MAL 201: Malzeme Bilimi

• Öğretim Üyesi: Prof. Dr. Levent TRABZON

• Zaman: Pazartesi 15:30 – 18:30
• Sınıf: D 355
• Ders kitabı: "Introduction to Materials Science for
Engineers" , James F. Shackelford, McMillan Pub. Co.
1992
 DERSİN AMACI
• Mühendislik malzemeleri ve bunların
özellikleri öğrenmek: Metal, Seramik,
Plastik (organik) ve Kompozitler
• Malzemelerin yapısal özellikleri ile
mekanik, fiziksel ve kimyasal özellikleri
arasındaki ilişkileri öğrenmek.
• Tasarımda doğru malzeme seçimini
öğrenmek.
 DERSİN KAZANDIRACAĞI
BİLGİ ve BECERİLER
• Fiziksel özellikler, kimyasal bileşimler ve atomsal bağ
yapıları,
• Kristal düzlemleri ve doğrultuları,
• Yapısal kusurları,
• Mekanik özellikleri,
• Katılaşma ve Yayınma (difüzyon),
• İki bileşenli faz diyagramları,
• Faz dönüşümleri ve ısıl işlemler,
• Malzemelerde yapı-özellik ilişkisi,
• Korozyon türleri ve korunma yöntemleri,
 Mühendislik malzemesi nedir?
• Mühendislik ürün ve sistemlerin imalinde kullanılan ve
mekanik, fiziksel ve kimyasal olarak arzu edilen
özelliklere sahip katılardır.
Malzemesi Bilmi nedir?

• Malzemelerin yapısı ve özellikleri arasındaki ilişkiyi

inceleyen bilim dalıdır.

Malzemesi Mühendisliği nedir?

• Malzeme bilminin sunduğu yapı ve özellik arasındaki

bilgiye dayanarak, arzu edilen özellikte malzemelerin
tasarlanması ve imal edilmesidir.
Malzeme çeşitleri
• Metaller
• Seramikler
• Polimerler
• Kompozitler
• Yarı iletkenler
 Proses, yapı, özellik ve performans ilişkisi

Proses Yapı Özellik Performans

 Malzemelerin Yapısı

• Atomaltı seviyede: Elektronlar, çekirdeği

oluşturan protonlar / nötronlar ve bunların
etkileşimi,
• Atomik seviyede: Atomların belirli bir düzende
dizilmeleri ve atomlar arası bağlar,
• Mikroskopik seviyede: Mikroskop kullanılarak
incelenen microyapı (tanecik boyutu ve şekli
vs.)
• Makroskopik seviyede: Gözle görülebilen
makro yapı,
 © 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning™
Atomic Structure Crystal Structure
Figure 2.8 The atomic structure of sodium, atomic number
11, showing the electrons in the K, L, and M quantum shells.

Microstructure Macrostructure
 Malzeme özellikleri & Performans

• Özellik: Belirli bir etkiye karşı verilen cevap:

- Mekanik özellikler: Dayanım, gevreklik, süneklik,
tokluk, yorulma, sürünme, vs.
- Fiziksel özellikler: iletkenlik, ısıl özellikleri, özgül
ağırlık, optik özellikleri (şeffaflık), vs
- Kimyasal özellikler : Bileşimi, ortamdan etkilenmesi-
korozyon, oksidasyon, vs.
• Performans: Herhangi bir ortamda istenilen
fonksiyonları yerine getirebilmesi.

Şekil 1-18: Kristal yapıların
karşılaştırılması: (a) Aluminyum, (b)
magnezyum.
kombinasyonu varken magnezyumda
Şekil 1-20: Çekme deneyin
sonuçlarına dayanan Mekanik
davranışları açısından
karşılaştırılması: (a) Aluminyum,
(b) magnezyum.
(İç yapının bir sonucu olarak..)
Aluminyumda 12 adet yüksek
yoğunluklu düzlem / doğrultu
sadece 3 tanedir..
 Industries that Heavily Rely on
Material Technology

• Jet uçakları: Hafif ve yüksek sıcaklığa dayanıklı

malzemeler
• Otomobiller: hafiflik ve ucuzluk
• Bilgisayar: yüksek hızda işlem ve bilgi-depolama
özelliği,
• Spor malzemeleri: hafiflik, estetik
Ticari gaz depolama tankı için uygun malzeme seçimi
(14 MPa- 2000psi)

Seçenekler

Şekil 1-24: Doğru malzemeyi Şekil 1-25: Doğru metal alaşımı

seçmek için izlenen yol seçmek için izlenen yol.
Şekil 1-27: Havacılıkta endüstrisinde
doğru malzeme sistemini seçmek için
izlenecek yol.

