn artmasndan dolay dinamik yalanma
sertlemesinin olumasnda balca rol oynar.

Yksek scaklklarda yaplan ekme testi sonucunda gerilme-uzama diyagramnda grlen
testere dii (zig-zag) akma davran ve alma sertlemesi oranndaki art dinamik
yalanma sertlemesinin nedeni olarak kabul edilmektedir. Ancak baz durumlarda, testere
dii (zig-zag) davran grlmezken yalanma sertlemesi oluabilir. Yaplan
almalarda, karbonlu eliklerde testere dii davran olmadan da yalanmann
oluabilecei gsterilmitir. ekil 4.13de grld gibi oda scaklnda yaplan ekme
testleriyle, yksek scaklklarda yaplan ekme testleri kyaslandnda; akma noktasndan
itibaren maksimum ekme noktas arasndaki blgede bir dikleme olmas alma
sertlemesinin bir gstergesidir. Bu ekilde artan bir alma sertlemesi oran dinamik
yalanma sertlemesinin bir belirtisidir.

Dinamik yalanma sertlemesi, ekme testi srasnda scakln etkisiyle hareket eden
dislokasyonlar ile ara yer atomlarnn etkileiminden kaynaklanmaktadr. Yalanma,
sadece dislokasyonlarn serbest hareketi esnasnda deil, ayn zamanda bekleme sresi
olarak bilinen ve dislokasyonlarn geici olarak kayma dzlemindeki blgesel engellerde
tutulduu sre boyuncada ortaya kt ileri srlmtr.



ekil 4.13. Dinamik yalanma sertlemesi neticesinde vanadium mikroalam eliinin
kuvvet-uzama diyagramnda scakla bal olarak meydana gelen deiim.
56
C, eliklerde yalanma sertlemesine neden olmaktadr, ancak dk scaklklarda ferritte
znrlnn dk olmas nedeniyle N ile karlatrldnda 0200C scaklk
aralnda ok daha az yalanma sertlemesi oluturur. Bunun yannda elik, stenit
blgesinden hzl bir ekilde soutularak karbon kat zelitide kalm ise; dk
scaklklarda dinamik yalanma sertlemesi ortaya kabilir. Karbon nedeniyle meydana
gelen yalanma sertlemesi, azot tarafndan meydana gelen yalanma sertlemesi kadar
kolay ortaya kmamaktadr. Yalanma scakl deitike baz istisnalar olabilir, fakat
dk scaklklarda bu durum olduka geerlidir.

5. KIRILMA MEKANZMALARI

Kat bir cismin gerilmeler altndaki iki veya daha ok paraya ayrlmas olay krlma
olarak adlandrlr ve genellikle gevrek ve snek olarak iki grupta ele alnr. Snek
krlma, atlan olumas ve bymesinde nemli lde kalc ekil deiiminin
grld krlma trdr. atlak, boluklarn olumas ve birlemesi ile meydana gelir
ve yava ilerler. Krlma yzeyi mat ve lifli bir grnmdedir. Gevrek krlmada ise atlak
byk bir hzla ilerler ve kalc ekil deiimi nemsiz dzeylerde olur. Ayrlmalar ok
taneli bir yapda her tanenin en dk dayanml kristallografik dzleminde oluur ve
krlma yzeyi parlak ve taneli bir grnmdedir. Gevrek krlmann dier bir trde
taneler aras krlmadr ve tane snrlarnn krlgan bir yapda olmas halinde grlr.
ekil-5.1 Snek ve gevrek krlma gsteren malzemelerin makro yapsn gstermektedir.









