1

3.Hafta: 30.09.2013-04.10.2013

KAFES HATALARI (KRİSTAL HATALARI, İÇYAPI HATALARI)

çekme kuvveti (pozitif ve negatif iyon arasındaki kuvvet)

net kuvvet (toplam kuvvet, FK) (Kohezyon kuvveti)

a
Atomlararası mesafe

itme kuvveti (aynı işaretli iyonlar arasındaki kuvvet)

ideal kafes yapısı
r1 r2

a =r1+r2 a
a

Şekil: Metalsel bağda atomlararası kuvvetler (alaşımlama durumunda)

İdeal bir kafeste, iki atom arasındaki en küçük denge uzaklığı a0 (x0) olup, her metal için karakteristik bir değerdedir. Bir
başka deyişle a0, atomlararasındaki itme ve çekme kuvvetlerinin birbirine eşit olduğu mesafe veya dengedir.
Atomlararası mesafe, saf katı metal içerisinde atom çapına veya iyonik bağlı malzemeler için iki farklı iyonun yarıçapı
toplamına eşittir.

a0 durumunda iki atom arasındaki bağ enerjisi, en küçük değere sahiptir (itme ve çekme kuvvetleri dengededir). Bağ
enerjisi, iki atomu 0 K’de birbirinden ayırmak için gerekli olan iştir. Bağ enerjisi yüksek malzemelerin dayanımları ve
ergime sıcaklığı yüksektir.

Ergiyiğin katılaşması sırasında termodinamik dengenin bozulması halinde, ideal kafesten sapmalar meydana gelerek,
kafes (kristal) hataları oluşur. Bu hataların oluşumu, katı bir kristalde mekanik şekillendirme ve nükleer radyasyon gibi
yollarla enerji vererek de meydana gelebilir. Alaşımlama gibi bazı durumlarda ise özellikle oluşturulur.

Alaşımlama; en az biri metal olmak üzere, iki ya da daha fazla elementin ergiyik fazda karıştırılması ve katılaşmaya tabi
tutulmasıdır.

Kafes hatalarına her zaman olumsuz bakmamak gerekir. Çoğu kez bu hataların olması ve hatta bu hataların
çoğaltılması amaçlanır. Örneğin, metalik bir malzemenin, çeşitli yöntemlerle ince taneli olması sağlanır veya soğuk
şekillendirme ile dislokasyon yoğunluğu (çizgisel hata) arttırılarak mekanik dayanımının yükselmesi sağlanmış olur.

Kafes (kristal) hataları, biçimlerine (atomların dizilişine) göre sınıflandırılır.

1. Sıfır boyutlu (Noktasal, Atomsal) hatalar
Alan iyon mikroskobu ile saptanır.
2. Bir boyutlu (Tek boyutlu, Çizgisel) hatalar
TEM ile saptanır.
3. İki boyutlu (Yüzeysel) hatalar
SEM (TAREM) veya optik mikroskopla saptanır.
4. Üç boyutlu (Hacimsel) hatalar
Maksimum 50 büyütmeli (50x) optik mikroskopla veya çıplak gözle saptanır.

1. Sıfır Boyutlu Hatalar

Bir veya birkaç atom büyüklüğündeki bölgeyi kapsayan hatalardır. Metaller için önem taşıyan bir hata grubudur.
Yüksek sıcaklıktan itibaren ani soğutma, plastik şekillendirme ve yüksek enerjili parçacıkların çarpmasıyla meydana
gelir.

1.1. Boşluk (boşyer) hatası

İlk (birincil) kristalleşme yani ergimiş malzemenin katılaşması sırasında, termodinamik dengenin bozulması sonucunda
atomların hatalı olarak yığılması ve yüksek sıcaklıkta atomların ısıl titreşimleri sonucu kafes yerlerinin herhangi bir
atom tarafından doldurulmadığı durumda meydana gelir. Boşyerlerin sıklığı sıcaklığa bağlı olup, sıcaklık arttıkça, boşyer
-4 -7 -12 12
olasılığı artar. Genel olarak boşyer konsantrasyonu 10 -10 alınır. Oda sıcaklığında ise bu değer 10 ’dir (10 atomda
1 boşluk var).
 2

nV = n. exp(−Q / RT )
3
nv : cm başına boşluk sayısı.
3
n : cm başına kafes noktası.
Q: Boşluk oluşumu için gerekli aktivasyon enerjisi (J/mol)
R= 8.314 J/molK : Gaz sabiti
T: Sıcaklık (K)

Boşyer konsantrasyonu, plastik şekillendirme veya nötron ya da elektron bombardımanı ile oluşturulabilir. Bu hata,
metallerin difüzyonu için önemlidir.