Şekil 1-27: Havacılıkta yüksek basınç

kap malzemesi olarak Doğru
kompozit sistemini seçmek için
izlenecek yol.
Şekil 1-28: Bu amaç için
aramit filamentlerden imal
edilen tanklar.
Yiyecek ve içecek uygulamaları için
Dekoratif Foil Kese
• Gıda : aranan özelliklerdir.
®yüksek korozyon direnci,
®yeterli dayanım,
®sızdırmazlık,
®kolay şekillendirilebilirlik
• 1XXX saf aluminyumu.
Özellikleri;
- Kolay şekil verilebilirlik, korozyona
karşı dayanım, elektrik iletkenliği.
- Elektrik, ve kimyasal uygulamalar
için elverişli.
- yüksek dayanım aranan
uygulamalara elverişli değil..
• 1XXX; bu uygulamada
kullanılabilir.
Atomaltı yapı
 Gezegen modeli
Atom
•Çekirdek
•Nötron (yüksüz)
•Proton (+yüklü ≈ + 0.16 x 10-18 coulomb)
•Elektron (-yüklü ≈ -0.16 x 10-18 coulomb)

Scanning Tunnelling Microscope

• Proton ağırlığı = nötron ağırlığı
• Proton sayısı = nötron sayısı
• “İzotop”: proton sayısı ≠ nötron sayısı.
• Atom numarası = proton sayısı
• Atomsal kütle birimi = proton ağırlığı = 1 amu =
1,66 x 10-24 g.
• Avagadro sayısı = 6.023 x 10-23.
• 1 gr = 6.023 x 10-23 amu. (1 / 1.66 x 10-24) dur.
 Atom numarası
6
C Kütle numarası
12.01 (Atom ağrılığı)

Atom numarası: Proton sayısı = 6

Nötr atomda, Proton sayısı = Elektron sayısı = 6

Alt quantum (kabuk) sayıları

Elektron
1s2 2s2 2p2 sayıları

Quantum (kabuk) sayıları

• Elektronun kütlesi = 0.911 x 10-27g (protonun 1/1000 i)
• Dualite özelliği gösterirler.
® Dalga özelliği
® Parçaçık özelliği
• Elektronlar çekirdek etrafında “yörünge-orbital” lerde
dönerler.
• Bu yörüngeler farklı mesafelerde bulunur ve Ana
quantum sayıları (1,2,3..) ile ifade edilir.
• Ana kabuklar içerisinde alt kabuklar (s, p, d, f, ..) vardır.
• Elektron sayıları: s=2, p=6, d=10, f=14...
• Elektronlar en alt kabuktan başlayarak sırayla kabukları
doldururlar.
Kuantum sayısı arttıkça 1s2 2s2 2p2
ve Alt kabuk s den
Hibrit (hybridization):
uzaklaştıkça elektronu
Daha simetrik dağılım.
bağlayan enerji seviyasi
düşer. Elektronun bu
1s2 2s1 2p3
seviyeden uzaklaşması
kolaylaşır.

Elektron alışverişi en dış

yörüngede daha kolay
olur.
Atomik seviyede yapı
ØHer malzemenin atomlardan
oluşur.
ØBu atomlar bir araya
geldiğinde bir birine
bağlanmaları gerekir.
ØAtomları birarada tutan
faktör “atomlar arası bağ” dır
Atomlar arası bağ
ØKuvvetli bağlar (primary)
üİyonik
üKovalent
üMetalsel
ØZayıf bağlar (secondary)
üVan der Waals
En kararlı elementler

Elektron hareketleri daima en kararlı

hale ulaşmaya çalışır.
En belirli bir quantum sayısının en dış
yörüngesinde bulundurabileceği en fazla
elektron bulundurması durumu “Oktet”
olarak adlandırılır ve bu şekilde bulunan
kabuğa kapalı kabuk denir. Bu tür
elementlerin elektron alıp vermesi çok
zordur. Bu elementlere Asal (soy)
elementler denir, He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn
gibi.
İyonik Bağ
• Daha kararlı yapı için bir atomdan diğerine e- transferi
olabilir.
• Atomlar daha kararlı iyonlar haline gelir.
• İyonik bağ bu elektronların transferi ile olur.
• İyonik bağda yönlenme yoktur (non-directional).
• Farklı yüklü iyonlar her yönde komşu iyonu eşit
kuvvetle çeker.
• Dolayısı yönlenme yoktur ve iyonlar farklı yüklü
komşu (kordinasyon sayısı) iyon sayısını maksimum
tutacak şekilde istif olurlar.
 Katyon
Na(11) 1s2 2s2 2p6 3s1 Na+(10) 1s2 2s2 2p6 Ne(10)