(a) (b)
ekil-5.1 Metalik malzemelerin krlma yzeyleri, a) snek krlma (cup-cone, anak-koni
kuvvet krlma yzeyine 45
o
) b) gevrek krlma (kuvvet krlma yzyine 90
o
)
57

Gevrek olarak tandmz malzemelerin yannda, klasik ekme deneyinden snek olarak
tandmz malzemelerde de gevrek krlma grlebilir. Gevrek krlmann olumasna
neden olabilecek faktrler arasnda aadaki hususlar sralanabilir.

a) ok eksenli gerilme durumlar (entik)
b) Hzl zorlamalar (darbe)
c) Dk scaklklar

Gevrek krlma nceden farkna varlmasna imkan olmadan ve byk bir hzla
olutuundan en tehlikeli krlma trdr. Gemite bu nedenle ortaya kan hasarlarn
ou bir facia ile sonulanm, ancak o yllarda bu olaylar mhendislik tasarm hatas
olarak grlmtr. Daha sonra malzemelerin gevrek krlma davranlarnn pek iyi
bilinmedii farkedilerek, konuya byk nem verilmi ve asrmzn ikinci yarsnda
KIRILMA MEKANII olarak adlandrlan yeni bir bilim dal gelitirilmitir.

5.1. Krlma Mekanii

Tm mhendislik malzemeleri, mikroskobik boyutlarda dahi olsa, atlak ierirler.
Malzemelerin kullanm sresince bu atlaklar ilerler, birbirleriyle birleirler ve gzle
grlebilecek boyutlara ularlar. Yaplarn gvenilirliinin salanabilmesi iin,
atlaklarn ne durumda ve ne zaman byyeceinin, ilerleyeceinin ve kritik boyutlara
ulaacann incelenmesi gerekir. Bunlar, krlma mekaniinin temel konulardr. Krlma
mekanii esasen u temel sorularn cevaplandrlmasna yardmc olur.

atlak byyecek mi?
Bir atla ilerletmek iin gerekli minimum enerji nedir?
Kritik atlak uzunluu nedir?
atlak, kritik uzunlua ne kadar zaman sonra ular?
atlak kararsz bir ekilde ve hzl m, yoksa kararl ve yava m ilerleyecek?
atlak yava ve kararl bir ekilde ilerleyecekse, hangi hzda ilerleyecek?


58
5.1.1 Krlma Teorileri

1920 ylnda Griffithin ideal gevrek bir cisim iin ortaya koyduu kriterler krlma
mekaniinin temelini oluturmutur. Griffith, cisimlerin kk atlaklar ierdiini ve
bunlarn bymesi iin yeni yzeylerin yaratlmas gerektiini, gereken enerjinin ise
atlan bymesi ile serbest kalan elastik enerji tarafndan salandn savunmu ve
Bir atlan bymesi ancak bu srada serbest kalan elastik enerjinin yeni yzey
yaratmak iin gerekli yzey enerjisine eit veya daha fazla olmas halinde
gerekleebilir kriterini ortaya koymutur. Griffith tarafndan nerilen eitlik aadaki
gibidir.

= (2E
S
/ c)
1/2


Bu eitlik atlan boyutuna (c) bal olarak, atlan ilerlemesi iin gerekli olan
gerilmeyi verir. Griffitin eitlii krlma dayanmnn atlak boyuna (c) bal olduunu
gstermektedir. Bu eitlik, cam gibi krlgan malzemelerin krlma dayanmnn
belirlenmesinde baarl bir sonu vermektedir. Metal malzemelerde baz durumlarda
gevrek bir davran sergilemekle beraber kopmadan nce ok azda olsa plastik
deformasyon sergilerler. Bu nedenle Griffit eitlii plastik deformasyon gsteren metal
malzemelere uygulanmaz. Orowan, Griffithin eitliine
p
(atla yaymak iin gerekli
olan plastik deformasyon) terimini ekleyerek aada belirtilen eitlie dntrmtr.

= (2E (
S
+
P
) / c)
1/2

= (E
P
/ c)
1/2


Bu eitlik, belli oranda plastik deformasyon gsteren malzemelerin krlmas iin gerekli
olan gerilmenin hesaplanmasnda kullanlr. Krlma aamada meydana gelmektedir;

Dislokasyon ylmasn oluturmak iin plastik deformasyon uygulanmas.
atlaklarn olumas,
Oluan atlaklarn ilerleyerek krlmann gereklemesidir.


