Bölüm 9

Elektrik Alanı Ve Malzemeler

Daha önceki bölümlerde, serbest uzayda elektrik alanıyla ilgilendik. Bu bize, elektrik alanıyla
ilgili, bazı temel kavramları tanımamıza yardımcı oldu. Bir elektrik malzemesini çevreleyen
havada, elektrik alanını tanımlamak istiyorsak, serbest uzayı kullanarak yaptığımız işlemler
bizi yaklaşık sonuca götürmede yeterlidir. Fakat, birçok mühendislik problemlerinde materyal-
lerin içindeki elektrik alanıyla da ilgilenmekteyiz. Bu bölümde ilk olarak, elektrik metaryel-
lerini sınıflandırağız ve ardından, elektrik alanına tepkilerini inceleyeceğiz.

9.1 İletkenler ve Yalıtkanlar

Bir iletkende, atomun en dış kabuğunda bulunan bir ya da daha fazla elektron atoma zayıf
bir bağ ile bağlıdır. Yalıtkanlarda(dielektrikler) ise tüm elektronlar atoma sıkıca bağlıdırlar.
Metallerin çoğu iletkendir. Organik bileşenlerin çoğu ise yalıtkandır.

9.1.1 İletkenler

Farz edelim ki, bir iletkeni, durgun yük tarafından üretilen bir elektrik alanının içine yerleştirdik.
(Hatırlatma: bu elektrik alanına, statik elektrik alanı ve bu alanla ilgili çalışmalara ise elek-
trostatik denir.) Elektrik alanı içine yerleştirilen iletken nasıl etkilenecektir? Bu sorunun
cevabı, iletkendeki yüklerin dağılımına ve iletkenin şekline bağlıdır ama birkaç genel çıkarım
yapabiliriz. Fakat bunun için, iletken içinde elektrostatik dengenin kurulacağı kadar yeterli
zaman geçmiş olduğunu varsayamamız lazım (iletkenin içinde yükler artık hareketli halde
değil - bu süre iyi iletkenler için yaklaşık 10−6 saniyedir.)

• Bir iletkenin içerisindeki elektrik alan sıfırdır (E = 0). Bir dış elektrik alan uygu-
lanmadan önce, iletken içerisindeki yükler iletken boyunca eşdeğer olarak dağılmış

1
BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 2

E = Ed + Ei

Şekil 9.1: Bir iletkeni eşdeğer bir dış elektrik alanının içindeki durumu. Yükler iletkenin
iki yüzüne indüklenir ve dış elektrik alanın zıt yönde bir elektrik alanı üretir, ki bu, iletken
içindeki elektrik alanı sıfır yapar.

halde bulunurlar (denge durumu). Bu iletkeni Şekil.9.1’deki gibi bir dış Ed elektrik
alanına koyduğumuzda, bu alan iletken içinde var olan negatif yükler elektrik alanının
zıt yönüne (sol tarafa) doğru sürüklenecektir. Negatif yüklerin bu hareketi ise pozitif
yüklerin sağ tarafa sürüklenmesine yol açacaktır. Böylece, malzemenin sınırında sol
tarafta negatif yükler ve sağ tarafta pozitif yükler birikir. Yüklerin bu durumu, iletken
içerisinde kendilerine ait bir Ei elektrik alanı oluşturur. Bu alan, dış alana zıt yönde
ve dış alanı yok etmeye yöneliktir. Bu yok ediş tamamlanıncaya kadar yük artışı sürer
(iyi iletkenlerde bu olay yaklaşık 10−16 saniye alır) ve iletken içinde sonuçta oluşan alan
sıfır olacaktır.

• İletken içinde yük yoğunluğu sıfırdır.

• Net yük sadece iletkenin yüzeyinde bulunur.

• Bir iletken bir eşpotansiyeldir. Bunun anlamı elektrik potansiyelinin iletkenin içinde
her noktada aynı olmasıdır. a ve b iletken içerisinde verilen herhangi iki nokta ise,
potansiyel fark

Zb
Vb − Va = − E · dl = 0
a

İletkenin içerisinde E = 0, gerilim farkı 0 dır. Buradan Vb = Va diyebiliriz.

• İletkenin dışında elektrik alanı yüzeye diktir.

BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 3

• İletken etrafındaki elektrik alanı keskin nokta, köşe ve küçük çaplı kavislerde daha
yüksektir. Bir iletkenin yüzeyinde yük dağılımı, sadece iletken küre şeklindeyse eşdeğer
olur. Diğer şekillerde, yük dağılımı eşdeğer değildir ve kavisli bölgelerde daha fazladır.