Cl(17) 1s2 2s2 2p6 3s2 3P5 Cl-(18) 1s2 2s2 2p6 3s2 3P6 Ar(10)

Anyon
• Elektron alışverişi ile zıt yüklü iyonlar haline
gelirler.
• Farklı yüklü iyonlar birbirini çeker.
• “Coulomb çekim kuvveti” iyonları birbirine
bağlar.
-K K = ko (Z1q)(Z 2 q)
FC = 2
a
q = 0.16 x 10-18 C, ko = 9 x 109 Vm/C
• Belirli bir yaklaşmadan sonra aynı yüklü
çekirdekler birbirini iter.
FR = le - a / r

Toplam kuvvet
FT = FC + FR = 0 Denge durumu
Elastikli modülü Bağ enerjisi

dE
F=
da
Bağ enerjisi / bağ kuvveti arasında
difransiyel bağıntı vardır.

dE
F= =0 @
æ dF ö da ao
E= fç ÷
è da ø
ao = rNa + + rCl -
• Koordinasyon sayısı: Her hangi bir referans iyonu
çevreleyen komşu iyon sayısı.

NaCl için
CN=6
Koordinasyon sayısı: yarıçap oranlarına bağlıdır.
Kovalent Bağ
• En dış yörüngede valans elektronlarının
ortaklaşması (paylaşımı) ile oluşur.
• Kovalent bağda yönlenme söz konusudur
(directional).
• Elmasta, polimer zincirlerinin içerisinde
görülen bağ çeşitidir

Şekil 2-13: Cl2 gazı için

(a) Gezegen modeli
(b) Gerçekteki elektron yoğunluğu,
(c) Elekton noktaları,
(d) Bağ çizgileri.
 Şekil 2-14:
(a) Etilen molekülü (çift çizgi 2 e- ortak
kullanımından doğan 2 kovalent bağı
ifade eder)
(b) 2 bağın tek bağa dönüşmesi ile
polietilen ─ polimerik molekül
oluşur.

• Uzun zincirlerin 3 boyutlu hacmi

dolduracak şekilde fleksibiliteye sahiptir.
• Zincirler arasında “zayıf bağlar” olduğu
için düşük erime sıcaklığı söz konusu.

Şekil 2-15: Polietilenin spagetti benzeri

yapısı. C-C ve C-H kovalent bağlar.

Şekil 2-16: Elmasın 3D kovalent
yapısı. CN = 4
Şekil 2-17: SiO44- tetrahedron. Si-O
hem kovalent hem iyonik karakter
gösterir.
• Elmas bilinen en sert malzeme.
• Erime sıcaklığı 3500oC.
• CN = 4
• r / R= 1 Þ CN = 12 olmalıydı.
• Nedeni Sp3 hibritleşmesi ile kovalent
bağın yönlenmesidir.
1s2 2s1 2p3
1s2 2s2 2p2
• Bir çok ticari cam ve seramiklerde
bulunur.
• rSi4+ / rO- =0.039/0.132=0.295
• CN=4. Gerçekte de CN=4.
• Sebebi yarı iyonik yarı kovalent karakter
göstermesidir.
 • Bağ kuvveti ve enerjisi iyonik ve
kovalent bağlarda benzesede iyonik bağa
ait denklemler uygulanamaz.

Şekil 2-18: Bağ Enerjisi eğrisi: Bütün

bağ çeşitleri için geçerli.

Tablo 2-2: Kovalent bağlar için bağ

enerjisi-bağ uzunluğu değerleri.

Bağ uzunluğu ile enerji lineer değil.

 Şekil 2-19: Elmasta C nun tetrahedral
konfigürasyonu. Bağ açısı 109.5o

• Kovalent bağda- yönlenmeden doğan bağ açısı önemli bir

faktör.
• Her bir C atomu 4 adet eşit uzunluğa sahip bağ oluşturma
eğilimi gösterir. Bu durumda bağ açısı 109.5o.
Metalsel Bağ
 • İyonik bağ: elektron transferi söz konusu
ve yönlenme yoktur.
• kovalent bağ: elektron paylaşımı vardır
ve yönlenme söz konusudur.
• Metalsel bağ: yine elektron paylaşımı söz
konusudur fakat yönlenme yoktur.