59
5.1.2 Krlma Tipleri :
Mikroskopik adan incelendiinde; malzemeyi meydana getiren bir tanenin krlmas,
kristallografik dzlemler zerinde veya kristallografik dzlemleri kesen atomlar aras
ban kopmas yani atomlar aras kohezyon kuvvetinin sfra inmesi sonunda olur.
Malzemelerin krlmas mikroskopik adan farkl ekilde, aadaki gibi
snflandrlabilir.
a) Klivaj Krlmas (Cleavage Fracture) :
Krlma, klivaj dzlemleri diye bilinen belirli kristallografik dzlemler boyunca meydana
gelirse, buna klivaj krlmas denir. Klivaj dzlemleri en dk yzey enerjisine sahip
dzlemlerdir. Bu tip krlma, klivaj dzlemine dik normal gerilmelerin kritik bir deeri
amas ile klivaj dzlemine dik atom balarnn koparlmas sonucunda olur. Tek eksenli
gerilme halinde atlak ekme ynne dik olarak ilerleme eilimi gsterir, bu sebeple de
klivaj krlmalar dz bir grnm gsterir. ok taneli malzemelerde, klivaj dzlemlerinin
oryantasyonu her tanede farkl olup, bir taneden dier taneye geildike ekme
dorultusuna dik olmayacaktr. Dolaysyla bir tane boyutundan daha byk mesafelerde
klivaj krlmas dz grnm gstermeyecektir, tane deitike yn deitirecektir.
Malzemelerin gevrek krlmas, genellikle klivaj krlmas eklinde olur. Klivaj krlmas
granler veya kristalin bir grne sahiptir, nk bu tip krlma her bir tane ierisindeki
bir dzlemde meydana gelir. Klivaj krlmasnda genellikle tanelerin ekli bozulmaz ve
yzeyin grn dzdr, krlma yzeyi ok iyi yanstr ve parlak olarak grnr.
ekil-5.2 orta karbonlu vanadyum mikroalam eliinden elde edilen klivaj krlmay
gstermektedir.

60

ekil-5.2 Klivaj krlma tipi sergileyen orta karbonlu vanadyum mikroalam elii.
b) Kayma Krlmas (Dimpled Rupture) :
Kayma krlmas, kayma gerilmesinin kritik bir deeri amas ile atom dzlemlerinin
kaymas srasnda atom balarnn kopmas suretiyle meydana gelir. Atom balarnn
kayma ile kopmas sonucunda meydana gelen bu krlma, blgesel homojen olmayan
plastik deformasyon ileminden ibarettir. Metalik malzemelerde plastik deformasyon,
kaymaya kar direnci az olan atom dzlemlerinin kaymas ile meydana gelir. Bu
dzlemlere kayma dzlemleri ad verilir. Metalik malzemelerde kayma atlaklar
maksimum kayma gerilmesinin bulunduu ksmlarda ilerleme eilimi gsterir. atlan
takip ettii yol ykleme ekline, i gerilmeler meydana getiren faktrlere ve matris
yapsna baldr. Bu tip kopma, atlak ilerleyii makroskopik olarak ekme ynne dik
olduundan normal kopma veya krk yzeyi grn lifli olduundan lifli krlma adn
alr. Mikroskopik olarak, atlak ekme ekseni ile 45 lik a yapan dzlemlerde
ilerleyerek kayma krlmasn meydana getirmitir. ekil-5.3 snek krlma davran
gsteren ift fazl eliin krk yzey resmini gstermektedir.

61


ekil-5.3. Snek krlma davran sergileyen ift fazl elik.
Krlma, tane snrlarndan veya taneleri keserek olu ekline gre taneler aras krlma
(intergranler krlma) ve taneleri keserek krlma (transgranler krlma) eklindede
snflandrlabilir. ekil-5.4 taneler aras krlma ve taneleri keserek krlmay ematik
olarak gstermektedir.

ekil-5.4. Taneler aras krlma ve tanaleri keserek krlmann ematik gsterimi.