9.1.2 Yalıtkanlar (Dielektrik)

Bir iletkenle bir dielektrik arasındaki en temel fark, bir iletkenin en dış atomik kabuğundaki
elektronların atomlara zayıfça bağlı olması ve malzeme içinde serbestçe yol alması söz konusu
iken bir dielektrikte elektronların atoma güçlü bir biçimde bağlı olmasıdır.

Dielektrik malzemelere dışarıdan bir elektrik alanı uygulandığı zaman, protonlar kendilerini
bu alanın yönünde hareket ettirmeye çalışan bir kuvvet altında ve elektronlar ise kendi-
lerini bu alana zıt yönde hareket ettirecek bir kuvvetin altında kalırlar. Bu durumda, bu
yükler serbestçe hareket edemeyeceğinden, atom içinde küçük bir d uzaklığı kadar birbirinden
ayrılırlar. Bu olaya polarizasyon (kutuplanma) denir. Bir kutuplanmış atom, çekirdeğinde
+q, elektron bulutunun merkezinde -q yükü içeren bir elektrik dipolü ile temsil edilebilir.

Elektron

Cekirdek
Atom
Ed = 0

Cekirdek

Elektron bulutunun merkezi

Ed 6= 0 Elektrik dipolu

Şekil 9.2: Bir dış elektrik alanın yokluğunda, elektron bulutunun merkezi çekirdeğin
merkeziyle aynı yerdedir; fakat bir alan uygulanığında, iki merkez bir d uzaklığıyla ayrılır.
BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 4

Pozitif yuzey yuku

Negatif yuzey yuku E

Kutuplanma
E

Şekil 9.3: Bir dış elektrik alan tarafından kutuplanmış bir dielektrik ortam

Malzeme Bağıl Elektriksel Geçirgenlik r Dielektrik Dayanıklılık (MV/m)

Boşluk (serbest uzay) 1.00000 -
Kuru hava 1.00059 3
Teflon 2.1 60
Naylon 3.4 14
Cam 3.78 8
Kağıt 3.7 16

Table 9.1: Bazı malzemelerin bağıl elektrik geçirgenliği (dielektrik sabiti) ve dayanıklıkları

Dielektrik malzeme içindeki elektrik alan, dışarıdan uygulanan harici elektrik alanla orantılıdır:
Ed
E=
r
r bağıl elektriksel geçirgençlik (dielektrik sabiti) tir ve birimi yoktur. Bazı malzemelerin
dielektrik geçirgenlikleri ve dayanıklıkları Tablo 9.1’de verilmiştir. Dielektrik malzemlerin
dayanabileceği maksimum bir elektrik alanı değeri vardır. Eğer bu değer aşılırsa yükler
atomlardan sökülür ve dielektrikliği ortadan kalkarak iletkenliğe başlar.
BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 5

9.2 Korona Deşarjı

Bir iletkene yeteri kadar yüksek bir voltaj uygulandığında, bu iletkeni çevreleyen havada
üretilen elektrik alanı hava moleküllerini iyonize etme gücüne sahiptir. Bu durum, insanların
duyabileceği bir tıslama (çatırdama) ve iletkenin çevresinde çıplak gözle görebileceğiniz bir
parıltıya yol açar. Bu olaya, korona deşarjı denir.

Korona deşarjı havanın dielektrik dayanıklılığını kıracak kadar güçlü bir elektrik alanının
olduğu durumlarda görülür.
BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 6

9.3 Ohm Kanunu

İletken içerisinde elektrik alanı E nın, bir akım yoğunluğu J oluşturmak için yük taşıyıcılarını
hareket ettirmesine neden olur. Birçok materyaller için, J ile E arasında bir oran vardır

J = σE (9.1)

σ materyalin iletkenliği olarak adlandırılır. Eş.(9.1) Ohm Kanunu’nun mikroskopik seviye

ifadesidir. Ohm Kanuna uyan materyallere ohmik, uymanlara ohmik olmayan materyaller
olrak adlandırılır. Birçok metal ve onların alaşımları ohmik, çoğu yalıtkan ise ohmik değildir.

Şimdi, kesit alanı A, uzunluğu l olan bataryaya bağlı bir iletkeni düşünelim.

Eğer bu iletkenin uçlarına bir, V , potansiyel fark uygularsak, bu iletken içersinde E = Eı̂
elektrik alanı yaratır.