• En dış yörüngede 2, 3 veya 4 valans elektronu (IIa, IIIa, IVa)

elementlerde görülür.
• Bu elektronlar bulut şeklinde yapı içerisinde hareket edebilirler.
• Bu sayede elektrik ve ısı iletimi kolaydır.
• Atomların istifi, iyonik bağda olduğu gibi, en verimli yerleşmeyi- en
fazla komşu sayısını- sağlayacak şekilde olur. Bu nedenle büyük CN
değerleri söz konusu.
• Süblimasyon katıdan direk olarak gaz fazına geçme anlamına gelir.
• Sublimasyon enerjisi, bağ enerjisi değerleri hakkında fikir verir.
Van der Waals Bağı
 • Bu bağda elektron transferi veya paylaşımı yoktur.
• Bağ; atom veya moleküllerde pozitif veya negatif yüklerin asimetrik
dağılımı ile oluşan baskın bölgeler arasında oluşur.
• Bu yük asimetrisine dipol adı verilir.
• 2 çeşittir: geçici ve kalıcı dipol
• Ar , asal elementtir. e- alış verişi zordur. İki Ar atomu yanyana
geldiğinde yüklerde küçük distorsiyon ile oluşan geçici dipol atomları
bir birine düşük enerji ile bağlar (0.99 kJ/mol)

Şekil 2-22: Ar da dipol oluşumu ve bu sayede oluşan bağ.

• Bağ enerjisi kalıcı dipol olma durumunda daha büyüktür.
• Su molekülünde H-O kovalent bağı yönlenmeye sahiptir. Molekülde H
bölgeleri (+) O bölgesi (-) davranır. Bu molekülde yükler arası mesafe ve
yük daha büyük olduğu dipol momentide büyür ve bağ enerjisi artar (21
kJ/mol)
• Polimer zinciri içerisinde C-C ve C-H bağları kovalent iken zincirler
arasında yine van der Waals bağı söz konusudur. Bu nedenle “karışık bağ
yapısına” sahiptir.
Elastik özellikler
 © 2003 Brooks/Cole Publishing /
Thomson Learning™

© 2003 Brooks/Cole Publishing /

Thomson Learning™

© 2003 Brooks/Cole Publishing /

Thomson Learning™
Fiziksel özellikler
• Özgül ağırlık:
® Kuvvetli bağlarda yüksek CN. Belli hacimde daha fazla atom miktarı.
• Elektrik iletkenliği.
® Yapıda bulunan serbest elektronlar tarafından sağlanır.
® SiC de metalsel + iyonik bağ. Elektrik iletimi sırasında ısınma olur bu
nedenle ısıtıcı olarak kullanılabilir.
• Elastiklik modülü / dayanım / süneklik:
® Eğim ne kadar dik ise elastikli modülü o kadar büyüktür.
® Bağ ne kadar kuvvetli ise atomları bir birinden uzaklaştırmak veya
koparmak o kadar zordur.dayanım o kadar büyüktür.
• Işık geçirgenliği:
® Işık elektronlar tarafında yansıtılır. Elektronların konumları sabit ise
malzeme şeffaf olabilir. Metaller şeffaf değildir.
• Erime sıcaklığı:
® Erime olması atomsal bağların kopması anlamına gelir. Kuvvetli bağlara
sahip malzemeler yüksek erime sıcaklığına sahiptir.
 Atomsal yapılar
• Malzemeler atomların bir araya gelmesi ile oluşur.
• Atomları bir arada tutan kuvvete “atomlar arası
bağ” denir.
• Atom düzenleri 3 şekilde incelenebilir:
®Düzensiz yapı (amorph-orderless): Atom veya
moleküllerin rastgele dizilmesi.
®Kısa aralıklı düzenli yapı (short range order):
Küçük ölçekte düzenlilik.
®Uzun aralıklı düzenli yapı (long range order).
Bütün hacimde düzenlilik; Kristal malzemeler
(metaller, seramikler, kristal camlar, bazı
polimerler.
• Metaller kristal yapıya sahiptirler.
• Seramikler daha kompleks kristal yapıya
sahiptirler.
• Camlar, kristal yapıya sahip değillerdir.
• Polimerler amorf veya kristal veya belli
oranlarda iki yapıya birden sahip olabilirler.
Kristal malzemeler
• Kristal Malzemeler: 3 boyutlu
uzayda düzenli ve sürekli
tekrar eden “birim hücre”
lere sahip malzemeler.
• Birim hücre (unit cell): Kristal
yapı içerisinde tekrar eden
yapıların en basititir. Şekil 3.1: Kristal yapıyı
tanımlayan farklı birim yapılar
• Kristal kafes (lattice): Birim
hücrelerin üç boyutta tekrarı
ile meydana gelen düzendir.