5.1.3. Krlma Tokluu

Yk altnda malzemenin atlak yaylmasna kar direncinin say ile ifade edilmesidir.
Aadaki forml ile gsterilir. K s byk olan malzemeler atlak yaylmasna kar
daha direnli olacaklardr.
K = (.a)
1/2


62
Krlma tokluunun belirlenmesinde eitli lme metodlar kullanlmaktadr. Bunlardan
bir tanesi plane strain (dzlem ekil deitirme) krlma tokluu (K) metodudur. Bu
deney iin birka tip numune kullanlmasna karlk en nemli iki tanesi, a) C-T
(Compact tension) ve b) 3 noktadan eme numunesidir. ekil 5.5 krlma tokluunun
belirlenmesinde kullanlan numuneleri gstermektedir. Bu numuneleri kullanarak yaplan
krlma tokluu testinde kuvvet-atlak almas (P-V) erisi izilir. Bu eriler atlan
nasl yayld konusunda bilgi verir


(a) (b)
ekil-5.5. Krlma tokluunun belirlenmesinde kullanlan numuneler, a) C-T numunesi ve
b) 3 noktadan eme numunesi.

6. MALZEMELERN SRNMES

Srnme testi, bir numuneye sabit bir yk uygulanmasyla oluan uzama veya gerinme
miktarnn zamana gre deiiminin incelenmesiyle yaplabilir. llen uzama veya birim
uzamann zamana gre deiimini gsteren eriler izilir. Eri zerinde blge grlr:

a) Birinci srnme blgesi
b) kinci srnme blgesi
c) nc srnme blgesi

Srnme olaynda iki mekanizmann etkin olduu dnlmektedir. Bunlardan biri
pekleme dieri ise toparlanmadr. Birinci srnme blgesinde pekleme hz toparlanma
63
hzndan yksektir. Srnme hz gittike azalr. kinci srnme blgesinde pekleme ve
toparlanma hzlar yaklak olarak birbirine eittir. nc srnme blgesinde boyun
verme balar ve gerek kesit alan azalr. Yumuama hz pekleme hzn geer. ekil
deitirme hz numune krlncaya kadar srekli art gsterir. Tane snrlarndaki mikro
atlaklar, boluklar ve birok metalrjik etkiler de bu sreci hzlandran faktrlerdendir.
ekil 6.1; srnme mekanizmasnn gerinim ve zaman parametrelerine bal olarak
tanmlamaktadr.


ekil-6.1. Srnme deneyi sonucu elde edilen srnme grafii.

Erinin herhangi bir noktadaki eimi srnme hzn verir. Tipik srnme erisi balca
blgeden ibarettir. I. blgede numune ykn etkisiyle aniden uzar ve yle ki II.
Blgede bu hz minimum olup sabit kalr. III. blgede ise, srnme hz tekrar artar ve
neticede malzeme kopar. Yksek gerilme ve scaklk, srnme hznn artmasna sebep
olurlar. Dk deney scaklklarnda kopma tane iinde (transgranler), yksek
scaklklarda ise tane snrlarnda (intergranler) olur. Her iki olayn beraber grlecei
scakla ekikohezif scaklk denir. Srnme olaynda, malzemenin ekil deitirmesi
ve ekil deiiminin sebep olduu deformasyon sertlemesi birbirlerine ters ynde etki
ederler. Ekikohezif scakln altnda, deformasyon sertlemesi hakim olmaya
altndan, srekli bir srnme olay ancak uygulanan gerilmenin deformasyon
sertlemesini yendii durumlarda grlr. Belirli bir scaklk iin bilinen srnme
64
zelliklerinden faydalanarak, baka scaklklardaki srnme zellikleri hakknda fikir
edinebilmek iin Larson ve Miller bantsndan faydalanlr. Bu bantnn karlnda
srnme olaynn kinetiinden faydalanlmtr. Herhangi bir olayda (rnein srnmede)
hz syle ifade edilmitir.
Srnme hz = A . exp (Q/RT)
Larson ve Miller bants ise yledir:
T(C+log t) = sabit, T = mutlak scaklk, C = malzemeye ait sabit olup birok malzeme iin
bu deer 20 dir. T = zaman'dr.