Zx2
V = V1 − V2 = E · dl
x1
Zx2
= Eı̂ · (ı̂dl) = El
x1

x2 ’de A kesit üzerinden dışarıya doğru akan akım

I I
I= J · dS = σE · dS = σEA
A A

olarak bulunur. Şimdi V ile I yi biribiriyle oranlarsak

BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 7

V l
R= =
I σA
olarak buluruz.

ÖRNEK 1: Ayakta duran bir kişinin 10 m uzaklığına, 15000 Amperlik bir şimşek çakmıştır.
Şimşeğin çaktığı yerin düz ve homojen olduğunu varsayalım. Yerin özdirenci 100 Ωm dir.
Kişinin ayakları arasında oluşacak voltajı bulunuz (iki ayak arasındaki boşluk 40 cm olarak
verilmiştir).

Yerin homojen yapılı olduğunu düşünürsek, şimşeğin çaktığı noktadan akımın radyal şekilde
aktığını gözlemleyeceğizdir. Bu durumda, akımın akış yönü üç boyutludur ve J’nin genliği
şimşeğin çarptığı noktanın merkezinden r yarıçaplı olarak yarım küre şeklinde yüzey boyunca
sabittir. Akımın yarım küreye girdiği noktadaki değeri, yarım küreden çıktığı yüzeydeki
değerine eşittir. Yani,

Z
I= J · dS = J2πr2
S

J ve E her zaman aynı yöndedir. Ohm kanunundan

J I
E= =
σ σ2πr2
BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 8

dir. Şimşeğin çaktığı noktaya yakın ayağı r1 noktasında, diğeri ayağı ise r2 noktasında
olduğunu düşünürsek, bu iki nokta arasındaki potansiyel

Zr2 Zr2
V = V1 − V2 = E · dl = Edl
r1 r1
Zr2  
I I 1 1
= dr = −
σ2πr2 σ2π r1 r2
r1

olarak buluruz. Elde edilen eşitlikten görüldüğü gibi, potansiyel fark r1 ve r2 arasındaki fark
en büyük olduğu zaman oluşur. Şimdi soruda verilen sayısal değerleri yerine koyarsak

15000 · 100
 
1 1
V = − = 920 V
2π 10 10.4

elde ederiz. Yer çok kuru olduğunda, yerin özdirenci yaklaşık olarak 1000 Ωm dir. Bu du-
rumda hesaplanan potansiyel fark 9.2 kV olurdu. Eğer, yer çok ıslak olsaydı, yerin özdirenci
10 Ωm civarında olacaktı ve bu durumda sonuç yaklaşık olarak 92 V elde edilirdi.

ÖRNEK 2: a) Bir koaksiyel kablonun iç yarıçapı a ve dış yarıçapı ise b olarak verilmiştir.
Kablonun çekirdek kısmı ve kabuğu arasındaki yalıtkan malzemenin özdirenci ρ dur. L
uzunluğundaki koaksiyel bir kablonun çekirdek kısmı ve kabuğu arasındaki direnci bulunuz.

Bu gibi kablolarda yapılan standard testlerden bir tanesi çekirdek ve kabuk arasına bir
voltaj uygulamak ve arada akan sızıntı akımını ölçmektir. Bu kabloda, sızıntı akımının akış
BÖLÜM 9. ELEKTRIK ALANI VE MALZEMELER 9

yönü radyal olacaktır. Akım yoğunluğunun genliğini hayali çizilen bir silindir üzerinde sabit
olduğunu düşünebiliriz. Yani,
I
J · dS = J2πrL = I

I çekirdekten kabuğa doğru akan akımdır. Böylece

I
J= .
2πrL

Ohm kanunundan
J
E= = ρJ
σ
bulunur. J ve E aynı yöndedir. Çekirdek ile kabuk arasındaki voltaj

Zb Zb
ρI ρI b
V = E · dr = dr = ln
2πrL 2πL a
a a

ve böylece
V ρ b
R= = ln
I 2πL a
olarak hesaplanır.

b) a=1 mm ve b=2 mm olan 1 km uzunluğunda kablo için güç kaybını bulunuz. ρ = 108
Ωm ve uygulanan DC voltaj V=1 kV dır.

SORU 1: 100 m uzunluğunda bir iletkenin uçları arasında 4 V voltaj düşümü vardır. Eğer
iletkenin içinden akan akım yoğunluğu 1.4 × 106 (A/m2 ) ise iletkenin malzemesini saptayınız.

Malzeme İletkenlik σ (S/m)

Gümüş 6.2 × 107
Bakır 5.8 × 107
Altın 4.1 × 107
Alüminyum 3.5 × 107
Demir 107