Şekil 3.3: Basit kübik kafes

• Doğadaki bütün kristal malzemeler 7 kristal
sistem ve 14 kristal kafesin birine uyarlar.
• Metaller genelde bu sistemlerin 3 tane sinin
birine sahiptirler.
 Kafes sistemleri
Bütün 3D hacmi dolduran kafes
sistemi sadece 7 adet kafes
sisteminden biri olabilir.
1. Kübik
2. Tetragonal
(kare prizma)
3. Ortorombik
(dikdörtgen prizma)
4. Rhomohedral
5. Hegzagonal
6. Monoklinik
7. Triklinik
 Bravis Kafes sistemleri
Atomların bu kafes sistemi içerisinde nasıl yerleştiklerini 14
adet “Bravis kafes sistemi” ifade eder.
1. Basit Kübik
2. Hacim Merkezli Kübik
3. Yüzey Merkezli Kübik
4. Basit Tetragonal
5. Hacim Merkezli Tetragonal
6. Basit Ortorombik
7. Hacim Merkezli Ortorombik
8. Taban Merkezli Ortorombik
9. Yüzey Merkezli Ortorombik
10. Basit Rombohedral
11. Basit Hegzagonal
12. Basit Monoklinik
13. Taban Merkezli Monoklinik
14. Triklinik
• Atomlar her bir birim hücrede
kafes noktalarında bulunur.
• Her bir birim kafes; kafes
kenar ve eksenler arası
açılarını içeren kafes
parametreleri ile ifade edilir.
Şekil 3.2: Birim hücre geometrisi
Aşağıdaki 5 farklı hücrenin 2 boyuttaki gösterimi şekilde
verilmektedir.
•Basit kare
•Basit dikdörtgen
•Alan merkezli dikdörtgen (rhombus)
•Paralel kenar
•Alan merkezli altıgen
Kafes Noktaları
• Kafes noktaları: Atomların kafes
içerisinde bulundukları
koordinatlarıdır (noktaların).
• Kafes noktaları; atomların
uzayda bulundukları
koordinatların, birim hücre
boyutlarının katları veya kesirleri
şeklinde ifadesidir.
• Kesirli ifadeler bulunabilir.
• x,y,z veya xyz şeklinde ifade
edilebilir.
 Kafes Doğrultuları
Kübik sistemde doğrultu ve düzlemleri Miller indisleri
ile ifade edilir.
Şu şekilde saptanır:
• Birim hücrede başlangıç ve bitiş
koordinatları belirlenir.
• Başlangıç koordinatları, bitiş
koordinatlarından aritmetik olarak
çıkarılır.
• Miller indisleri, kesirli olamaz, tam
sayı olmalıdır. Gerekirse orantılı
olarak en küçük tam sayıya çevrilir.
• Köşeli parantez içine virgülsüz
olarak konur.
 Önemli noktalar
1. Eksen takımının başlangıcı herhangi bir atom seçilebilir.
2. Paralel doğrultuların indisleri aynıdır.
3. Aynı indisli fakat negatif işaretli doğrultular aynı değildir.
-
[100] ¹ [1 00]
4. Bir doğrultunun indislerinin aynı tam sayı ile çarpılarak
bulunan indislere ait doğrultular aynıdır.
[100]x2 = [200]
5. Birbirlerine paralel olmayan (farklı miller indisli) fakat atom
dizilişleri benzer (kübik sistem) olan doğrultular “doğrultu
ailesi” ni oluşturur. -
100 Þ [100], [010], [001], [1 00]..
Doğrultu A
1. Başlangıç ve bitiş: 1, 0, 0, ve 0, 0, 0
2. 1, 0, 0, -0, 0, 0 = 1, 0, 0
3. Kesir veya büyük tam sayı yok.
4. [100]
Doğrultu B
1. Başlangıç ve bitiş: 1, 1, 1 ve 0, 0, 0
2. 1, 1, 1, -0, 0, 0 = 1, 1, 1
3. Kesir veya büyük tam sayı yok.
4. [111]
Doğrultu C
1. Başlangıç ve bitiş: 0, 0, 1 ve 1/2, 1, 0
2. 0, 0, 1 -1/2, 1, 0 = -1/2, -1, 1
3. 2(-1/2, -1, 1) = -1, -2, 2
- -
4. [1 2 2]
<110> doğrultu ailesi kaç farklı doğrultuyu ifade eder?
 Doğrultular arasındaki açı vertörel olarak hesaplanabilir.