6.1. Srnme Hasarlar

Srnme hasarlar analiz edilirken eitli laboratuvar teknikleri kullanlmaldr. Bunlar;
a) Gzle, bytele veya mikroskop ile byterek inceleme yaplmas
b) Hasar yzeylerinden alnan optik mikroskop resimlerinin incelenmesi
c) Hasar yzeylerinden alnan elektron mikroskop resimlerinin incelenmesi
d) Gerekirse tahribatsz muayene, kimyasal analiz, artk gerilme lm, eitli
fazlarn mikro analizi, i yap incelemeleri yaplmaldr.

ekil 6.2 uak trbin kanadnda taneler aras atlama ve tipik srnme deformasyonunu
gstermektedir.



65


ekil-6.2. Uak trbin kanadnda taneler aras atlama ve tipik srnme deformasyonunu.

7. MALZEMELERN YORULMASI
Tekrarl zorlamalar altnda malzemenin mukavemeti azalr, ekme mukavemetinin ok
altndaki gerilmelerde krlma oluabilir. Buna neden olan yorulma olaydr. Yorulma
krlmas gevrek trde olduundan nerede ne zaman olacan kestirmek zordur. Gemite
birok kazalara neden olduundan zerine youn almalar yaplm ve halende
yaplmaktadr. Bununla beraber ok deiik etkenlerin rol oynad bu kark olay
yakndan tanmlamakla yorulma krlmalarn nlemek mmkndr.
Yorulma krlmas yzeyin ilgin bir grn vardr. Yzeyde atlan balad yorulma
oda ile onu evreleyen midye kabuunu andran ayn merkezli eriler ve bunlarn
yannda taneli bir blge grlr. atlak zamanla yava yava ilerlerken karlkl
yzeylerin srekli birbirine srtnmesi sonucu yorulma krlmas yzeyi parlak grnr.
atak ilerleyip geri kalan dolu kesit normal yk tayamaz hale gelince ani krlma
meydana gelir ve krlma yzeyi taneli grntedir.

66
zellikle metalik malzemelerin krlmasnn en nde gelen etkeni olmas nedeniyle
yorulma olay ok nemlidir. Yorulma kopmasna urayan paralara rnek olarak miller,
balant ubuklar ve dililer gibi hareketli paralar gsterilebilir. Makinelerdeki
hasarlarn yaklak % 80nin yorulma kopmalarndan kaynakland dnlmektedir. Bu
tr hasarlar polimer ve seramik (cam hari) malzemelerde de ortaya kabilmektedir.

Yorulma olay aamada deerlendirilebilir:

1. atlak Balangc: Genellikle yksek gerilme ylmalarnn olutuu blgelerde veya
kristal yapdaki hatal noktalardan atlak balar.

2. atlak ilerlemesi: atlak genellikle yzeyden balayp, kayma hatlar ile orta ksmlara
iletilir. Ayrca, malzeme iinde mikro atlaklar var ise ve atlak ucunda oluan gerilme
ylmas atla ilerletebilecek seviyede ise atlak ilerler. Uygulanan gerilme atlan
ilerlemesi iin yeterli deilse malzeme yorulmaz. Gerilme atlan ilerlemesini
salayacak kadar byk ise atlak gevek yerlerden ilerler. Bylece ypranma yava yava
tm keside yaylr. Ayrca byk ve haber verici bir uzama veya bzlme grlmez.