Isıl işlem için boşluk konsantrasyonu, yüksek sıcaklıktan ani soğutma yapıldığında önem kazanır. Ani soğutmada
termodinamik denge bozulduğu için boşluk sayısı artar. Ayrıca metallerin talaşsız şekillendirme ve nötron ve elektron
bombardımanı gibi yüksek enerjili parçacıkların çarptırılmasıyla boşluk sayısı arttırılabilir. Boşyer oluşturmak için
harcanan enerji 1 eV kadardır. (1 eV= 1.60219x10-19 J)

1.2. Arayer hatası

o
Yarıçapları 1 A ’den daha küçük olan H, N, B, O ve C atomlarının, ana metalin atomları arasındaki ara yerlere girmesiyle
oluşur. Ara yer atomları, kendilerini çevreleyen atomları iterek, kafes düzlemini çarpıtabilirler.

1.3. Asalyer (Yer alan) hatası

Yer alan katı çözeltisi içindeki çözünen element atomlarının, çözen elementin atomlarının yerini almasıyla meydana
gelir. Yer alan katı çözeltisinin oluşması için, atom boyutlarının birbirine yakın olması gerekir. Bu hata da kafes
yapılarında az da olsa çarpılmaya sebep olur.

D−d
x100 ≤ %14 asalyer hatası
D
D−d
x100 ≥ %59 arayer hatası
D

Asalyer hatası atom dolgu faktörü düşük olan kafeslerde çok görülür.

1.4. Schottky tipi boşluk hatası

İyonik bağlı malzemelerde, boş nokta çifti şeklinde meydana gelir. Bu tür malzemelerin kristal yapıları içerisinde eşit
elektriksel yükün korunması için, bir anyon ile bir katyonunun ayrılması gerekir. Bunun sonucunda da Schottky hatası
oluşur.
 3
1.5. Frenkel tipi boşluk hatası (boşyer-arayer hatası)
Bir atomun, normal kafes konumundan bir arayer konumuna atlaması ile oluşan boş kafes noktası-arayer atomu çifti
olup, radyasyona maruz kalan metallerde görülür. Atom dolgu faktörü düşük olan khm kafeslerde görülür.

Nokta hatalarından bazıları, malzemelerin kafes düzlemlerini çarpıtarak, dislokasyon hareketinin zorlaşmasına veya
engellenmesine yol açar. Dislokasyon hareketinin engellenmesi de malzemenin sertlik ve mekanik dayanımının
artmasına neden olur.

2. Bir Boyutlu Hatalar

- Dislokasyonlar
- İkiz hatası
- Yığılma hatası

2.1. Dislokasyonlar
Dislokasyon, bir kristalin mükemmel iki bölümü arasında, yapı düzeni bozulmuş bir bölge anlamına gelir ve kristalin
kaymış bölgesi ile kaymamış bölgesi arasında sınır oluşturan çizgisel hata olarak tanımlanır. Dislokasyonda;
• Ya kayma düzlemleri arasına bir kayma düzlemi sıkışmıştır,
• Ya da kayma düzlemleri arasında çizgisel olarak boş yer yığılması vardır.

Gerçekte dislokasyon oluşumu için, her iki mekanizma da geçerlidir. Soğuk şekillendirme sonucu oluşan dislokasyonlar
ilk sisteme göre, kristalleşme sırasında oluşan dislokasyonlar ise ikinci, yani boş yer yığılması şeklindedir.
r
Dislokasyonun kelime anlamı kayıklıktır. b (burgers vektörü) kayıklığın ölçüsüdür. Burgers vektörü, hareket eden
dislokasyonun hareket yönünü ve miktarını gösterir.

Dislokasyon, kafes içinde en sık rastlanan hatadır. Metal malzemede dislokasyon olması, malzemenin plastik şekil
verme kabiliyetini iyileştirir. Çekme sırasında dislokasyonların yönlenmesi istenir ki o yönde sertlik ve dayanım iyi olsun.
Dislokasyonların bir yöne yönlenmesiyle, o yönde iletkenlik artışı meydana gelir.

Bir başka deyişle dislokasyon, kristalin kayma düzlemleri arasında bulunan kısa kayma düzlemlerinin, kristalin içinde
kalana kenarları boyunca görülen düzensizliklerdir, ötelemelerdir. Bu öteleme şeklindeki hatalar, kenar ve vida
dislokasyonları şeklindedir.