® ® ® ® ® ® ® ®
D1 = u1 a + v1 b + w1 c D 2 = u2 a + v2 b + w2 c

İki doğrunun skaler çarpımı:

® ®
D1 • D2 = D1 × D2 × cos d

D1 × D2 u1 × u2 + v1 × v2 + w1 × w2
cos d = =
D1 × D2 u1 + v1 + w1 u2 + v2 + w2
1 2 2 2 2 2
 Kafes Düzlemleri
•Düzlemin eksen sisteminden geçmesi durumunda en yakın
düzleme paralel olarak kaydırılır.
•Düzlemin koordinat eksenini kestiği noktalar belirlenir.
•Bu değerlerin tersi alınır.

•İndisler tam sayı olmalıdır.

Gerekiyorsa orantılı en küçük tam
sayı ile çarpılır.
•Bulunan sayılar normal
parantezde virgülsüz olarak ifade
edilir.
•Negatif sayılar üzerinde (–)
işareti ile gösterilir.
 Önemli noktalar
1. Doğrultuların tersine indisleri negatif olan düzlemler
aynıdır.
2. Doğrultuların tersine indisleri tam sayı ile çarpılarak
bulunan düzlemler birbirinden farklıdır.
3. Kübik sistemde birbirinin aynı indise sahip doğrultu
ve düzlemler birbirine diktir.
4. Aynı özelliğe sahip düzlemler “düzlem ailesi”
oluştururlar. Büyük parantez ile ifade edilirler.
-
{100} Þ (100), (010), (001), (100) ...
Düzlem A
1. x = 1, y = 1, z = 1
2. 1/x = 1, 1/y = 1,1 /z = 1
3. Kesir bulunmuyor.
4. (111)

Düzlem B
1. Düzlem z eksenini kesmez, x = 1, y = 2, z =¥
2. 1/x = 1, 1/y =1/2, 1/z = 0
3. Tam sayı olmalı: 1/x = 2, 1/y = 1, 1/z = 0
4. (210)

Düzlem C
1. Düzlem 0, 0, 0 dan geçiyor. y-doğrultusunda
kaydırırsak. Then, x = ¥, y = -1, z =¥
2. 1/x = 0, 1/y = 1, 1/z = 0
3. Kesir bulunmamakta.
-
4.
( 0 1 0)
{110} düzlem ailesi kaç farklı düzlemi ifade eder?
 Parametreler
• Birim hücrede bulunan atom sayısı: Birim hücrede bulunan
tam atom sayısını ifade eder.(Atom sayısı/hücre)
• Koordinasyon sayısı: her bir atoma temas eden komşu atom
sayısıdır.
• Atomsal dolgu faktörü: Birim hücrede, atomların toplam
hacmin ne kadarını kapladığının bir
ölçüsüdür.(ADF=Atom hacmi / hücre hacmi)
• Doğrultu atom yoğunluğu: Birim hücre içinde yeralan bir
doğrultuda atom sayısıdır.
• Düzlem atom yoğunluğu: Birim hücre içerisinde tanımlanan
bir düzlemdeki atom yoğunluğunu ifade eder.
 Metaller
• Kristal yapıdadırlar,
• Yüksek dayanım,
• Yüksek süneklik,
• Yüksek elektrik ve ısı iletkenlik,
• Yüksek tokluk,
• Şeffaf değil ve parlak görünüşe sahip,
• Fe, Al, Mg, Ti, Ni, Zn, Cu, ve alaşımları.
Şekil 1.3: Periyodik tabloda metalik karakterde olan elementler
Metaller kristal yapıdadır. 14 Bravis sisteminin sadece 3
tanesine en çok rastlanır.
®Hacim merkezli kübik (Body centered cubic) yapı HMK.
®Yüzey merkezli kübik (Face centered cubic) yapı YMK.
®Sıkı düzen hegzagonal (Hexagonal closed packed) yapı
SDH.
Hacim Merkezli Kübik (HMK)

Figure 3.4 Hacim merkezli yapıkübik (a)

Kafes noktaları; (b)atomların gerçekteki istifi,
(c) bir çok kafesin 3 boyutta istifi.

•Köşelerde ve merkezde birer atom bulunmaktadır.

•Bu yapıdaki metallerden bazıları; Fe (α-ferrit), V, Cr, Mo, W.
 Atom yarıçapı ve Kafes Birim Hücrede atom sayısı
parametresi arasındaki ilişki
Her köşede = 1/8
Merkezde 1 atom
Toplam = 8 x (1/8) +1
= 2 atom / hücre

Koordinasyon sayısı

Her bir atoma temas

eden komşu atom sayısı.
KS = 8
ao 3 = 4r
Atomsal dolgu faktörü
4r
a0 = (2atom)( 4 pr 3 )
3 ADF = 3 = 0,68
3
ao
 Yüzey Merkezli Kübik (YMK)

Figure 3.4 Yüzey merkezli kübik yapı (a)

Kafes noktaları; (b) atomların gerçekteki
istifi, (c) bir çok kafesin 3 boyutta istifi.