3. Krlma: Ypranma nedeniyle ayrma yeter derecede ilerledikten sonra kesidin geri
kalan ksm yk tayamaz hale gelir ve malzeme aniden kopar.

Yorulma olay malzemede nemli bir plastik ekil deiimi yapmadndan ve uyar
vermeden elastik limitin altndaki gerilmelerde malzemenin ani olarak gmesi nedeniyle
tehlikelidir. Bu tip gevrek krlma olaylarna elik kprlerde, kt yolda giden
arabalarda, uak kanatlarnda rastlanabilir.








67
7.1. Yorulma Mukavemetine Etkiyen Etkenler
Yorulma mukavemetine etkiyen balca etkenler vardr bunlar; parann yzey ileme
kalitesi, scaklk, evrenin kimyasal etkisi, frekans ve gerilme koullar olarak sralanabilir
Gerilme koullar sabit kald zaman yukardaki ilk drt etkenin yarataca sonular ayr
ayr saptanabilir. Bunlarn yannda ayrca gerilme koullar da yorulma mukavemetine
etkir. zellikle ok eksenli gerilme hallerinin getirecei ekil deitirme kstlamalar
malzeme mrn arttrc ynde etkiler.
Yorulma atla ou zaman yzeyde balayp ieriye doru yayldndan yzey ileme
kalitesinin nemi byktr. Yzeydeki przler entik etkisi yaparak atlak oluumunu
kolaylatrr. Yzey ileme kalitesi arttka yorulma mukavemeti byr. Scaklk
genellikle mukavemetleri azaltc ynde etkilediinden yorulma mukavemetinin de
azalmas doaldr.
Normal koullarda frekansn yorulma mukavemetine etkisi nemsizdir. Bundan dolay
yorulma deneylerinde deney sresini ksaltmak iin yksek frekansl gerilme uygulayan
deney makineleri tercih edilir. Hidrolik yorulma makineleri 50 Hzi gemedii halde
elektromknatslarla kuvvet uygulayan makinelerde bu deer 400 Hze kadar
kartlmtr. ok yksek frekanslarda plastik ekil deitirme iin daha az zaman
kaldndan genellikle yorulma mukavemeti yaklak %10 kadar artar.
Deiken gerilme altnda evrenin kimyasal etkisi daha iddetli olur, dolaysyla yorulma
mr ksalr. Uygulamada korozyon yorulmas nemli sorun yaratabilir. Ayrca korozif
bir ortamda demir esasl alamlarn S-N diyagramlarnn srekli azald grlmtr.

7.2. Yorulma Krlmasnn Oluum ekilleri

Yukardada bahsedildii gibi yorulma zorlamalar altnda oluan malzeme hasarnda 3
ayr aama vardr. Bunlar; atlak oluumu, atlak ilerlemesi ve krlmadr. Bu ilk iki
aama arasndaki snr belirlemek, yani hangi boyuttaki bir ayrlmann atlak olarak kabul
edileceini tanmlamak zordur. Yorulma mr iinde atlak balangc ve ilerlemesinin
paylar ok farkl olabilmektedir. Tok malzemelerde atlak oluumu mrn yaklak %
68
10nu, atlak ilerlemesi ise % 90n kapsar. Gevrek malzemede ise bu oranlar tam tersi
olabilir.

letme zorlamalarnn neden olduu bir krn yorulma atla blmnde farkl tonlarda
blgeler ve izgiler grlr. Bu duraklama izgileri iletme yknn deiimi veya
makinann durmas gibi durumlarda atlak ilerleme hzlarnn deimesi ve dolaysyla
atlak ularndaki oksidasyonun farkl iddette olmasndan ileri gelir, evrim izgileriyle
kartrlmamaldr. Zorlamann tr krlma yzeyinin konumundanda anlalabilir.
Yorulma atla hemen hemen her zaman (alminyum alamlarnda baz istisnalara
raslanmtr) en byk normal gerilmeye dik olarak oluur.