2.1.1. Kenar dislokasyonu

Bir sıra atom düzleminin, kafes yapısı içerisine girmesiyle oluşur. Veya kristal boyunca oluşumunu tamamlamamış
fazladan yarı düzlemlerdir. Malzemeye plastik şekil verme esnasında, bir sıra atom, kafes içerisine girerek atom sıraları
değişir, atomlar sağa sola kayarlar. Kayıklığı hesaplamak için, dislokasyonun başladığı kısımdan dislokasyonun bittiği
hata gelinir (Burgers çevrimi). Kenar dislokasyonunda, Burgers vektörü dislokasyon çizgisine diktir.

r
b ⊥ D.H
 4

Aynı yöndeki dislokasyonlar birbirini iter, ters yönlü olanlar ise birbirini yok eder. Aynı düzlemde olmayan
dislokasyonlar, birbirinin hareketini engeller. Dislokasyon hareketini etkileyen faktörler de arayer yabancı atomlar,
yeralan (asalyer) yabancı atomlar ve tane sınırlarıdır.
3
Dislokasyon yoğunluğu 1 cm malzeme içerisindeki toplam dislokasyon kenarı uzunluğudur.
∑ cm
N=
cm 3
Kuvvet (F)

Şekil değiştirme
kuvveti (F)

7 8 3
Gelişmiş bir kristalde dislokasyon yoğunluğu N= 10 -10 cm/cm ’tür.
12 13 3
Plastik şekil değiştirmiş bir malzemede dislokasyon yoğunluğu N= 10 -10 cm/cm ’tür.

Pekleşme

Dislokasyonların çeşitli engellerle karşılaşması sonucu, kısmen veya tamamen hareketlerinin engellenmesiyle oluşur.
Pekleşme sonucunda, malzemenin plastik şekil değiştirmeye karşı direnci artar. Dislokasyonların tekrar harekete
geçirilmesi ve yeniden oluşturulması için, daha fazla gerilmeye ihtiyaç vardır. Dislokasyonlar, Orowan mekanizması ve
Frank-Read kaynağı ile tekrar harekete geçirilebilir.

Engeller; tane sınırları, impürite (yabancı) atomlar ile oksitler, karbürler, nitrürler vb. kalıntılar olabilir.
 5

Şekil. Frank-Read Kaynağı Şekil. Bir silisyum kristalinde Frank-Read kaynağının fotoğrafı

Şekil. Orowan mekanizması

r
b

r r
r
b b ⊥ D.H
b
 6
-10
Problem: kym kafes yapısına sahip bir metal kafeste, kafes parametresi a= 3.61x10 m’dir. (110) düzleminde bir
kenar dislokasyonu vardır. Burgers vektörünün yönünü bulunuz ve büyüklüğünü (şiddetini) hesaplayınız.
r
b yönü [110] veya < 110 >
r
b büyüklüğü, düzlemlerarası mesafeye eşittir.
a 3,61x10 −10
d= = = 2,553x10 −10 m
2 2 2 2 2 2
h +k +l 1 +1 + 0

2.1.2. Vida dislokasyonu

Vida dislokasyonu, düzenli bir kristalin kısmen kesilmesi ve bu kesilen kısımdan kristalin bir atom mesafesi kadar
çarpıtılması halidir. Eğer bir kristal düzlemi üzerinde kalmak şartıyla, çarpılma ekseni etrafında eşit atom mesafeleri
takip edilirse, başlangıç noktasına göre bir atom mesafesi daha aşağıda olunur. Yine mesafeyi veren burgers
r
vektörüdür. Vida dislokasyonunda, Burgers vektörü dislokasyon çizgisine paraleldir. b // D.H

2.1.3. Karışık dislokasyon (Dislokasyon halkası)

Dislokasyonlar, sadece çok kısa bölümlerde saf kenar ya da saf vida karakteri gösterirler. Genellikle, bu ikisinin bileşimi
olan karışık dislokasyon şeklindedir. Dislokasyonlar hem şekil değişimi hem de kristalleşme ile bağlantılıdır.

Şekil. Nikeldeki dislokasyonların

(siyah çizgiler) TEM görüntüsü

Dislokasyon hareketlerini, bir tırtılın ilerlemesine veya bir halının silkelenmesi hareketine benzetebiliriz.
 7

Kayma: Dislokasyon hareketleri sonucunda meydana gelir ve plastik şekil değişimini oluşturur. Ancak, kaymanın
kısıtlandığı bazı durumlarda görülen ikizlenme ile de bir miktar plastik şekil değişimi meydana gelebilir.