•Köşelerde ve yüzey merkezlerinde birer atom bulunmaktadır.

•Bu yapıda metallerin bazıları; Fe (g-ostenit), Al, Cu, Ni, vs.
 Atom yarıçapı ve Kafes
parametresi arasındaki ilişki
Birim Hücrede atom sayısı
Her köşede = 1/8
Yüzey merkezlerde = 1/2 atom
Toplam = 8 x (1/8) + 6 x 1/2
= 4 atom / hücre

Koordinasyon sayısı

Her bir atoma temas

eden komşu atom sayısı.
KS = 12
ao 2 = 4r
Atomsal dolgu faktörü
4r
a0 = (4atom)( 4 pr 3 )
2 ADF = 3 = 0,74
3
ao
Sıkı Düzen Hegzagonal (SDH)

Figure 3.4 Yüzey merkezli kübik yapı (a) Kafes; (b) atomların gerçekteki istifi, (c)
bir çok kafesin 3 boyutta istifi.

•Hegzagon kristal yapının üç adedinin yan yana gelmesi ile

oluşur. Bu yapıda metallerin bazıları; a-Ti, Zn, Mg, Be, Zr, vs.
 Atom yarıçapı ve Kafes
parametresi arasındaki ilişki Birim Hücrede atom sayısı
4 köşede = 1/6
4 köşede = 1/12
Merkezde = 1 atom
Toplam = 4 x (1/6) + 4 x 1/12 + 1
= 2 atom / hücre

Koordinasyon sayısı

Her bir atoma temas

" 4 % eden komşu atom sayısı.
c o = $ 'ao = 1.633ao = 3.266r KS = 12
# 6&
Atomsal dolgu faktörü
3 2
Vuc = a0 c
2
(2atom)( 4 pr 3 )
ADF = 3 = 0,74
Vuc
 Seramikler
§ Metal ve metal dışı elementlerin
yaptığı bağlarla oluşur.
§ Dolayısıyla iyonik ve/veya kovalent
bağlara sahiptirler.
§ Yüksek erime sıcaklığı - refraktörlük
§ Kimyasal ve yüksek sıcaklıkta
kararlılık
§ Kırılganlık (Düşük kırılma tokluğu)
Şekil 1.5: Periyodik tabloda seramik malzemeleri oluşturan
metalik karakterde olan elementler (açık mavi) ve metal dışı
elementler (koyu mavi)
 Seramik Malzemeler
• İki grupta incelenebilir:
®Kristal yapılı
®Amorf yapılı
• Seramikler metal ve metal olmayan elementlerin
oluşturduğu kimyasal bileşiklerdir.
• Farklı türleri mevcuttur:
ØMX M: Metal element
ØMX2 X: Metal olmayan element
ØM2X3
ØM`M”X3
ØM`M”2X4
 MX Yapı

Bu seramikler iki şekilde bulunabilirler:

• YMK Yapıya sahip NaCl. Kafes
içerisinde hem Na hemde Cl iyonları
bulunur.
• HMK Yapı: CsCl tipi yapıda hem Cs
hemde Cl iyonları kafes yapısı
içerisinde bulunur.

Bu yapıda seramikler:
MgO, CaO, FeO, NiO..
 MX2 Yapı

Bu tip seramiklere CaF2 örnek

olarak verilebilir:
• YMK Yapıda her kafes
noktasında 1 Ca ve 2 F olmak
üzere 3 iyon bulunur. Bu yapıda diğer bazı
seramikler: UO2, SiO2, ThO2..
• Her birim hücrede toplam 12
iyon vardır.
 MX2 Yapı
SiO2, kristabolit yapıya sahiptir:
• YMK Yapıda her kafes noktasında 2 Si ve 4 O olmak üzere 6 iyon
bulunur.
• Bu yapının SiO4-4 tetrahedralarının ağ şeklinde bağlanarak
oluşturdukları yapı olarak düşünülür.
 M2X3 Yapı
Bu yapıya Al2O3, korundum, örnek olarak verilebilir:
• Rombohedral yapısı vardır ama, hegzagonal yapıyada benzerlik
gösterir.
• Her kafes noktasında 12 Al ve 18 O olmak üzere 30 iyonun bulunduğu
düşünülür.
• Cr2O3 ve Fe2O3 bu yapıya sahiptir. SDH O iyon tabakası ve 2/3
uzaklıkta Al iyon tabakası
 MıMııX3 Yapı
Perovskit olarakta bilinen bu yapıya bir tür elektroseramik olan
CaTiO3, ve elektro seramik ve piezo elektrik özelliklere sahip BaTiO3
örnek olarak verilebilir.