ekil 7.1 a-fde ekme zorlamalar ile tek tarafl eme zorlamasnn ortak etkimesi sonucu
grlebilecek yorulma krlmalarnn oluum ekilleri ematik olarak gsterilmitir.
atlak balangc olan A noktasnn daima yzeyde olduu varsaylmtr, ancak bu
zorunlu bir durum deildir. Genellikle dk anma gerilmelerinde (son krlma yzeyi
kk) tek bir balang noktas, yksek anma gerilmelerinde ise ayn dzlemde birka
atlak balangc bulunur.



ekil-7.1a.f: ekme zorlamalar ile tek tarafl eme zorlamalarnn ortak etkimesi sonucu
yorulma krklarnn oluum ekilleri. Y : yorulma atla; S : son krlma yzeyi, ekme
zorlamas altnda yorulma krlmas.
69
ekil 7.2 a-f ift tarafl eme zorlamalar srasnda yorulma krklarnn oluumunu
ematik olarak gstermektedir. Bu yorulma krlmalarnda iletme gerilmelerinin yksek
olmas halinde son krlma yzeyleri kesitin ortasnda olumaktadr. Dk anma
gerilmelerinde ise, ikinci atlan oluumu birinciye gre gecikme gsterdiinden son
krlma yzeyi genellikle ortada deildir.


ekil-7.2 a.f: Dnen paralarn eilmesi (evresel eilme) sonucu oluan yorulma
krklar.
















70
KAYNAKLAR:
1. G. E. Dieter, Mechanical Metallurgy, Third edition, McGraw-Hill Book, 1986, UK.
2. R. W. Hertzberg, Deformation and Fracture of Engineering Materials, McGraw-Hill
Book, Third edition, 1989, UK.
3. Kaif Onaran, Malzeme Bilimi, Bilim teknik yayn evi, Drdnc bask, 1993.
4. P. Haasen, Physical Metallurgy, Second addition, Cambridge University Press, 1986,
U.K.
5. M. F. Ashby, and D. R. H. Jones, Engineering Materials, Puplished by Pergaman Press,
1991, UK.
6. R. A. Higgins, Engineering Materials,Second addition, 1994, UK.
7. J. P. Poirier, Creep of Crystals, Cambridge University Press, 1985. U.K.
8. E. Sabri Kayal, Cahit Ensari, Metallere Plastik Sekil Verme lke ve Uygulamalar,
2000, T, stanbul.
9. Temel Savakan, Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, 1996, KT, Trabzon.
10. Donald R. Askeland, The Science and Engineering of Materials, Third edition, 1996,
Oxford, England
11. J.D. Baird, Strain ageing of steel-acritical review. Iron and Steel, 1963 pp. 186, 326,
368, 400, 450.
12. J.D. Baird, The effect of strain ageing due to interstitial solutes on the mechanical
properties of metal. Metallurgical Rewiews, 1971, Vol. 16, p. 1.
13. Sleyman Gndz, Dynamic strain ageing effects in niobium microalloyed steel.
Ironmaking and Steelmaking, 2002, Vol. 29, pp. 341-346.
14. Ahmet Aran, Krlma mekaniine giri, Seminer notlar, 1981.
15. http://web.mse.uiuc.edu/courses/mse406/handouts/ch5-10_strengthen.ppt
16. http://www.turkcebilgi.com/srnme_deneyi/ansiklopedi#ansiklopedi
17. http://eyupyaylaci.com/malzemelerin-yorulmasi/
18. http://hun.pau.edu.tr/ders_notlari/malzeme_bilgisi/Malzeme_ders_7_Yorulma.pdf
19. http://www.teknolojikarastirmalar.com/e-egitim/mekanik_deneyler/kirilma_toklugu.htm
20. http://w3.balikesir.edu.tr/~ay/lectures/iy2/lecture1.pdf
21. http://w3.balikesir.edu.tr/~ay/lectures/ha/lecture5.pdf