2.2. İkiz Oluşumu

Oda sıcaklığında veya oda sıcaklığının hemen üzerindeki sıcaklıklarda, metalsel malzemelerin yüksek hızlarda şekil
değiştirmeye zorlanması sonucunda, bir düzlem veya düzlemler topluluğunun, alt ve üst bloklarının topluca kayarak,
birbirine göre ayna simetrisi durumuna geçmeleridir. Tane içindeki kayma düzlemlerinin kırılmasıyla ortaya çıkarlar.
Taneyi düz bir çizgi ile ikiye veya daha çok paçaya bölerler. Fakat bu bölünmeler, ayrı tanelerin oluşması anlamına
gelmez.
 8

τ ikiz > τ kayma

Kayma ve ikiz oluşumu, plastik şekil değiştirme mekanizmalarını oluştururlar.
Kayma, birçok atom boyutunda meydana gelir. İkizlenmede ise, atomların kayması veya hareketi bir atom boyutundan
daha az olabilir. Kaymanın yönü (-) ya da (+) olabilir. İkizlenmede ise ikizlenme doğrultusu, ancak ikiz görüntüsü
oluşturacak şekilde sınırlıdır.

2.3. Yığılma Hatası

kym ve sph kafes yapılarına sahip metallerde görülür. Atomların hatalı yığılmasıyla meydana gelir.
ABCABC… hatasız
ACCBAABCCC… hatalı

İç yığılma hatası Dış yığılma hatası

3. İki Boyutlu Hatalar (Yüzeysel Hatalar)

3.1. Tane Sınırı Hatası

Tane: Bir hacim kaplayan, üç boyutlu kristal topluluklarıdır, yani atomların üç boyutlu düzlemde dizilmesiyle oluşur.
Her bir tanede atomların diziliş yönü farklıdır.

Tane sınırı: Taneler arasında kalan, 2-3 atom kalınlığında, amorf, kayma düzlemi içermeyen, enerjisi fazla kısımlardır.
Enerjisi fazla olduğundan, en fazla görülen hata, tane sınırı hatalarıdır. İki tanenin karşılıklı pozisyonuna göre, büyük
açılı ve küçük açılı tane sınırları oluşur.

λ = (3 − 5)a veya 2 − 3 atom

3.1.1. Küçük açılı tane sınırı
Aynı işaretli kenar dislokasyonlarının, birbiri üzerine sıralanmasıyla oluşur.

3.1.2. Büyük açılı tane sınırı

Tane sınırlarında hatalı yönlenmeler çoğalırsa, bu bölgelerde kristallografik yapılardan bahsetmek zordur. Bu bölge, tek
tek ve birbirinden ayırt edilebilir dislokasyon hatalarından oluşmuştur. Böyle bir büyük açılı tane sınırı, yaklaşık kalınlığı
2-4 atom mesafesi olan, yönsüz yapılı, ince bir filmle anlatılır.
 9

3.2. Antifaz Sınır Hataları (Faz Sınır Hataları)

Kendi içinde homojen, kimyasal veya fiziksel yapısı etrafından farklı olan mikro veya makro yapılara faz denir. Sıvı faz,
katı faz, gaz fazı gibi fiziksel yapı farkları yanı sıra, metal içerisindeki cüruf kalıntıları gibi metal-ametal fazlar ya da A
metali kristalleri içerisinde B metali veya C metali intermetalik bileşimi gibi kimyasal farklı fazlar da vardır. Bu fazlarla
ana metalin kristalleri arasındaki sınırlara antifaz veya faz sınırları denir.

3.3. Fe, Co, Ni gibi metalik malzemelerde görülen Blok (Bloch) duvarlarındaki kaymalar

Taneler içinde manyetik olarak yönlenmiş Vals bölgelerindeki kaymalardır.

4. Üç Boyutlu Hatalar (Hacimsel Hatalar)

Çıplak gözle ya da 50X ile görülebilen hatalardır. Bunlar;

- Malzemenin ince taneli ya da kaba taneli oluşu
- Döküm parçalarda gaz boşluklarının kalması
- Takım çeliklerinde WC fazı gibi ametalik veya özellikle kütle çeliklerinde istenmeyen cüruf, MnS ve kalıntılar
gibi fazların bulunması
- Yapı içinde segregasyonların (ayrışım) olması
- Kaynak dikişlerindeki çatlaklar, gözenekler.
 10

Kaynaklar (Bu bölüm için):

1. Ders notları, Prof. Dr. Ayşegül Akdoğan Eker.
2. Mehmet Yüksel, Cemal Meran, “Malzeme Bilgisine Giriş Cilt 2”, MMO, 2010.
3. Temel Savaşkan, “Malzeme Bilgisi ve Muayenesi”, Celepler Matbaacılık, 2009.
4. Soboyejo, W., Mechanical Properties of Engineered Materials, Marcel Dekker, 2003.
5. Prof.Dr. Ahmet ARAN, Döküm Teknolojisi Ders Notları, 2007.