MıMıı2X3 Yapı
Spinel olarakta bilinen bu yapıya MgAl2O4, MgFe2O4 gibi bir çok
manyetik seramikler dahildir.
 Kristal olmayan yapılar: Camlar
Camlar: network yani ağ yapıya sahiptirler.
• Seramik camlar (Camlar): Amorf yapıdadırlar –kısa mesafede
düzenli yapıları vardır (short range ordered (SRO) structure)
(random network).
• Cam seramikler: Kristal camlardır – uzun mesafede düzenli
yapıları (long range order (LRO) structures) vardır.
 Polimerler
•Hafiflik,
•Korozona ve kimyasallara karşı direnç,
•Düşük dayanım ve tokluk,
•Düşük rijitlik, yüksek elastiklik,
•Tekrar kullanılabilirlik (Recyclable),
•Elektrik yalıtkanlık.
Şekil 1.12: Periyodik tabloda polimer malzemeleri oluşturan
elementler.
 Polimer Malzemeler
PE:-(C2H4)- yapısı (b)
(a)
• C atomlarının oluşturduğu omurga:
•her C atomuna 2 H atomu bağlı .
• Bütün bağlar kovalent.

(c) (d)

(a) Lineer dallanmamış,

(b) Lineer dallanmış,
(c) Dallanmamış Termoset
(d) Dallanmış Termoset
 Polimer Malzemeler
• Polimer yapılarda: uzun zincirler
• Belirli bir düzen oluşturmaları zor.
• Genelde kristal değillerdir.
• Bazı durumlarda zincirlerin belirli bir
düzen oluşturması ile kristal yapı
oluşabilir.
• Ayrıca, çapraz bağ oluşumu ve dallanmalar
da olabilir. Bütün bunlar özellikleri etkiler.
The unit cell of crystalline
polyethylene.
X-ışını difraksiyonu
• Ölçmede kullanılan teknik veya eküpman ne kadar hassassa o kadar
küçük boyut ölçülebilir.
• Hassasiyeti kaba olan ölçü aletiyle küçük ve hassas skalada ölçüm
yapılamaz.
• X-ışın difraksiyonu kristal yapıları ve dolayısı ile malzemeleri
tanımada kullanılabilir.
 X-ışını difraksiyonu

• X-ışını tüpünden gelen ışın parça yüzeyine düşürülür. Yansıyan

ışın gelme ve yansıma açıları dikkate alınarak ganiometre ile
ölçülür.
 Pikler

• Bir kristal üzerine dalga boyu l olan ışın düşürüldüğünde

bunlar kristal düzelemlerde atomlara çarparak yansırlar.
Yansıyan ışınlar arasında faz kayması varsa bunlar birbirlerini
yok edebilir ve net yani kaydedilebilen bir ışın yansıması
ölçülemeyebilir. Fakat yansıyan ışın demetlerinin aynı fazda
olması durumunda bunlar birbirlerini kuvvetlendirir ve şiddetli
bir ışın yansıması gerçekleşir.
• Bu şiddetli yansıma, ölçüm cihazında belli açılarda gözlenen
pikler şeklinde olur.
• Bu pikler oluşumu diğer bir değişle yansıyan ışın demetlerini
aynı fazda olması durumu “Bragg kuralı” nı sağlar.

• l: gelen ışının dalga boyu.

• d: düzlemler arası mesafe.
• q: gelen ışın – düzlem arası açı.
• 2q: brag açısı.
• h, k, l: düzlemin miller indisleri.

Yani piklerin oluştuğu brag açıları ölçüm yapılan kristal

malzemenin belli atom düzlemelerini “d” düzlemler arası
mesafe parametresi yardımı ile ifade eder.
 ao
nλ = 2d sin θ d hkl =
h +k +l
2 2 2

Brag kuralından d saptandıktan sonra yukarıdaki formülden

kafes parametresi saptanabilir.
• X-ışın difraksiyonu ile kristal yapıları, kafes
parametresi ve atom çapı bulunabilir.
• Bu parametreler, malzemenin özelliği olduğu ve her
bir malzemede farklı değer aldığı için ilgi element
veya bileşikleri saptamada kullanılmaktadır.